|
Prof. Dr. Sinsi
|
Doğum Kontrol - Aile Planlama Yöntemleri
Etkili Kontraeptif Yöntemler
Oral Kontraseptif Yöntemleri
Kombine haplar
Bunlar kadınlık hormonu da denilen östrogen ve progsteran hormonlarını içeren küçük haplardır Günümüzde kullanılan kombine haplar genellikle düşük dozda hormon içerirler
Etki Mekanizması
Normalde ovaryumda yapılan ösrojen ve progesteron hormonları ağızdan hap şeklinde alındığında besindeki hipofiz ve hipbtalamusu etkileyerek avulasyona engel olurlar Diğer önemli etkisi ise servikal kanalda bulunan servikal mukusu hücreden zengin hale getirerek spermlerin uretus içine girmesine mani olurlar Ayrıca endumetriumu incelterek implantasyonu için uygunsuz hale getirilir Kombine haplar doğru kullanıldığında gebeliği yaklaşık %100 önler
a) Yan etkileri
Olumlu etkileri
- Gebelikten koruma etkisi düzenli kullanıldığında çok yüksektir
- Siklosu düzenli hale getirir
- Dismenoreyi tedavi eder
-Kanama miktarını azaltır
- Demir Eksikliğianemisini önler
- Pelviken feksiyondan korur
- Over ve endometrial konsere karşı koruyucu etkisi vardır
- İyi huylu meme tümörü görülme sıklığını azaltır
- E ktopik gebeliği önler
- Akneyi düzeltir
- Osteoparoz görülme sıklığını azaltır
- Endometriozisi tedavi eder
Olumsuz etkileri
Bazı kadınlarda
- İlk aylarda bulantı nadiren, kusma, baş ağrısı, baş dönmesi
- Kiloda hafif artma
- Göğüslerde dolgunluk hassasiyet
- Loktasyonda azalma
- Siklus düzeninde değişiklik cara kanama, kanama miktarı azalma
- Kan basıncında yükselme
- Gizli diabet hastalığının asıkar hale gelmesi
- Damar tıkanıklığı (trombo-emboli) yapabilir
Kullanılmaması gereken kadınlar
- Gebelik şüphesi olanlar
- akut karaciğer hastaları
- Kalp hastalığı şüphesi olanlar
- Geçmişte ya da halen trombe embolik ya da diğer vasküler hastalık şüphesi olanlar
- Üreme organlarında Kanser şüphesi olanlar
- Uterus myomu, over veya memede kitle olanlar
- Çok belirgin varisi olanlar
- Ruhsal yapısı dengesiz olanlar
Dikkatli kullanması gerekenler
Aşağıdaki durumlarda kombine haplar ilk seçenek olmamalı, kutlananlar ise sık izlenmelidir
- Emzikliler (bebek 6 aydan küçük ise)
- 35 ve yukarı yaşta olup 15 veya daha fazla sigara içenler
- Tanı kanmamış vajinal kanaması olanlar
- Şiddetli baş ağrısı olanlar
- Gebelik sırasında ya da daha önce hap kullanırken sarılık geçirmiş olanlar
- Diabeti olanlar
- Ailede kalp krizi ya da felç öyküsü olanlar
- Hipertansiyonu olanlar
- 4 hafta içinde hareketi engelleyen büyük ameliyat geçirecek olanlar kontraseptif amaçla kombine hapları verirken ya da önerirken yukarıdaki noktalara kesinlikle dikkat edilmelidir Ancak o zaman hapı kadına olumsuz etkisi olmaz
b) Kullanımı
Kombine haplar 21 günlük haplar ve 28 günlük haplar olmak üzere 2 türlüdür 21 günlük haplarda her pakette 21 tane kombine harman hapı bulunur bu haplara adetin 1 veya 5 Günü başlanır Her gün bir tane hap alınır haplar günün aynı saatinde, tercihen akşamları alınmalıdır Paket bitince 7 gün ara verilir 8 Gün yeni pakete başlanır Ara verilen 7 gün içinde adet kanaması olur
28 günlük haplarda her pakette 21 tane kombine harman hapı ve 7 tane de kahverengi demir içeren hap bulunur
21 günlük hap ile 28 günlük hap arasındaki fark 21 günlük hapta paket bitiminde bir hafta ara verilmesi, 28 günlük hapta ise hiç ara verilmemesidir
Haplara adetin 1 Günü başlanmış ise koruyuculuk hemen başlar Ancak, adetin, 5günü başlandığı taktirde bir sonraki adet kanaması başlayana kadar başka bir yöntemle daha korunmak uygun olur
Kombine oral kontraseptif kullanımı sırasında eğer bir hap alımı unutulursa bu hap hatırlandığı an alınmalıdır O gün alınması gereken hap da yine zamanı gelince alınır bir tane hap unutmak genellikle gebeliğe neden olmaz
Eğer iki gün üst üste hap alımı unutulursa hatırlandığı an iki tane hap alınmalı, ertesi gün yine 2 hap alınmalıdır
Eğer 3 gün üst üste hap alımı unutuldu ise artık hap korumak tekrar adet görünceye kadar ek bir yöntem uygulanmalıdır
Kombine hap kullanımı sırasında çok enderde olsa gebe kalmaya rastlanabilir Hap kullanırken oluşan gebeliklerde anomilili bebek riskli olabilir
Gebe kalmak isteyen kişi hapı kullanmayı bırakmalıdır Doğum tarihin kesin olarak saptanabilmesi için hapı bıraktıktan sonraki 1-2 ay süreyle başka bir yöntemle korunmaya devam etmelidir
Hap kullanan kişide
- Şiddetli karın ağrısı
- Şiddetli göğüs ağrısı, öksürük, nefes darlığı
- Şiddetli baş ağrısı, baş dönmesi
- Görme kaybı veya bulanıklığı, konuşma bozukluğu
- Uyluk veya bacakta şiddetli ağrı gibi sorunlardan biri varsa Depresyon, sarılık veya meme de kitle gelişirse olumsuz yan etkiler açısından hemen değerlendirmelidir
Sadece progesteron içeren haplar (mini haplar)
Mini hapların kombine haplardan farkı östrojen içermemesidir
a) Etki mekanizması
Servikal kanalda bulunan servikal mukusu hücreden zengin hale getirerek spermlerin uterus içine girişine mani olmak ve olulasyonu engellemek ve endometriumu inceltmek suretiyle gebeliği önler Mini hapların gebeliği önlemesi %985 oranındadır
b) Yan Etkileri
Olumu ve olumsuz etkileri: Kombine haplara benzer ancak, loktasyonu azaltıcı ektisinin olmaması, hatta arttırıcı etkisi nedeniyle emziklililerde de kullanılabilir Östrojen içermediğinden ileri yaş kadın kullanmasında sakınca yoktur
c) Kullanımı: Bu haplar 28 günlük haplardır ve kullanımı da 28 günlük kombine haplar gibidir Kullanımında hapa hiç ara verilmez Adet gören kadınlarda adetin 1 veya 5 Günü, doğum sonrası dönemde ise ilk 4 hafta içinde başlanabilir
Hapların her gün aynı saatte alınmasına özen gösterilmelidir, 3 saatten fazla gecikmeler bile gebelik riskini arttırabilir
Paketteki son 7 hap kullanılırken adet görülebilir, hap bitince ara vermeden yeni pakete başlanmalıdır
Mini hap kullanımına başlarken, ilk 7 gün ek bir yöntemle korunmalıdır Mini hap kullanımında bir hap alımı unutuldu ise veya hap alımında 3 saatten fazla gecikme olmuşsa hatırlandığı anda bir hap alınmalı ve 48 saat süreyle ek bir yöntem kullanılmalıdır
İlk veya daha fazla hap alımı unutuldu ise, iki gün süre ile ikişer hap alınmalı ve bir hafta süreyle ek bir yöntem kullanılmalıdır
DERİ ALTI İMPLANTLARI
Hormon Enjeksiyonları
Depormedroksiprogesteron asetat (iç ay ara ile uygulanan DMPA-Depo Provera) ve norentrindon enantan (iki ay ara ile uygulanan NET-EN Noristerat), yalnız progestin içeren enjekte edilen kontraseptiflerdir
Ayrıca bir ay ara ile uygulanan norentrindon enantat ve östradiol valerat (mesigyna), depomedroksiprogesteron asetat ve östradiol spionat (cyclofern) içeren kombine enjekte edilen kontraseptifler bulunmaktadır
Yalnız Progestin İçeren Enjekte Kontraseptifler
Etki Mekanizması
Yavaş salınır, uzun etkili progestin ovulasyonu önler; servikal mukusu kalınlaştırarak spermin geçişimi engeller ve endornetriumu inceltir
Yöntemin etkililiği düzenli kullanıma bağlıdır Doğru şekilde kullanıldığında %100’e yakın etkilidir
Olumlu Yönleri
- Uzun etkili ve koruyuculuğu etkili olup kullanımı kolaydır
- Anne Sütünün niteliğini değiştirmez
- Adet ağrılarını ve kanamayı azaltır, demir eksikliği anemisini önler
- Orak hücre anemili kadınlarda kullanabilir
- Pelvik enfeksiyon ve endometrium kanserlerine karşı koruyucu etkisi vardır
- Yan etkileri ya da sağlık riskleri nedeni ile östrogenin kullanılmadığı durumlarda uygun bir yöntem olabilir
- Bırakıldığında doğurganlık geri döner
Olumsuz Yönleri
- Enjeksiyon için sağlık kuruluşuna başvurulması gerekir
- Enjeksiyonların zamanında yapılabilmesi için sağlık personeline ve sağlık kuruluşunda yeterli stok bulunmasına ihtiyaç vardır
- Doğurganlığın geri dönüşü aylar sürer, bazen bir yıla kadar uzar
- Kullanımın ilk 6 ayında düzensiz adet kanamaları ve amenore görülebilir
- Özellikle DMPA’da kilo alımı görülür
- Cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı koruyucu değildir
Kullanılmaması Gereken Durumlar
- Gebelik veya gebelik şüphesi
- Aktif karaciğer hastalığı
- Aktif tromboembolik hastalık
- Meme kanseri ya da şüphesi
- genital organ kanserleri
- Nedeni bilinmeyen vajinal kanaması olan kadınlar tarafından kullanılmamalıdır
İlk Seçenek Olmaması Gereken Durumlar
- Diyabet hipertansiyonu olanlar
- Şiddetli vasküler veya migren tipi baş ağrısı olanlar
- Epilepsi, tüberküloz tedavisi alanlar
- Depresyon geçirmiş olanlar için il seçenek olmamalıdır
Uyarılar
- Aşırı adet kanaması, şiddetli ve uzun süren ara kanaması
- Adette gecikme
- Migren tipi baş ağrısı, görme bulanıklığı
- Şiddetli karın ağrısı
- Enjeksiyon yerinde kızarıklık veya kanama olduğunda, tıbbi kontrol için sağlık kuruluşuna başvurması gerektiği, kullanıcıya belirtilmelidir
Kombine Enjekte Edilen Kontraseptifler
Etki Mekanizması
Östrojen içeren kombine enjekte edilen kontraseptifler, yalnız progestin içerenlere göre ovulasyonu daha fazla baskılar; servikal mukusu kalınlaştırarak sperm geçişini engeller ve endometriumu inceltir
Yöntemin etkinliği düzenli kullanımına bağlıdır Doğru şekilde kullanıldığında %100’e yakın etkilidir
Olumlu yönleri
- Koruyuculuğu yüksek olup kullanımı kolaydır
- Adet ağrılarını azaltır; adetleri düzenli hale getirir
- Demir eksikliği anemisini azaltır
- Over ve endometrium kanserlerine karşı koruyucudur
- Pelvik enfeksiyon riskini, yumurtalık kistleri ve iyi huylu meme kistlerini azaltır
- Ektobik gebeliği önler
- Bırakıldığında doğurganlık geri döner
Olumsuz Yönleri
- Özellikle ilk 3 ay içinde baş ağrısı, bulantı, yorgunluk hissi, lekelenme tarzında kanama ve memelerde duyarlılık görülebilir
- Cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı koruyucu değildir
- Enjeksiyon için sağlık kuruluşuna başvurulması gerekir
- Enjeksiyonların zamanında yapılması için sağlık kuruluşuna başvurulması gerekir
- Enjeksiyonların zamanında yapılması için sağlık personeline ve sağlık kuruluşunda yeterli stok bulunmasına ihtiyaç yoktur
Kullanılmaması Gereken Durumlar
- Gebelik veya gebelik şüphesi,
- Meme kanseri veya şüphesi
- Aktif karaciğer hastalığı,
- Korener kalp hastalığı veya tromboemboli şüphesi ya da tanısı almış,
- Migren tipi baş ağrısı,
- Nedeni bilinmeyen vajinal kanaması olan, 35 yaş üstü sigara içen kadınlar tarafından kullanılmamalıdır
İlk Seçenek Olmaması Gereken Durumlar
- 6 aydan küçük bebeğini emziren kadınlar
- Diyabet, hipertansiyonu olanlar
- Epilepsi, tüberküloz tedavisi olanlar
- Orak hücreli anemili kadınlar için ilk seçenek olmamalıdır
Uyarılar
- Göğüs ağrısı veya nefes darlığı
- Şiddetli baş ağrısı veya görme bulanıklığı
- Bacaklarda şiddetli ağır gibi şikayetlerden birinin olması
- Bir sonraki enjeksiyon tarihinden önceki 7 gün içinde adet görmeme veya lekelenme olmaması durumunda tıbbi kontrol için sağlık kuruluşuna başvurulması gerektiği, kullanıcıya belirtilmelidir
RAHİM İÇİ ARAÇLAR (RİA)
Yapısal özelliklerine göre RİA türleri şunlardır;
1- Sadece plastikten yapılmış olanlar (Lippes Loop, Spiral)
2- Plastik araca kimyasal Madde eklenmiş olanlar
a- Bakır eklenenler (Bakırlı-RİA’lar)
b- Hormon eklenenler (Progesteronlu-RİA’lar)
Bakırlı RİA içerdiği bakır nedeni ile servikal müküsü bozarak spermlerin geçişini engeller, endometriumu bozarak implantasyonu önler
Progesteronlu RİA plastik aralarla ilgili etki mekanizmasına ek olarak progesteron hormonunun etkisi ile gebelik oluşturacak hormanları baskılar gebeliği önler
RİA uygulamasında, ilk uygulamada iyi bir tıbbi öykü alınıp gerekli muayene yapıldıktan sonra karar verilmelidir
RİA Uygulanmaması Gereken Durumlar =Kontraendikasyonlar
- Gebelik (ya da şüphesi)
- serviks ya da uterus kanseri ya da myom (ya da şüphesi)
- Akut pelvik enfeksiyon, ya da tekrarlayan kronik pelvik enf
- Dış gebelik
- Kalp kapakçıklarında hastalık
- Kanda pıhtılaşma bozukluğu
- Uterus küçükse (hiç doğum yapmayanlar)
- Şiddetli dismenore (ağrılı adet)
- Adet miktarının çok fazla olması ya da düzensiz kanamalar
- Servikal stenoz (servikal konal çok kapalı ve daralması)
- Uterusta şekil bozukluğu (bikornus ya da septumlu uterus)
- Geçmişte gonere öyküsü
- Şiddetli anemi
- Sebepsiz bayılma gibi belirtileri olanlar
- Bakır alerjisi olanlar (Sadece bakırlı araçlar için)
- Uterusun büyüklük ve pozisyonunun anlaşılamadığı durumlar
RİA Uygulamalarında Sık Görülen Yan Etkiler
En sık görülen yan etkiler kanama ve ağrıdır
Ağrı=RİA’nın uygulandığı gün ya da bunu izleyen birkaç gün hissedilen kramp şeklindeki ağrılardır Basit ağrı fiderici haplarla geçer Nulliparlarda (hiç doğum yapmamışlarda) bu tür ağrılar aracın çıkartılmasını gerektirecek kadar şiddetli olabilir
RİA’ya BAĞLI KRAMP ŞEKLİNDEKİ AĞRILAR, AĞRI GİDERİCİLERLE GEÇMEYECEK KADAR ŞİDDETLİ İSE ARAÇ ÇIKARILMALIDIR
KANAMA: RİA uygulandığında uygulamayı izleyen birkaç gün çok hafif kanama olabilir Yine ilk birkaç ay adet miktarında artma ve ara kanamaları da sık olur ortalama 3-4 ay sonra bu belirtilerin zararsız olduğuna ikna etmek gerekirse demir hapları önermek uygun olur
EĞER; kanama şikayeti, RİA uygulamalı 3-4 aydan fazla süre geçtiği halde devam ediyorsa ve şiddetli ise bu durumlarda gerçek nedeni tespit edebilmek için araç çıkarılıp (ya da çıkarılmadan) hasta hekime sevk edilir
RİA UYGULAMLARININ İZLENMESİ
RİA UYGULAMALARINDAN SONRA YÖNTEME DEVAM
Ria uygulamalarından sonra yönteme devam hızı, izlemelerin sayı ve özelliklede niteliği ile yakından ilgilidir
Ria uygulamadan sonra;
İlk izleme yaklaşık 3 ay sonra yapılmalı, bundan sonra 6 ay ve yılda 1 izleme yeterlidir
Ria kullanmayı kabul eden kadınlarda yönteme devam hızını etkileyen en önemli faktörler: kadının yöntemle iyi aydınlatılıp eğitilmesi ve her hangi bir yan etki yada komplikasyon da başvurabileceği sağlık kuruluşu bulunmasıdır
|