|
Prof. Dr. Sinsi
|
?izofreni Nedir? (?izofren - ?izofrenlik)
?izofreni ki?ilik bölünmesi, zayyf ki?ilikli olma, zeka gerili?i veya tembellik de?ildir Önemli ruhsal hastalyklaryndan birisidir
Hastalarda genelde gerçekle hayal dünyasyny ayyrt edememe, mantyksal dü?ünme yetene?i kayby, normal duygusal tepkiler verememe ve toplumsal kurallara uyamama görülürAyny zamanda hatyrlama ve normal konu?ma yetene?i genelde kaybolur Di?er bedensel ve ruhsal hastalyklarda oldu?u gibi organik nedenleri vardyrBu gün ?izofreninin ortaya çyky?ynda rol oynayan dopamin ve serotonin sistemi gibi beyinde yer alan ta?yyycy (nörotransmitter) sistemlerin rol oynady?y ara?tyrmalarla gösterilmektedir Toplumda %1 oranynda ?izofreni görülmektedir Syklykla 15-25 ya?lary arasynda ortaya çykmaktadyr 12 ya?yndan önce ve 40 ya?yndan sonra görülmesi enderdir
Günümüzde kullanylan ilaçlar belirtileri büyük oranda kontrol altyna alabilmekte ancak bazy semptomlar ço?u hastada ya?am boyu sürmektedir Bu hastaly?y tümüyle atlatan hasta sayysy tüm hastalaryn ancak 1/5’idir Bazy hastalar sadece bir defa atak geçirmekte, bazy hastalarda ara dönemleri normal olan ve tekrarlayan ataklar olmakta, bazy hastalarda ise belirtilerde
artma ve azalma ile giden ancak hiçbir zaman normale dönmeyen bir seyir görülebilmektedir
Ylaç kullanymy ile ço?u belirti kontrol altyna alynabilmektedir, buna kar?yn bazy hastalar halen var olan ilaç tedavilerinden faydalanamamakta, ekonomik nedenlerle ilaçlary temin edememekte veya ilaç yan etkileri nedeni ile tedaviye
devam etmek istememektedir
?YZOFRENY NEDENLERY NELERDYR ?
?izofreninin kesin nedeni tam olarak bilinememektedir Bu konuda de?i?ik teoriler ileri sürülmektedir Klinik izlemelerde kan ba?y olan ki?ilerde genetik yatkynly?yn oldu?u ba?ka nedenlerin de araya girmesi ile hastaly?yn ortaya çykty?y görülmektedir
Tek yumurta ikizlerinin birinde ?izofreni görülmesi durumunda di?erinde ?izofreni ortaya çykma olasyly?y %50, anne babanyn ikisinin birden ?izofren olmasy durumunda çocuklarda ?izofreni görülme olasyly?y %40, anne veya babanyn ?izofren olmasy
durumunda çocuklarda görülme olasyly?y %8, karde?lerden birinin ?izofren olmasy durumunda di?er çocukta hastaly?yn görülme olasyly?y %12’dir Genetik geçi?ten sorumlu tutulan bazy genler vardyr ancak bu konu henüz tam olarak aydynlatylamamy?tyr
?izofren hastalaryn beyin tomografisi ve MR gibi radyolojik incelemelerinde beynin bazy bölgelerinde de?i?iklikler tespit edilmektedir ancak bu de?i?ikliklerin ?izofreniye özgü olmady?y bilinmektedir Yine ölen ?izofren hastalaryn beyin
biyopsilerinde beyinde bazy doku de?i?iklikleri görülmektedir Bu de?i?ikliklerin de hastalyk olu?madan önce mi oldu?u veya hastaly?yn ortaya çyk?yyla my geli?ti?i bilinememektedir
Beyin biyokimyasy ile ilgili ara?tyrmalarda beyinde haberci rolü üstlenen (nörotransmitter) maddelerden biri olan dopaminin aktivite arty?ynyn hastaly?a yol açty?y bilinmektedir
Son yyllarda dopamin yanynda serotonin ve norepinefrin gibi di?er habercilerinde ?izofreni olu?umunda rol oynady?y belirtilmektedir Kullanylan ilaçlar da bu sistemler üzerinden etki etmektedir Her hastada ayny belirtilerin ortaya çykmamasy,her ilacyn her hastaya yaramamasy hastaly?yn ortaya çyky?ynda bu maddelerle ilgili ki?iden ki?iye de?i?en özelliklerin oldu?unu dü?ündürmektedir Hastaly?yn ortaya çyky? nedeni olarak bazy hastalarda dopamin sistemi daha etkin olurken bazylarynda sorun daha çok serotonin sisteminde olabilir
Ba?y?yklyk sisteminin bu hastaly?a yol açty?y öne sürülen teoriler arasyndadyr
Gebelik syrasynda grip enfeksiyonu geçiren annelerin çocuklarynda bu hastaly?yn ortaya çykty?y ileri sürülmü?tür, ancak ara?tyrmalar bunu desteklememektedir
Çevresel bazy etkenler hastaly?yn ortaya çyky?ynda rol oynamaktadyr Kalp hastalary nasyl çevresel stres yaratan durumlardan olumsuz etkileniyorsa veya stresli bir ya?am olayy nasyl hastaly?yn ortaya çykmasynda rol oynuyorsa ?izofrenlerde
de ayny durum geçerlidir Bu hastalarda tek ba?yna ilaç tedavisi genelde yeterli olmaz, stres yaratan durumlaryn da ele alynmasy gerekir Bazy aile yapylarynyn ?izofreniye yol açty?y öne sürülmü? ve ?izofren aileler modeli geli?tirilmeye çaly?ylmy?tyr, ancak sonra yapylan ara?tyrmalar bu teoriyi desteklememi?tir
?izofrenlerde hormonlarda bazy de?i?iklikler oldu?u ve bunun da hastaly?a yol açty?y belirtilmektedir
Bazy yapysal ve kimyasal bozukluklaryn ?izofren hastalaryn algylarynda bozulmalara yol açty?y ve hastalaryn algylarynda seçicilik olmamasy dolayysyyla beynin çok fazla uyaranla kar?yla?ty?y öne sürülmektedir Örne?in normal ki?ilerde bulunduklary ortamda ayny anda ortaya çykan seslere kar?y bir seçicilik vardyr, televizyonun sesini dinlerken dy?aryda ba?yran satycynyn sesini algylamayabilir, oysa ?izofrenlerde bu seçicili?in olmady?y ayny anda var olan tüm seslerin algylandy?y ve beynin
fazla uyaranla kar?y kar?yya kaldy?y belirtilmektedir
Stres-diyatez teorisine göre bünyesel olarak yatkyn olan ki?ilerde stresli bir durumla kar?yla?yldy?ynda ?izofreni ortaya çykmaktadyr ?izofreninin ortaya çyky?ynda biyolojik, psikososyal ve çevresel etkenlerin birlikte rol oynady?y, stres yaratan bir durumla kar?yla?yldy?ynda hastaly?yn ortaya çykty?y ve stres yaratan durumun da bu etkenlerden biri ile ilgili olabilece?i belirtilmektedirÖrne?in ortaya çykarycy etken enfeksiyon gibi biyolojik bir neden veya bir yakynyny kaybetme veya sorunlu bir ailede ya?ama gibi psikolojik bir neden olabilir Her enfeksiyon hastaly?y olan veya her yakynyny kaybeden ?izofreni olmaz, bu
hastaly?yn ortaya çyky?y için bünyesel yatkynly?yn da bulunmasy gerekir
?YZOFRENY BELYRTYLERY NELERDYR ?
?izofreni hastalary dünyayy de?i?ik algylar Normalde çevrede varolan uyaranlar dy?ynda olmayan sesler, hayaller, garip kokularla dy? dünya kary?yk ve anla?ylmazdyr
Bu ortamda hastalarda anksiyete arty?y, heyecan ve korku syktyr Bu duygularla genelde normal olmayan davrany?lar sergilerler
?izofreninin ortaya çyky?y de?i?ik ?ekillerde olabilir Bazy hastalarda aniden ortaya çykabilece?i gibi ço?u hastada sinsice yava? yava? geli?ir Yava? seyir gösteren ?izofrenide ba?langyçta dikkat toplama güçlü?ü, toplumsal ilgiyi kaybetme, içine kapanma, kendine bakymda azalma, dini u?ra?ylarda artma veya kara sevdaya tutulma gibi belirgin olmayan ve ilk baky?ta ?izofreniyi dü?ündürmeyen belirtiler görülebilir ve syklykla ba?ka psikiyatrik hastalyklarla kary?tyrylyr Bu ba?langyç belirtilerinin ardyndan birkaç ay veya yyl içinde de tüm belirtileri ile hastalyk ortaya çykar Hastalar syklykla garip davrany?lar ve konu?malar sergilerlerGerçekte olmayan sesler i?itmeye ve hayaller görmeye ba?larlar Bazy hastalarda garip pozisyonlarda uzun süre durma, bazylarynda hiç hareket etmeksizin uzun süre sessiz kalma veya a?yry hareketlilik görülebilir Yava? seyir gösteren ?izofreninin yanynda hyzly seyir gösteren ?izofreni de olabilir Bu hastalarda ise belirtilerin ço?u bir arada aniden ortaya çykarBazy hastalarda belirtiler hafif seyrederken bazylarynda ?iddetli semptomlar olabilir ve bu durumda hastalary kontrol etmek güçle?ebilir ?izofrenide görülen belirtiler iki ba?lyk altynda toplanyr: pozitif belirtiler ve negatif belirtiler Her hastada bu belirtilerin tümü bir arada görülmez
?izofreninin tipine göre belirti kümeleri de de?i?ir Örne?in paranoid ?izofrenide ?üphecilikle ilgili belirtiler baskyndyr Paranoid ?izofrenlerde syk görülen temalardan bazylary ?unlardyr: kendisine kötülük yapmak isteyen ki?iler veya güçler vardyr, bununla ilgili sesler i?itmektedir, bu nedenle evde perdeleri kapatyp oturmakta, yemek yerken zehirlenme riski oldu?unu dü?ünerek yeme?i kendi
önünde hazyrlatmakta veya kendi yapty?y yeme?i yemektedir Odasyna dinleme cihazlary yerle?tirilmi?tir, bu nedenle odasynda temkinli konu?maktadyr, e?i kendisini aldatmaktadyr, vb Basit ?izofrenide ise toplumsal çekilme, içine kapanma, sosyal aktivitelerde azalma, kendine bakymyn dü?mesi gibi belirtiler dy?ynda fazla bulgu olmayabilir Pozitif belirtilerde; ?üphecilik, i?itme varsanylar ve garip davrany?lar syktyrHastalarda dü?ünce ve konu?mada kopukluk görülebilir Konu?urken konudan konuya atlama, içerik olarak bir anlam ifade etmeyen sözcükleri birbiri ardyna syralama sonucu dinleyenler tarafyndan bir anlam ifade etmeyen sözcük salatasy dedi?imiz içeri?i bo?, anlamsyz ve karma?yk konu?ma biçimi görülebilir Bazende hastalar kendileri kelime uydururlar, bu kelimeler kendilerince bir anlam ifade etmektedirAslynda anlamsyz gibi görülen konu?maya dikkat edilirse çokta anlamsyz olmady?y içeri?inin oldu?u görülebilir Bu konu?ma biçimi ki?inin ça?ri?imlarynyn hyzlanmasy ile ilgilidir Dü?üncede bu hyzlanmanyn yanynda duraklamalar da görülebilir
Hastalar konu?urken ani duraklamalar, bloklar genelde buna ba?lydyr Dü?ünceler genelde çocuksu ve büyüseldir Hastalarda gerçekle ba?lantysy olmayan inany?lar görülebilir Bu hastalarda görülen bazy dü?üncelere ?u örnekler verilebilir; telefonlary dinlemekte, insanlar kendisini takip etmekte, herkes dü?üncelerini bilmektedir, kötülük yapmak isteyen ki?iler vardyr, hatta ev içindeki yakynlary bile kötülü?ünü istemekte ve kendisine zarar vermek için planlar yapmaktadyr,televizyondan mesajlar almakta, herkes kendisine manaly manaly bakmaktadyr, iç organlary parçalanmy? ve yok olmu?tur, telepatik güçleri vardyr, uzaylylar kendisi ile ba?lanty kurmaktadyr vb
Gerçekle ba?lantysy olmayan sesler i?itilebilir Bazen bu sesler bazy komutlar vermekte, alay etmekte veya kötü sözler söylemektedir Yine gerçekte olmayan hayaller görülür Garip ?ekiller, korkunç yaratyklar olabilir Hastalar bu ses ve görüntülerin gerçekte olup olmady?yny ayyrt edemez Ço?u zaman bunlardan rahatsyz olurlar ve korkarlar Bunlary kendi beyinlerinin bir ürünü olarak kabul etmez ve genelde dy?arydan birileri tarafyndan yapyldy?yny dü?ünürler Bazen bu seslere yanyt verir, konu?maya ba?larlar veya görüntüleri takip ederler Hastalaryn bu hareketleri dy?arydan gözlendi?inde kendi kendine konu?uyormu? veya sabit bir noktaya bakyyormu? gibi gelir
Negatif belirtilerde; toplumsal çekilme, içine kapanma, ilgi ve istek azly?y, kendine bakymda azalma, konu?ma ve hareketlerde azalma gibi belirtiler görülür
Duygulanymda azalma görülür Hastalaryn jest ve mimiklerinin azaldy?y görülürOlaylara uygun tepkiler veremezler Ço?u zaman yüzlerine maske giymi? gibi tepkisiz bir görünüm sergilerler Bazen de uygunsuz tepkiler verdikleri görülür, a?lanacak yerde güler veya gülünecek yerde a?layabilirler Genelde hareketler azalmy?tyr
Harekete ba?lama güçlü?ü görülür Yleri evrelerde hareketsiz uzun süre durduklary görülebilir Bu hareketsizli?in nedeni syklykla ileri derecede kararsyz kalmakla ilgilidir Bazen bu uzun süreli hareketsizli?in ardyndan ani beklenmeyen bir hareketlilik olabilir, hasta yaydan fyrlamy? ok gibi eyleme geçebilir Hastalar toplumsal olaylara ilgi ve isteklerini genelde kaybederler Toplumsal çekilme, okul ve i?e devam edememe, arkada?lardan uzakla?ma, yalnyz kalmayy tercih etme syk görülür Dikkat toplama güçlü?ü vardyr, hastalar bir konuya odaklanamazlar
?izofreni hastalarynda saldyrganlyk syk görülen belirti de?ildir Ancak ?izofreni belirtileri ortaya çykmadan önce saldyrgan ki?ili?i olanlarda hastalyk ortaya çyktyktan sonra saldyrganlyk görülebilmektedir Bunun dy?yndaki hastalar genelde içine kapanyktyr ?üphecili?i olan hastalar ilaç kullanmyyorlarsa saldyrgan olabilirler Genelde aile içinde veya arkada? ortamynda saldyrgan davrany?lar gösterirler Yine alkol ve madde ba?ymlyly?y olan ?izofrenlerde saldyrganlyk görülebilir ?izofrenide intihar riski normal topluma göre fazladyr Hastalaryn %10’unda intihar giri?imi görülebilmektedir Hangi hastanyn intihar edece?ini önceden kestirmek genelde güçtür
?YZOFRENY TEDAVYSY
?izofreni oldukça de?i?ik ?ekillerde kendini gösteren ve neden ortaya çykty?y bilinmeyen bir hastalyktyr Bu nedenle tedavide amaç semptomlary yaty?tyrmaya ve hastaly?yn tekrar ortaya çyky?yny önlemeye yöneliktir
?izofreni tedavisinde kullanylan antipsikotik ilaçlar ilk olarak 1950 yyllarynda ortaya çykmy?tyr Bu ilaçlar hastalarda ortaya çykan belirtileri yaty?tyrmakta hastanyn günlük ya?ama uyumunu artyrmakta, i? verimini yükseltmekte ve hastaly?yn tekrar ortaya çyky?yny önlemektedir ancak hastaly?yn tam olarak ortadan kalkmasyna yardymcy olamamaktadyr
Ylacyn seçimi ve doz ayarlamasy hastaya ve hastanyn belirtilerine göre de?i?ir Hangi ilacyn, ne dozda kullanylaca?y ancak deneme ve yanylma yolu ile anla?ylmaktadyr Her ilaç her hastaya yaramamakta, bazy hastalarda bazy ilaçlar ufak dozlarda bile ?iddetli yan etkiler çykarabilmektedir Bazy hastalarda yüksek doz ilaç kullanymyna ra?men belirtiler azalarak devam etmekte, nadir de olsa bazy hastalar halen var olan hiçbir ilaç tedavisinden faydalanamamaktadyr
Son on yylda atipik antipsikotikler olarak adlandyrylan yeni bir grup ilaç ?izofreni tedavisinde kullanylmaktadyr Bu grup ilaçlardan ilki ve en etkili olany Clozapine’dir Etkinli?i yanynda kandaki beyaz hücrelerde ani dü?me gibi hayaty önemi olan bir yan etkisi olmasy dolayysyyla doktor kontrolünde ve dikkatli kullanylmasy gerekir Bu grupta yurdumuzda halen kullanylan di?er ilaçlar Risperidone, Olanzapine ve Quetiapine’dir Bu ilaçlaryn yan etkileri Clozapine göre daha az olmasyna ra?men yine de de?i?ik yan etkiler görülebilmektedir Bu grup ilaçlar klasik ilaçlara göre oldukça pahalydyr Bunlar dy?ynda halen yeni ilaçlar geli?tirilmeye çaly?ylmaktadyr
?izofreni tedavisinde kullanylan ilaçlar özellikle ses i?itme, hayal görme, ?üphecilik gibi bazy belirtileri kolayca ortadan kaldyrabilirken, ilgi, istek azly?y ve duygulanymda azalma gibi bazy belirtilere fazlaca etkili olamamaktadyr
Haloperidol gibi klasik antipsikotiklerin uygulanmasynda ilave ilaç kullanymyny gerektirecek yan etkiler sykça görülürken atipik antipsikotiklerle bu yan etkiler çok nadirdir
Hastalary ve yakynlaryny en çok kaygylandyran konu hastalarda bu ilaçlara ba?ymlylyk geli?mesidir Ancak bu ilaçlaryn ba?ymlylyk yapycy yan etkisi kesinlikle yoktur
|