|
Prof. Dr. Sinsi
|
?izofreni Nedir? (?izofren - ?izofrenlik)
Ylaçlaryn Etki Mekanizmasy Nedir?
?izofrenide beyinde varolan ve düzenleyici, haberci gibi i?levleri olan dopamin, serotonin ve glutamat gibi nörotransmitterlerde i?lev bozuklu?u oldu?u ve hastaly?yn bu nedenle ortaya çykty?y dü?ünülmektedir Her hastada bu maddelerle ilgili ortaya çykan i?lev bozuklu?u farkly ?ekillerdedir ve buna ba?ly olarak ortaya çykan belirtilerde hastadan hastaya de?i?ir Bazy hastalarda sorun a?yrlykly olarak dopamin sistemindedir ve bu hastalar dopamin sistemini etkileyen klasik nöroleptiklerden daha çok faydalanyr Bazy hastalarda ise sorun daha çok serotonin sistemindedir ve bu hastalaryn klasik ilaçlara yanyty azdyr ve yeni grup ilaçlar bu hastalarda oldukça etkili olmaktadyr
Her hastaya uygun ilaç, uygun doz ve kullanym ?ekli farklydyr Hastaly?yn belirtilerinin ani ortaya çykty?y ve ?iddetli oldu?u vakalarda kas içine verilen i?ne formlary kullanylabilir Yine hastanyn durumuna göre a?yzdan damla, ?urup veya hap ?eklinde uygulama yapylyr
Ylaçlara ne kadar devam etmek gerekir?
Bu ilaçlar hastaly?y kontrol altyna aldy?y gibi tekrarlama ?ansyny da dü?ürürler Bazy hastalarda ilaç kullanymynyn devam etmesine ra?men hastalyk tekrarlayabilir Ancak ilaçlaryn kysa süreli kullanylyp kesilmesi ile hastaly?yn tekrarlama ?ansy daha fazladyr Hastaly?yn alevli oldu?u dönemde ilacy daha yüksek dozda kullanylmaly, belirtiler yaty?ynca doz azaltylmalydyr Bazy hastalarda dozun azaltylmasy ile hastalyk tekrarlayabilir, bu durumda dozun tekrar artyrylmasy gerekir Ylaçlaryn uygun dozda uygun sürede kullanylmasy, düzenli doktora gitme hastaly?yn kontrol altynda tutulmasy yönünden önemlidir Bu hastalar tedavilerini düzenli sürdürme konusunda genelde güçlük çekerler Hasta yakynlarynyn bu konuda hastalara yardymcy olmasy önemlidir
Hastalaryn düzenli ilaç kullanmamasynyn çe?itli nedenleri vardyr:
1 Bazylary hasta oldu?unu kabul etmez ve ilaç kullanmaya ihtiyacynyn olmady?yny dü?ünür
2 Dü?üncelerinde da?ynyklyk oldu?u için düzenli ilaç alamayabilir
3 Hasta yakynlary hastaly?yn tam bilincinde olmady?y için hastayy ilaç kullanymy konusunda olumsuz yönde etkileyebilir
4 Yan etkiler nedeni ile hasta ilaç kullanmak istemeyebilir, tedavi eden hekim bu konuyu dikkate almaz ise hastanyn tedaviye uyumu bozulabilir
5 Ylaç kullanymy uzun süreli oldu?unda hastanyn ekonomik gücü dikkate alynmalydyr Alym güçlü?ü içinde olan hastalara pahaly ilaçlaryn ba?lanmasy tedaviye devamy güçle?tirebilir
6 Tedavinin kolay uygulanabilir olmasy önemlidir Çok sayyda ve gün içinde de?i?ik zamanlarda uygulanan çok sayyda ilacyn kullanylmasy tedaviye uyumu bozabilir
Tedavide uyum güçlü?ü olan hastalarda uyumu artyrycy önlemler alynabilir: Yan etkisi çok olan ilaçtan az yan etkili ilaca geçme, ilacyn en etki ve en dü?ük dozda kullanymy, a?yzdan alynan ilaçlar yerine i?ne ile kas içine vurulan depo ilaçlaryn kullanymy vb
Bazy hastalar bir günde kullanaca?y ilaçlary bir kutuya koymakta ve oradan alarak ilaç alyp almadyklaryny kontrol etmektedir Hasta yakynlarynyn da bu konuda hastalara yardymcy olmalary önemlidir
Ylaçlaryn yan etkileri nelerdir?
Klasik nöroleptiklerin en syk görülen yan etkisi kaslarda kasylma, sertlik hissetme, ayaklary sürekli hareket ettirme ihtiyacy, hareketlerde yava?lamadyr Daha seyrek olarak a?yz kurulu?u, bulanyk görme,kabyzlyk, sersemlik hissi, kadynlarda adet düzensizli?i ve memelerden süt gelmesi, erkeklerde ejakülasyon güçlü?ü görülebilir Daha çok sakinle?tirici ve uyutucu etkisi olan ilaçlarla a?yz kurulu?u, tansiyon dü?mesi, bulanyk görme, kabyzlyk gibi yan etkiler daha fazla görülürken, sakinle?tirici ve uyutucu etkisi az olan belirtileri daha iyi kontrol altyna alan haloperidol gibi ilaçlarda kaslarda kasylma, yerinde duramama gibi yan etkiler daha fazladyr
Ylaçlaryn uzun süre kullanymy ile kalycy yan etkiler ortaya çykabilir Bu yan etkilerin ba?ynda a?yz, dudak, yüz ve beden kaslarynda görülen istemsiz hareketler gelir
Atipik antipsikotikler olarak adlandyrylan yeni grup ilaçlarla bu tip kalycy yan etkiler çok nadiren ortaya çykmaktadyr Özellikle genç hastalarda daha az yan etkisi olan ve kalycy yan etkiler ortaya çykarma olasyly?y dü?ük olan ilaçlar tercih edilmektedir
Atipik antipsikotiklerden clozapine kullanan hastalaryn %1’inde kandaki beyaz kürelerde dü?me olabilmektedir Bu durumda ilacy kesmek gerekir Bu yan etkiyi kontrol edebilmek için hastalaryn düzenli kan kontrollerine gelmeleri uygundur Bunun dy?ynda sersemlik, uyku hali, yorgunluk, tansiyon dü?mesi, salya arty?y gibi yan etkiler görülebilir
Risperidon, ketiapin ve olanzapin de kan beyaz küresinde dü?me gösterilmemi?tir Ancak bu ilaçlarla da tedavinin ba?ynda sersemlik, yorgunluk, tansiyon dü?mesi olabilir Hastanyn tolere edemeyece?i kadar yan etki ortaya çykty?ynda dozun yava? yava? artyrylmasy uygundur Bu ilaçlar içinde en az yan etki çykaran olanzapindir Risperidon ile kas kasylmasy gibi yan etkiler olabilir Bu durumda klasik ilaçlarda oldu?u gibi antiparkinson ilaç kullanymy gerekebilir Özellikle clozapin ve ketiapinde doz yava? yava? artyrylmalydyr
Ylaçlaryn yan etkilerinin ortaya çyky?y hastalaryn duyarlyly?yna da ba?lydyr Ayny ilacyn ayny dozu bir hastada hiçbir yan etki ortaya çykarmazken ba?ka bir hastada ?iddetli yan etkiler görülebilir Hastanyn tolere edemeyece?i yan etkiler ortaya çykty?ynda ilaç dozunu azaltmak, ilacy de?i?tirmek veya yan etkileri gidermeye yönelik ba?ka ilaçlar ba?lamak uygundur Bu ilaçlaryn kullanymy genelde uzun sürelidir, bazen ömür boyu ilaç kullanmak gerekebilir Hastaly?yn alevli oldu?u dönemde yüksek doz ilaç kullanymy gerekirken belirtiler kontrol altyna alyndyktan sonra doz azaltylmalydyr Doz azaltylmasyny doktor kontrolünde yapylmasy gerekir Bazen doz azaltylmasy syrasynda hastalyk belirtileri tekrar alevlenebilir Bu durumda tekrar doz arty?y yapylmalydyr
Kas kasylmasyny önlemeye yönelik antiparkinson ilaçlar kullanylmaktadyr Bu ilaçlaryn ne amaçla kullanyldy?yny bilmeyen hastalarda bu ilaçlar bazen yanly? anla?ylmalara yol açmaktadyr Psikozlarda bu ilaçlaryn kullanymy sadece yan etkiyi önlemeye yöneliktir
Yine yan etkileri kontrol altyna almak amacy ile anksiyete giderici ilaçlar, antihistaminikler,duygu durum düzenleyicileri kullanylabilir Bazen hastaly?yn belirtilerinin yaty?masynyn ardyndan depresyon görülebilir veya yeni grup ilaçlaryn kullanymy syrasynda obsesif belirtiler görülebilir, bu durumda antidepresan ilaç kullanymy gerekebilir
?izofrenide Kullanymy Önerilmeyen Ylaçlar Neledir?
?izofreni hastalary ve di?er psikozlarda hastalar ilaç tedavisi altynda iken bazy ilaç ve maddelerin kullanymy önerilmez Bunlar tedavi amacyyla kullanylan ilaçlaryn etkisine ters etkide bulunarak tedaviyi olumsuz etkiler
* Madde kullanymy: LSD, kokain, amfetamin gibi ba?ymlylyk yapan bazy maddelerin kullanymy syrasynda ?izofeniye benzer belirtiler ortaya çykar Psikiyatrik hastaly?y olan ki?ilerde bu durum istenmeyen sonuçlara yol açabilir Marihuana gibi bilinci bulandyran ilaçlarda antipsikotik ilaçlarla etkile?ir ve hastaly?yn tekrar alevlenmesine yol açabilir
* Alkol kullanymy: Uzun süre alkol kullanymy da ?izofreniye benzer belirtiler ortaya çykarabilir Ayryca alkol ilaçlarla etkile?erek ilaçlaryn beyin üzerindeki etkisini artyryr ve bu bazen tehlikeli sonuçlara yol açabilir
* Kafein: Kahve, kola, çay gibi kafein içeren içecekler ki?ide kaygyyy artyrycy yönde etki eder Yerinde duramama, sinirlilik ve gerginlik gibi belirtilerde arty?a yol açar Ak?amlary fazla alyndy?ynda uykuya geçmeyi güçle?tirebilir Bu nedenle fazla miktarda tüketiminden kaçynylmalydyr
* Antiasitler: mide asidini gidermeye yönelik kullanylan ilaçlar veya ?uruplar nöroleptiklerin emilimini güçle?tirebilir Bu nedenle ayny zamanda alynmamasy uygundur
* Diyet yapycy ilaçlar: Kilo vermek amacy ile kullanylan bu ilaçlaryn sinir sistemini uyardy?y veya kaygyyy artyrycy yönde etki etti?i görülebilmektedir Bu nedenle bu hastalarda kullanymy pek önerilmemektedir Gerekti?inde doktora dany?ylarak kullanymy uygundur
Psikososyal tedaviler nelerdir?
?izofreni yo?un olarak 18-35 ya?lary arasynda görülür Bu ya?lar ayny zamanda okul ya?amy, meslek edinme ve evlenme gibi ya?amy önemli ölçüde etkileyen olaylaryn geli?ti?i evredir Ylaçlar hastalardaki belirtileri ortadan kaldyrmakta ancak hastanyn toplumsal uyumuna yardymcy olamamaktadyr Hastalar kendi bakymyny üstlenme, insanlarla ili?ki kurma ve ve bu ili?kiyi sürdürmede güçlükler ya?amaktadyr Bütün bu güçlükleri ortadan kaldyrabilmek için psikososyal tedaviler ?arttyr Ailenin hastalyk konusunda bilgilendirilmesi ve e?itilmesi gerekir Hastalaryn dayany?ma içine girdi?i destek gruplary bu açydan oldukça faydalydyr Bireysel psikoterapilerle hastanyn ili?kilerini düzenlemesine ve sosyal ili?kilerini geli?tirmesine yardymcy olunabilir
Ystanbul’da hastalara ve ailelerine destek amacyyla kurulmu? olan “?izofreni Dostlary Derne?i” bu alanda aktif olarak hizmet vermektedir ?izofreni hastalary bu dernek yardymy ile grup çaly?malaryna katylabilmektedir Derne?in çykardy?y yayynlarla hasta yakynlarynyn bilgilendirilmeleri amaçlanmaktadyr
Aile ve çevrenin yardymy nasyl olur?
Hastalara en büyük destek aileden gelmektedir Bunun yanynda akrabalar, arkada?lar, kom?ular ve sosyal yardym kurumlarynyn deste?i göz ardy edilemez
Bazy durumlarda ?izofreni hastalarynyn sosyal destek ihtiyacy artmaktadyr Örne?in tedavi olmak istemeyen ve tedavi olmayy reddeden hastalary doktora gitmeye razy etmek gerekir Hastaly?yn do?asy gere?i ba?langyçta hastalar hasta olduklaryny kabul etmeyebilirler Bazen de hastalar kendilerine veya çevreye zarar verecek ölçüde saldyrgan olabilirler Bu durumda hasta doktora gitmeyi kabul etmiyorsa doktora götürebilmek için emniyet güçlerinden yardym istenebilir
Muayene syrasynda hastalar bazen belirtileri doktorla payla?mak istemeyebilirler Do?ru tanynyn konup, tedavi takibinin iyi yapylabilmesi için hasta ile bir arada ya?ayan hasta yakynlarynyn hastanyn durumu konusunda doktoru bilgilendirmeleri önemlidir
Tanynyn erken dönemde konup tedavinin erken ba?lanmasy tedavide ba?ary ?ansyny artyrmaktadyr Tedavi olmayan hastalaryn kendine bakymy azalmakta, sosyal uyumu bozulmakta yalnyz ba?yna kaldy?ynda ço?u kendi bakymyny üstlenemez hale gelmektedir Ailesi yakyny olmayan ve düzenli tedavi göremeyen hastalar ya suç i?leyerek hapishaneye dü?mekte veya açlyk ve yoksulluk içinde sokaklarda ya?amaya mahkum olmaktadyr
Hastalarda olmayan sesleri i?itme veya olmayan hayaller görme gibi belirtiler olabilir Bazen de “bana kötülük yapacaklar, beni zehirleyecekler” gibi yanly? inany?lar geli?ebilir Bu algylar ve inany?lar hasta tarafyndan kesinlikle do?ru kabul edilir, tarty?ma ile bunlary de?i?tirmeye çaly?mak pek fayda etmez Bazen hastalar yakynlaryna ses i?itip i?itmedikleri veya hayal görüp görmediklerini sorar bu durumda duymady?yny veya görmedi?ini, bu belirtilerin hastanyn hastaly?ynyn bir parçasy oldu?unu söylemek gerekir
Yyile?mi? hastalarda hastaly?yn tekrarlamasy durumunda belirtilerin ortaya çyky?y hasta yakynlary tarafynda gözlenebilir Bu durumu fark edip tedaviye erken ba?lamak hastaly?yn kysa sürede kontrol altyna alynmasyny kolayla?tyryr Hastanyn daha önce faydalandy?y ilaçlary kaydetmek ve yeni atakta bunu doktora iletmek, günlük hayatta ortaya çykan de?i?imleri aktarmak doktorun tedavi plany yapmasynda oldukça faydalydyr
Hasta ailesi ve çevresinin bu desteklerinin yanynda hastanyn daha önce var olan yeteneklerini tekrar ortaya çykarmasyna yardymcy olmasy gerekir Hastanyn hastalykly yönlerini vurgulamak yerine sa?lykly yönlerinin ele alynmasy hastanyn kendine olan güvenini kazanmasy açysyndan önemlidir Örne?in yazma veya resim yetene?i olan bir hastanyn bu yönlerinin desteklenmesi ve yeteneklerini geli?tirmesi amacyyla ortam sa?lanmasy sürekli hastaly?y üzerinde durulmasyndan daha olumlu bir etki yapar
?YZOFRENY TANISI NASIL KONUR ?
?izofrenide görülen belirtiler ba?ka psikiyatrik hastalyklarda da görülebilir
Hiçbir belirti tek ba?yna tany koydurucu de?ildir Tany psikiyatri uzmany tarafyndan hastanyn ruhsal muayenesi, hasta yakynlary ile görü?me ve ço?u zaman hastanyn klinik izlenmesi sonucu konur
?izotipal ki?ilik bozuklu?u, ?izoaffektif bozukluk, bipolar duygulanym bozuklu?u ?izofreni ile syklykla kary?an bozukluklardyr
Bazy bedensel hastalyklaryn seyri syrasynda da benzer belirtiler görülebilir, bu nedenle ayyrycy tanyyy yapabilmek için fizik muayene ve kan tahlillerinin yapylmasy gerekir
Alkol ve madde ba?ymlyly?y olan veya bazy ilaçlary kullanan ki?ilerde de benzer belirtiler olabilir Hastanyn öyküsünün alynmasy syrasynda buna dikkat edilmeli ve öyküde bu durumlardan bahsediliyorsa buna yönelik tetkiklerin yapylmasy gerekmektedir
|