Balkan Dil Birliği

**Prof. Dr. Sinsi** · 06-24-2012

İngilizce: Balkan linguistic union, Almanca: Balkansprachbund
Balkanlarda konuşulan ve özünde çok farklı olan diller arasında dil bilgisi, sözdizimi, sözcük dağarcığı ve ses bilimi açısından mevcut bazı benzerlikleri açıklamak için ortaya atılmış bir dilbilim kuramıdır

Kuramın Rumeli Türkçesini ilgilendiren yönleri de bulunmaktadır

Ancak öncelikle, hepsi Hint-Avrupa dilleri olan, Yunanca, Arnavutça, üç Slav dili (Bulgarca, Makedonca, Sırpça) ve iki Latin dili (Romence ve Vlahca) arasındaki ilişkileri konu etmektedir

Yukarıda dört grupta anılan diller arasındaki ortak sözcük varlığı görece azdır

Ancak dilbilim ve sözdizimi çözümlemelerinde dikkat çekici ortak eğilimler mevcuttur

Tarih
Balkan dilleri arasında mevcut bu benzerliklere ilk kez Sloven dilbilimci Jernej Kopitar tarafından 1829 yılında dikkat çekilmiştir

Ancak kuram, özellikle Gustav Weigand ve Kristian Sandfeld-Jensen'in katkılarıyla 1920'li yıllarda olgunlaştırılmıştır

"Balkan dil birliği" terimi ilk kez 1958'de Romen dilbilimci Alexandru Rosetti tarafından ortaya atılmıştır

Sözcük dağarcıkları apayrı olan bu dillerde esasen birlikten ziyade yapısal benzerlikler sözkonusu olmakla birlikte, bu terim geniş ölçüde benimsenmiştir

Yapısal ögeler arasındaki yakınlığın bu anlamda bir birlik oluşturduğunu öne süren dilbilimciler de bulunmaktadır

Tartışma bu benzeşmelerin ne ölçüde coğrafi yakınlıkla, ne oranda da bu dillerin kendi içlerindeki evrimleriyle ilgili olduğu üzerinde yoğunlaşmaktadır

Birliğin Kökeni
Bu konuda tartışmalar sürmekte olup, çeşitli varsayımlar ortaya atılmıştır

Trakça, Daçça ve İllirce
Balkanlardaki Latin ve Slav dillerinde göze çarpan bazı özellikler diğer coğrafyalardaki Latin ve Slav dillerinde görülmediğinden, kuramın ilk olarak geliştirildiği dönemlerde araştırmalar yürütmüş olan dilbilimciler bu özelliklerin Balkanların eski yerli dillerinin kalıntıları olabileceğini, Trakça, Daçça ve İllirce'nin böylece günümüz Balkan dilleri için bir alt katman (substratum) teşkil etmiş olabileceklerini öne sürmüşlerdir

Ancak bu tarihi diller üzerindeki bilgi çok az olduğundan Balkan dil birliğine giren özellikleri bulundurup bulundurmadıkları da bilinmemektedir

Eski Yunanca
1930'larda ortaya atılmış bir varsayım, Yunan kültürünün diğer Balkan dillerinin kültüründen daha ileri aşamalarda bulunmuş olduğu savından hareketle, Balkan dil birliğine yol açan bütün etkenlerin eski Yunanca'dan nüfuz etmiş olduğudur

Ancak Balkan dil birliğine giren özelliklerin hiçbiri eski Yunanca'da bulunmamaktadır

Bizzat günümüz Yunanca'sındaki Balkanizm unsurları Klasik Dönem ve Bizans İmparatorluğu'dan sonra girmiş yenilikler görünümündedir

Yunanca'nın Balkan dil birliğine dahil edilebilecek yönleri de daha azdır

Latince
Roma İmparatorluğu Balkanların tamamını belli bir süre yönetimi altında tutmuş olduğundan, Romence'nin atası olan Latin diyalektinin bütün Balkan dillerine etkide bulunmuş olması ve sonradan gelen Slavlar için de bir substratum teşkil etmiş olması mümkündür

Ancak diğer coğrafyalardaki Latin dillerinde bu Balkan dil birliği unsurlarına fazla rastlanmamaktadır

Öte yandan, Latince'den türemiş Vlahca'nın Makedonca için bir alt katman işlevi görmüş olması mümkündür

Ancak, bu düşünce de Balkan dil birliği unsurlarının Vlahca'ya nasıl girdiğini açıklamamaktadır

Çoklu Etkileşimler
Günümüzde en sık dile getirilen açıklamadır

Bütün ortak unsurların tek bir kaynaktan gelmediği ve diller arasında karşılıklı etkileşimler cereyan ettiği şeklindedir

Yunan, Latin ve Slav dillerinin özelliklerinin farklı gruplardaki dillere nüfuz etmesi gibi, Romanya'da Latinler öncesi, güney Balkanlarda Slavlar öncesi kavimlerin dillerinden aktarılmış bir alt katman da rol oynamıştır

Bizans İmparatorluğu'nun şaşaalı döneminde ve Osmanlı İmparatorluğu boyunca da 500 yıl Balkan yarımadasının tek bir devletin sınırları içinde olması da diller arası alışverişleri kolaylaştırmıştır

Nüfus hareketleri ve bireylerin birden fazla dil konuşma alışkanlığı Balkan dillerine ortak eğilimler kazandırmıştır

Bulgarların Slavlaşmasından önce ve Osmanlı yönetiminde Türk unsurların siyasi hakimiyetinin sözkonusu olduğu da unutulmamalıdır

Arnavutça ise hem Latin hem de Slav dillerinden etkilenmiştir

Bellibaşlı dil temas alanları

İlk temaslar, muhtemelen, Arnavutların ataları ile uzantıları bugünkü Makedonya ve kuzey Yunanistan'da mevcut Vlah toplumu olan Latin kökenli halklar arasında M

S

1

yüzyıl ve 5

yüzyıl arasında gerçekleşmiştir

Arnavutça'daki Balkan Latincesi kökenli kelimeler ve Vlahca'dan alıntılar bunu doğrulamaktadır

Dil birliğinin Romence için de geçerli olması, bu temasların Balkanlardaki Latin halkları dağılmadan önce gerçekleştiğini doğrulamaktadır

Bu dağılmada en önemli etken Slavların Balkanları istilası (8

yüzyıl - 12

yüzyıl arası) olmuştur

Sırpçada dil birliği unsurlarının azlığı ve bu unsurların özellikle Sırpça ve Bulgarca arasında bir ara diyalekt olan Torlakçada belirmesi, Sırpçanın dil birliğine en son girmiş dil olduğunu göstermektedir

Arnavutçanın coğrafyası ise Osmanlı yönetiminde genişlemiş ve bu arada çeşitli bölgelere Türk nüfus iskan edilmiştir

Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıflaması ve Hristiyan Balkan halklarının Avrupa'da gerçekleşen yenilikleri (sağlık, eğitim gibi) daha erken benimsemiş olmaları nüfus dengelerinin ibresini Slav ve Yunan halkları lehine çevirmiştir

Gramer özellikleri

İsim halleri
İsim hallerinin azalması bütün Balkan dillerinde görülmüştür

Edebi Sırpça bu eğilimin tek istisnasıdır

Özellikle genitif (iyelik hali) ve datif (-e hali) kaynaşması dikkat çekicidir

Gelecek zaman İngilizce'de olduğu gibi analitik hale gelmiş, başka bir deyişle fiilin şeklinin değiştirilmesinden ziyade fiilden önce bir yardımcı fiil (İngilizcede 'will') kullanma alışkanlığı yerleşmiştir

Mastar halinin seyrekleşmesi
Fiilerin mastar hali Balkanlar dışındaki Latin ve Slav dillerinde ve standart Türkçede canlılığı korumakta iken, bu dillerin Balkanlardaki tamsilcilerinde genelde dilek kipi ile değiştirilmektedir

Makedonca,Yunanca ve Tosk Arnavutçasında fiillerin mastar hali dilden tamamen kaybolmuştur
Vlahca, Bulgarca ve güney Sırp diyalektlerinde (Torlakça) fiillerin mastar hali dilden neredeyse tamamen kaybolmuştur
Gheg Arnavutçası and Megleno Romencesi (Yunanistan'da birkaç bölgede az sayıda kişi tarafından konuşulmaktadır) fiillerin mastar hali kısıtlı sayıda ifade tarzlarında varlığını sürdürmektedir
Standart Romence, Sırpça ve Hırvatçada fiillerin mastar hali ile dilek kipi arasında pek çok işlev benzerlikleri bulunmaktadır
Deliorman gölgesinde konuşulan Türkçede de fiillerin mastar hali dilden tamamen kaybolmuştur

Bazı Balkan dillerinde "Yazmak istiyorum" aşağıdaki şekillerde söylenmektedir:

06-24-2012	#3
Prof. Dr. Sinsi	Balkan Dil Birliği İngilizce: Balkan linguistic union, Almanca: Balkansprachbund Balkanlarda konuşulan ve özünde çok farklı olan diller arasında dil bilgisi, sözdizimi, sözcük dağarcığı ve ses bilimi açısından mevcut bazı benzerlikleri açıklamak için ortaya atılmış bir dilbilim kuramıdır Kuramın Rumeli Türkçesini ilgilendiren yönleri de bulunmaktadır Ancak öncelikle, hepsi Hint-Avrupa dilleri olan, Yunanca, Arnavutça, üç Slav dili (Bulgarca, Makedonca, Sırpça) ve iki Latin dili (Romence ve Vlahca) arasındaki ilişkileri konu etmektedir Yukarıda dört grupta anılan diller arasındaki ortak sözcük varlığı görece azdır Ancak dilbilim ve sözdizimi çözümlemelerinde dikkat çekici ortak eğilimler mevcuttur Tarih Balkan dilleri arasında mevcut bu benzerliklere ilk kez Sloven dilbilimci Jernej Kopitar tarafından 1829 yılında dikkat çekilmiştir Ancak kuram, özellikle Gustav Weigand ve Kristian Sandfeld-Jensen'in katkılarıyla 1920'li yıllarda olgunlaştırılmıştır "Balkan dil birliği" terimi ilk kez 1958'de Romen dilbilimci Alexandru Rosetti tarafından ortaya atılmıştır Sözcük dağarcıkları apayrı olan bu dillerde esasen birlikten ziyade yapısal benzerlikler sözkonusu olmakla birlikte, bu terim geniş ölçüde benimsenmiştir Yapısal ögeler arasındaki yakınlığın bu anlamda bir birlik oluşturduğunu öne süren dilbilimciler de bulunmaktadır Tartışma bu benzeşmelerin ne ölçüde coğrafi yakınlıkla, ne oranda da bu dillerin kendi içlerindeki evrimleriyle ilgili olduğu üzerinde yoğunlaşmaktadır Birliğin Kökeni Bu konuda tartışmalar sürmekte olup, çeşitli varsayımlar ortaya atılmıştır Trakça, Daçça ve İllirce Balkanlardaki Latin ve Slav dillerinde göze çarpan bazı özellikler diğer coğrafyalardaki Latin ve Slav dillerinde görülmediğinden, kuramın ilk olarak geliştirildiği dönemlerde araştırmalar yürütmüş olan dilbilimciler bu özelliklerin Balkanların eski yerli dillerinin kalıntıları olabileceğini, Trakça, Daçça ve İllirce'nin böylece günümüz Balkan dilleri için bir alt katman (substratum) teşkil etmiş olabileceklerini öne sürmüşlerdir Ancak bu tarihi diller üzerindeki bilgi çok az olduğundan Balkan dil birliğine giren özellikleri bulundurup bulundurmadıkları da bilinmemektedir Eski Yunanca 1930'larda ortaya atılmış bir varsayım, Yunan kültürünün diğer Balkan dillerinin kültüründen daha ileri aşamalarda bulunmuş olduğu savından hareketle, Balkan dil birliğine yol açan bütün etkenlerin eski Yunanca'dan nüfuz etmiş olduğudur Ancak Balkan dil birliğine giren özelliklerin hiçbiri eski Yunanca'da bulunmamaktadır Bizzat günümüz Yunanca'sındaki Balkanizm unsurları Klasik Dönem ve Bizans İmparatorluğu'dan sonra girmiş yenilikler görünümündedir Yunanca'nın Balkan dil birliğine dahil edilebilecek yönleri de daha azdır Latince Roma İmparatorluğu Balkanların tamamını belli bir süre yönetimi altında tutmuş olduğundan, Romence'nin atası olan Latin diyalektinin bütün Balkan dillerine etkide bulunmuş olması ve sonradan gelen Slavlar için de bir substratum teşkil etmiş olması mümkündür Ancak diğer coğrafyalardaki Latin dillerinde bu Balkan dil birliği unsurlarına fazla rastlanmamaktadır Öte yandan, Latince'den türemiş Vlahca'nın Makedonca için bir alt katman işlevi görmüş olması mümkündür Ancak, bu düşünce de Balkan dil birliği unsurlarının Vlahca'ya nasıl girdiğini açıklamamaktadır Çoklu Etkileşimler Günümüzde en sık dile getirilen açıklamadır Bütün ortak unsurların tek bir kaynaktan gelmediği ve diller arasında karşılıklı etkileşimler cereyan ettiği şeklindedir Yunan, Latin ve Slav dillerinin özelliklerinin farklı gruplardaki dillere nüfuz etmesi gibi, Romanya'da Latinler öncesi, güney Balkanlarda Slavlar öncesi kavimlerin dillerinden aktarılmış bir alt katman da rol oynamıştır Bizans İmparatorluğu'nun şaşaalı döneminde ve Osmanlı İmparatorluğu boyunca da 500 yıl Balkan yarımadasının tek bir devletin sınırları içinde olması da diller arası alışverişleri kolaylaştırmıştır Nüfus hareketleri ve bireylerin birden fazla dil konuşma alışkanlığı Balkan dillerine ortak eğilimler kazandırmıştır Bulgarların Slavlaşmasından önce ve Osmanlı yönetiminde Türk unsurların siyasi hakimiyetinin sözkonusu olduğu da unutulmamalıdır Arnavutça ise hem Latin hem de Slav dillerinden etkilenmiştir Bellibaşlı dil temas alanları İlk temaslar, muhtemelen, Arnavutların ataları ile uzantıları bugünkü Makedonya ve kuzey Yunanistan'da mevcut Vlah toplumu olan Latin kökenli halklar arasında MS 1 yüzyıl ve 5 yüzyıl arasında gerçekleşmiştir Arnavutça'daki Balkan Latincesi kökenli kelimeler ve Vlahca'dan alıntılar bunu doğrulamaktadır Dil birliğinin Romence için de geçerli olması, bu temasların Balkanlardaki Latin halkları dağılmadan önce gerçekleştiğini doğrulamaktadır Bu dağılmada en önemli etken Slavların Balkanları istilası (8 yüzyıl - 12 yüzyıl arası) olmuştur Sırpçada dil birliği unsurlarının azlığı ve bu unsurların özellikle Sırpça ve Bulgarca arasında bir ara diyalekt olan Torlakçada belirmesi, Sırpçanın dil birliğine en son girmiş dil olduğunu göstermektedir Arnavutçanın coğrafyası ise Osmanlı yönetiminde genişlemiş ve bu arada çeşitli bölgelere Türk nüfus iskan edilmiştir Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıflaması ve Hristiyan Balkan halklarının Avrupa'da gerçekleşen yenilikleri (sağlık, eğitim gibi) daha erken benimsemiş olmaları nüfus dengelerinin ibresini Slav ve Yunan halkları lehine çevirmiştir Gramer özellikleri İsim halleri İsim hallerinin azalması bütün Balkan dillerinde görülmüştür Edebi Sırpça bu eğilimin tek istisnasıdır Özellikle genitif (iyelik hali) ve datif (-e hali) kaynaşması dikkat çekicidir Gelecek zaman İngilizce'de olduğu gibi analitik hale gelmiş, başka bir deyişle fiilin şeklinin değiştirilmesinden ziyade fiilden önce bir yardımcı fiil (İngilizcede 'will') kullanma alışkanlığı yerleşmiştir Mastar halinin seyrekleşmesi Fiilerin mastar hali Balkanlar dışındaki Latin ve Slav dillerinde ve standart Türkçede canlılığı korumakta iken, bu dillerin Balkanlardaki tamsilcilerinde genelde dilek kipi ile değiştirilmektedir Makedonca,Yunanca ve Tosk Arnavutçasında fiillerin mastar hali dilden tamamen kaybolmuştur Vlahca, Bulgarca ve güney Sırp diyalektlerinde (Torlakça) fiillerin mastar hali dilden neredeyse tamamen kaybolmuştur Gheg Arnavutçası and Megleno Romencesi (Yunanistan'da birkaç bölgede az sayıda kişi tarafından konuşulmaktadır) fiillerin mastar hali kısıtlı sayıda ifade tarzlarında varlığını sürdürmektedir Standart Romence, Sırpça ve Hırvatçada fiillerin mastar hali ile dilek kipi arasında pek çok işlev benzerlikleri bulunmaktadır Deliorman gölgesinde konuşulan Türkçede de fiillerin mastar hali dilden tamamen kaybolmuştur Bazı Balkan dillerinde "Yazmak istiyorum" aşağıdaki şekillerde söylenmektedir: