Azerbaycan Türk Edebiyatı

Bölüm13

XX asır Azerbaycan Edebiyatı’mn ele aldığı konular ve Dünya Edebiyatı ile, dünya halklarının hayatı ile ilişkileri de bir hayli genişlemişti Roman bir edebî tür olarak edebiyata yerleşmiş, hayatı genişliği ile kapsamak, dil ve üslûp açısından tecrübe kazanmıştı Azerbeycan Edebiyatı’nda konusu millî hayattan alınmış eserlerin yanısıra dil ve din açısından ortak noktaların bulunduğu İran ve Türkiye, aynı şekilde Rusya ve Batı ile ilgili romanlar, dramlar meydana çıkmıştı Böyle bir mevzu genişliği, özellikle romantik üslupta yazan yazarların eserlerinde sürekli olarak dikkati çekmektedirEsası Mirze Feteli Ahundov tarafından konulan edebî tenkit ve bunun yanı sıra edebiyat tarihçiliği de XX yy başlarında hızlı bir gelişme dönemi yaşamaya başladı Azerbaycan Edebiyatı’nm ilk büyük tarihçisi Feridunbey Köçerli (18631920) Rusça yayınlattığı “Azerbaycan Türklerinin Edebiyatı” (Tiflis, 1903) ve dört ciltlik “Azerbaycan Edebiyatı” eserleri 19001920 yılları arasında meydana çıkmıştı


Edebiyat tarihçiliği ile birlikte, Köçerli edebî tenkit sahasında da devamlı çalıştı; çağdaş yazar ve şairlerin eserleri hakkında Rus ve Azerbaycan basınında tanıtma ve eleştiriler yazıyordu Devrin tanınmış şairlerinden Abbas Sehhet’in de îtiraf ettiği gibi, XX yy Azerbaycan Edebiyatı mümessillerinin üzerinde Feridunbey Köçerli’nin büyük etkisi olmuştu O, edebiyatın esas dikkatinin hayata, mevcut sosyal ve mânevi meselelere yöneltilmesinde, üslûp ve mevzu açısından çağdaşlaşmasında önemli roy oynamıştı Köçerli ile birlikte asrın başlarında hayattan çok erken yaşlarında göçen, tenkitçi Abdulla Sur (18831912) da geniş edebî fealiyet göstermekte idi Millî Tiyatro’nun hızlı gelişmesi, ayrıca bir tiyatro tenkitçiliğini doğurmuştu

; ] Şüphesiz, asrın başlarındaki Azerbaycan Edebiyatı’nm, edebî zevk ve üslûplarının farklığına rağmen Azerbaycan yazarlarının, millî kültür ve halka en büyük hizmetleri, son derece kısa bir zaman kesimi içinde Milliyetçilik, Hürriyet ve Demokrasi fikirlerini yayabilmesi ve halkı, gelecekteki ciddî sınavlara hazırlayabilmesi idiSınav ve tarihî değişiklikler zamanı ise artık gelmişti Tarih 300 yıllık Romanovlar sülalesini ve Rusya imparatorluğu’nu yok olmaya götürmekte idi Ne, Anayasası ve Parlamentosu (Rusiyada bu Duma adı ile hayata geçirilmişti) olan monarşiye geçiş, ne de millî özgürlük ve bağımsızlık mücadelelerine, ihtilallere karşı çevrilen sert Stolıpin rejimi, bu kaçınılmaz yok oluşu durduramadı Rusya’nın 1914′te başlayan Birinci dünya Savaşı’na katılması ise ülkedeki dağılma, çökme sürecini daha da hızlandırdı 1917 yılının Şubatında Rusya İmparatorluğu çöktü Rusya’da iki hakimiyetlilik, daha doğrusu hakimiyetsizlik ve anarşi dönemi başladı Kendilerini halkın ve memleketin yegâne kurtarıca olarak takdim eder

Bolşevikler, Rusya’da Burjuva Demokratik Cumhuriyetinin kurulmasını engellediler ve 1917 yılının Kasımında silahlı darbe ile iktidarı ele geçirerek, proletaryanın diktatörlüğünü ilân ettiler
imparatorluğun merkezinde iktidar uğrunda mücedelenin sürdüğü 19171920 yılları, millî azın lıklar için de, sözde değil fiilen kendi mu kadderatlarını tâyin etme, doğal hak ve hu kuklarına kavuşma için mücadele yılları idi 1917 yılının Mart ayında Kafkasya’nın yönetilmesi için Geçici hükümete bağlı olarak “Özel Kafkasya Ko miserliği” kuruldu Komiserliğin bünyesinde Azer baycan Türkleri, Ermeni ve Gürcülerin birer tem silcileri vardı Ama millî ve dînî farkların son derece keskin şekilde belirdiği bu üçlü kurum, fi ilen yürümedi 1918 yılı başlarında, yapılan se çimler sonunda “Kafkas Seymi” adını alan yeni hükümet kurulduKafkasya’nın üç esas milletin katılması ile kurulan ve konfederatif bir devlet olan Seym de umutlan gerçekleştirmedi Dahilî çekişmeler ve millî zemindeki münakaşalar onun yıkılışını hızlandırdı 26 Mayıs 1918′de Seym’in gürcü milletvekilleri Kafkasya Konfederasoyonu’ndan çıkarak bağımsız millî devletlerini kurduklarını îlân ettiler Bir gün sonra, 28 Mayıs’ta, Seym’in otuz üç Azerbaycanlı milletvekili Tiflis’te toplanarak meşhur “Mîsakı Millf’yi Azerbaycan halkının İstiklal Beyannamesi’ni kabul ettiler ve bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurulması haberini bütün dünyaya duyurdular

Azerbaycan’ın başkenti Baku, Ermeni ve Bolşevik kuvvetlerin elinde olduğundan, Gence, yeni cumhuriyetin geçici başkenti oldu Burada ilk hükümet kuruldu, Azerbaycan Millî Ordusu’nun teşkilatlanması için ilk adımlar atıldı; kardeş Türkiye ile diplomatik anlaşmalar yapıldı1918 yılı Eylülünde, Azerbaycan’a yardıma gelen Osmanlı Kafkas Orduları’mn büyük katkısı ile Baku düşmanlardan temizlendi Azerbaycan Cumhuriyeti, Türkİslam dünyasının tarihinde ilk cumhuriyet tipli devlet idi ve onun fikir temelini, Azerbaycan yazarlarının ısrarla savundukları Türkleşmek, İslamlaşmak, Çağdaşlaşmak oluşturuyordu

Türk Dünyası’nın bu ilk Cumhuriyetinin varlığı ancak yirmi üç ay devam etti Tabii ki, tarih açısından bu, bir göz kırpımıdır GayriRus milletleri yalan vaadlerle kendi tarafına çeken Bolşevikler, durumlarını nisbeten kuvvetlendirdikten sonra, Rusya İmparatorluğu’nu eski sınırları içerisinde restore etmek girişimlerine başladılar Yirmi üç aylık bağımsızlık ve özgürlükten sonra Azerbaycan, yeniden İmparatorluğun, ama bu defa kızıl imparatorluğun terkibine dahil edildiAzerbaycan’ın bağımsızlığı çok kısa sürse de, milletin tarihinde, onun edebiyat ve medeniyetinin tarihinde silinmez izler bıraktı Evvela, bütün dünya Azerbaycan Türkleri’nin bir millet olarak varlığından ve onların kendi târihî topraklarında özgür, bağımsız, demokratik devletlerini kurmak arzusundan haberdar oldu Öbür taraftan, Millî Devlet’in teşekkülü Türkçülük ve Milleyetçilik duygularım resmî bir ideoloji durumuna getirdi ve senelerce bu amacm hayata geçmesi uğrunda mücâdele veren edebiyatı büyük çapta etkiledi
Azerbaycan’m şair ve yazarlan, aydınlar tabakası Millî Devlet’in kurulmasını büyük sevinçle karşıladılar Cumhuriyet’in simgesinde onlar kendi fikirlerinin zaferini görüyorlardı