Nazım Şekilleri ve Türleri

c Medhiye


Ø Kasidenin sunulduğu kişinin, yani padişahın veya bir devlet büyüğünün övüldüğü bölümdür
Ø Bu bölümde abartılı ve sanatlı bir övgü vardır

d Tegazzül


Ø Şairin, genellikle medhiyeden sonra bir gazel söylediği bölümdür Her kasidede bulunmaz

e Fahriye


Ø Şairin kendini övdüğü bölümdür Burada da şair abartılı bir ifade kullanır

f Dua


Ø Şairin, kendisi ve övdüğü kişi için Allah’tan yardım dilediği bölümdür Bu bölümde şairin mahlâsı geçer ve bu mahlâs beytine “taç beyit” ya da “şah beyit” denir

Ø Kasidenin en güzel beytine beytü’l-kasid denir

3 Mesnevi


Ø Kelime anlamı “ikili, ikişer ikişer”dir
Ø İran edebiyatından alınmıştır İran edebiyatında Firdevsî’nin Şehname’si ünlüdür
Ø Klâsik halk hikâyeleri, destanî konular, aşk hikâyeleri, savaşlar, dinî ve felsefî konuları işlenir
Ø Konu ne olursa olsun olaylar masal havası içinde anlatılır
Ø Konularına göre sınıflandırılırlar: aşk, din ve tasavvuf, ahlâk ve öğreticilik, savaş ve kahramanlık, şehir ve güzelleri, mizah
Ø İran edebiyatından alınmış nazım şeklidir
Ø Divan edebiyatının en uzun nazım şeklidir (beyit sayısı sınırsızdır) 20-25 bine kadar çıkabilir
Ø Mesnevi de bölümlerden oluşur: Önsöz, tevhit, münacat, naat, miraciye, 4 halife için övgü, eserin sunulduğu kişiye övgü, yazış sebebi, asıl konu, sonsöz
Ø Mesnevide her beyit kendi içinde kafiyelidir: aa bb cc dd ee
Ø Divan şiirinde beş mesneviden oluşan eserler grubuna (bugünkü anlamıyla setine) “hamse” denir
Ø Mevlânâ, Fuzulî, Şeyhî, Nabî ve Şeyh Galip (Hüsn ü Aşk) önemli hamse şairlerimizdir
Ø Bizde Leylâ vü Mecnun (aşk; Fuzulî), Hüsrev ü Şirin, Harname (hiciv; Şeyhî), Yusuf ü Züleyha, İskendername (tarihî, destanî; Ahmedî),

4 Kıta


Ø İki beyitten oluşur
Ø Kelime anlamı “parça, bölük, cüz”dür
Ø Terim anlamı “kafiye düzeni ‘xaxa’ şeklinde olan nazım biçimi”dir
Ø Dörtlük de denir
Ø Değişik konularda yazılır: önemli bir düşünce, hikmet, nükte, yergi
Ø Mahlâs bulunmaz

5 Müstezat


Ø Kelime anlamı “artmış, çoğalmış”tır
Ø Gazelin özel biçimidir
Ø Uzun dizelere kısa bir dize ekleyerek yazılır İki kısa dize de eklenebilir Matla beyti yoktur
Ø Uzun mısralara eklenen kısa mısralara ziyade denir
Ø Konu bakımından gazelden farkı yoktur
Ø Uzun mısraların ölçüsü “mefûlü / mefâîlü / mefâîlü / feûlün”, kısa mısraların ölçüsü “mefûlü / feûlün”dür
Ø Kafiye düzeni farklı farklıdır:
a(a) a(a) – b(b) a(a) – c(c) a(a) – d(d) a(a) -
a(b) a(b) – c(c) a(b) – d(d) a(b) – e(e) a(b) -
a(b) a(a) – x(x) a(b) – x(x) a(b) – x(x) a(b) -
Ø Diğer özellikleri gazelle aynıdır

II BENTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ



A TEK DÖRTLÜKLER



1 Rubai


Ø İran edebiyatından geçmiş bir nazım biçimidir
Ø Tek dörtlükten oluşur
Ø Kafiye şeması: “aaxa” şeklinededir
Ø Kendine özgü aruz ölçüleriyle yazılır Bu kalıplar “mef û lü” ile başlar, “fa’ul” ya da “fa” ile biter
Ø Rubailerde şair, dünya görüşünü, felsefesini, tasavvufi düşüncesini, maddi ve manevi aşkını özlü bir biçimde işler
Ø Az sözle çok şey söylemek esastır
Ø İran edebiyatında Ömer Hayyam; edebiyatımızda ise Mevlânâ, Nabi, Nedim, Yahya Kemal ve Arif Nihat Asya önemli rubai şairleridir

2 Tuyuğ (tuyuk)


Türklerin yaratıp Divan şiirine kazandırdığı nazım şeklidir Maninin karşılığı sayılabilir
Tek dörtlükten oluşur
Kafiyelenişi rubaiyle aynıdır aaxa
Manide olduğu gibi cinaslı uyak kullanılır
Halk şiirinde 11’li kalıpla söylenen mani biçimindeki şiirlere de tuyuğ denir
Aruzun yalnız “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılır
Rubaide işlenen konular tuyuğda da işlenir
Edebiyatımızda Kadı Burhaneddin, Nesimi ve Ali Şir Nevai önemli tuyuğ şairleridir aaba

B MUSAMMATLAR


Musammatlar dört ya da daha fazla mısralı bentlerden oluşan şiirlerdir

a DÖRTLÜLER



1 Murabba


Bent denilen dört mısralık bölümlerden meydana gelen bir nazım şeklidir
En az üç en fazla yedi bentten oluşur
Aruzun her ölçüsüyle yazılabilir
Her konu işlenebilir Özellikle felsefî konular ve aşk
aaaa bbba ccca ya da bbba ccca ddda
Bazen dördüncü mısralar nakarat olabilir
Nedim, Fuzuli

2 Şarkı


Türklerin Divan edebiyatına kattığı nazım şeklidir
Aşk ve güzellik konularını işler
Bestelenmek üzere yazılmış şiirlerdir
Bu yüzden bent sayısı azdır
Konu genellikle aşk, sevgi, sevgili, içki ve eğlencedir
Kafiye düzeni murabbaa benzer Ama farklı da olabilir:
aaaa bbba ccca
ccca ddda eeea
aaxa bbba ccca ddda
aanaan bbban cccan
aaxan bbban cccan dddan
Nedim bu nazım şeklinin en önemli şairidirEnderunlu Vasıf ve End Fazıl da şarkı yazmışlardır Yahya Kemal’in de şarkıları vardır

3 Terbi


Kelime anlamı “dörtleme, dörtlü duruma getirme”dir
Bir gazelin beyitlerinin üstüne başka bir şair tarafından aynı ölçü ve uyakta ikişer dize eklenerek yazılan murabbaa denir
Kafiye şeması: (aa)aa (bb)ba (cc)ca (dd)da (ee)ea

b BEŞLİLER


1 MUHAMMES


Her bendi beş dizeden oluşan nazım biçimidir
Her konuda yazılabilir
Aruzun her kalıbıyla yazılır
Bu biçimde şarkılar da yazılabilir
Kafiye şeması:
aaaanan bbbanan cccanan dddanan
aaaaaan bbbban ccccan ddddan
bbbaa cccaa dddaa eeeaa
aaaaa bbbba cccca dddda

2 TARDİYE


Muhammesin özel bir biçimidir
Sadece “mefûlü mefâilün faûlün” kalıbıyla yazılır
bbbba cccca dddda eeeea
Şeyh Galip, Hüsn ü Aşk’ta kullanmıştır

3 Tahmis


Kelime anlamı “beşleme, beşli hâle getirme”dir
Bir şairin gazelinin beyitlerinin üstüne aynı ölçü ve kafiyede üçer mısra ilâve edilerek yazılmış muhammese denir
Kafiye düzeni (aaa)aa (bbb)ba

4 TAŞTİR


Tahmisin başka bir biçimidir
a(aaa)a b(bbb)a c(ccc)a

c ALTILILAR


1 MÜSEDDES


Bentleri altı dize olan nazım biçimidir çeşitli konularda yazılır
aaaaaa bbbbba ccccca ddddda
aaaaaa bbbbcc ddddee ffffgg
bbbbca ddddca eeeeca ffffca
aaaaanan bbbbanan ccccanan

2 TESDİS


Tahmis gibidir
(aaaa)aa (bbbb)ba (cccc)ca (dddd)da

d MÜSEBBA


Bentleri yedi dizelidir

e MÜSEMMEN


Bentleri sekiz dizelidir
aaaaaaaa bbbbbbba cccccccca
aaaaaabb cccccccdd

f MÜTESSA


Bentleri 9 dizelidir

g MUAŞŞER


Bentleri 10 dizelidir

h Terkib-i Bend


Bentlerle kurulan uzun bir nazım biçimidir
Yaşamdan, talihten şikayet; felsefi düşünceler, dini, tasavvufi konular ve toplumsal yergilerin işlendiği şiirlerdir
En az beş en fazla on bentten oluşur
Her bent de beş ila on beyitten oluşur
Bentlerin kafiye düzeni gazele benzer
Her bendin (terkib-hane, kıta) sonunda vasıta beyti denen bir beyit vardır
Her bendin sonunda farklı vasıta beyitleri kullanılır Bunlar bentlerden ayrı olarak kendi aralarında uyaklanır
Bentlerin kafiyelenişi gazeldeki gibidir
aa xa xa xa xa xa bb cc xc xc xc xc xc dd
(aa aa aa aa aa aa bb cc cc cc cc cc cc dd)
Edebiyatımızda Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa bu türün iki önemli şairidir İkisi de toplumsal konularda yazmıştır

i Terci-i Bend


Biçim ve uyak bakımından terkib-i bende benzer
Farklardan biri vasıta beyitlerinin her bendin sonunda aynen tekrarlanışıdır
Konu bakımından da fark vardır: Genellikle Tanrı’nın gücü, evrenin sonsuzluğu, doğanın ve yaşamın karşıtlıkları işlenir
Ziya Paşa

B NAZIM TÜRLERİ



1 Tevhid


Allah’ın birliğini ve yüceliğini konu edinen ve kaside nazım biçimiyle yazılan şiirlerdir Tevhit ve münacat divanlarda en başta yer alır En tanınmış tevhit Nabi’nindir

2 Münacat


Allah’a yalvarıp yakarılan ve ondan af dilenen şiirlerdir Genellikle kaside nazım şekliyle yazılırlar Tevhit ve münacat divanlarda en başta yer alır

3 Naat


Hz Muhammed’ı öven ve kaside şekliyle yazılan şiirlerdir Hz Muhammed’in türlü vasıfları ve mucizeleri anlatılır En tanınmış naat Fuzuli’nin Su Kasidesi’dir

4 Mersiye


Ölen kişilerin ardından söylenen yas şiirleridir İslamiyet öncesi edebiyattaki adı sagu, halk edebiyatındaki adı ise ağıt’tırGenellikle terkib-i bend ve kaside nazım şekliyle yazılır

5 Medhiye


Ünlü bir kişiyi övmek için kaside şekliyle yazılan şiirlerdir Ya padişah, vezir, şeyhülislâm gibi yaşayan devlet büyüklerine ya da 4 halife ve başka din-tarikat ulularına yazılır 4 halife için yazılanlara “medh-i çehar-yar-ı güzin” denir Medhiyelerde ve hicviyelerde abartılı bir üslûp vardır

6 Hicviye


Herhangi bir kişiyi ya da düşünceyi yermek amacıyla kaside veya kıta nazım biçimleriyle yazılan şiirlerdir Halk edebiyatındaki adı “taşlama”, yeni şiirimizdeki adı “yergi”, batı edebiyatındaki adı ise “satirik şiir”dir Medhiyelerde ve hicviyelerde abartılı bir üslûp vardır En ünlü hicviye şairi Nefi’dir

7 Fahriye


Şairin kendisini övdüğü kıta veya kasidelere fahriye denir Genellikle kasideler içinde bir bölümdür Fahriyede de sanatlı bir üslûp kullanılır Bu alanda da Nefi meşhurdur