Hoca Tahsin Efendi Kimdir - Hoca Tahsin Efendi ve Felsefe İle İlgili Bir Şiiri

**Prof. Dr. Sinsi** · 06-23-2012

Eserleri
Hoca Tahsîn Efendi’nin yazma ve basma halinde çok sayıda eseri bu-lunmaktadır

Bunlardan, Mürebbî-i Etfâl, (Çocukların Eğitmeni, İstanbul 1289) eğitimle, Usûl-i Fenn-i Filâhat - Kimyâ-yı Zirâ‘at (Tarım Bilgisi - Ta-rım Kimyası, İstanbul 1291) çiftçilikle, Esrâr-ı Âb u Havâ, (Su ve Havanın Sırları, İstanbul 1309) suyun fizikî ve kimyevî özellikleriyle, Psiholoji yâhûd ‘İlm-i Rûh, (Psikoloji, İstanbul 1309), insanın zihnî ve ruhî etkinliklerini fizyo-lojik olarak açıklamaya çalışan çağdaş psikolojinin bulgularıyla, Târîh-i Tekvîn yâhûd Hilkat, (Yaratılış Tarihi, İstanbul 1310) , Osmanlı Dünyası’nda yeni ye-ni tanınmaya başlayan Evrim Kuramı çerçevesinde canlı ve cansız varlıkların oluşum biçimiyle, Esâs-ı ‘İlm-i Hey’et (Astronominin Temelleri, İstanbul 1311) ise bir astronomi tarihçisinin gözüyle Newtoncu çağdaş astronominin ta-nıtımıyla ilgilidir

Ayrıca tanınmış Fransız düşünürlerinden Constantin-François de Chasseboeuf Volney’nin (1757-1820), La loi naturelle ou catéchisme du citoyen français (Doğa Yasası veya Fransız Vatandaşının İlmihâli, 1792) adlı eserini, Nevâmîs-i Tabî‘iyye (Doğa Yasaları, İstanbul) adıyla çevirmiş, fakat yayımla-yamamıştır

Bunların dışında Hoca Tahsîn Efendi, Mecmû‘a-i ‘Ulûm adıyla yayımla-dığı dergide, dönemin sıkça tartışılan konularına ilişkin çok sayıda makale yaz-mıştır:
1

“‛İlme Dâ’ir Bir İki Söz”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 1, 1 Zî’l-Hicce 1296, s

22-45

2

“Aklâmü’l-Akvâm”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 1, 1 Zî’l-Hicce 1296, s

45-76

3

“Terakkî-i Ma‘ârif, Târîh ve Taksîm ve Semerât-ı ‘Ulûm”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 2, 15 Zî’l-Hicce 1296, s

133-152 ve s

153-160; Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s

321-335 ve Sene 2, Numara 6, 15 Safer 1297, s

421-425

4

“Yeryüzü’nde Bir Mülk’e Dâ’ir”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 4, 15 Muharrem 1297, s

243-305; Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s

335-352 ve Sene 2, Numara 6, 15 Safer 1297, s

385-405

5

“Havâdis-i Medeniyye”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 4, 15 Mu-harrem 1297, s

309-310

6

“Ahlâk-ı İslâmiyye”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 4, 15 Muhar-rem 1297, s

310-318

7

“Târîh-i Terakkî”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s

353-370

8

Dolpher, “Süt” , Özetleyerek Çeviren: Hoca Tahsîn Efendi, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s

370-377

9

“‘Âi’le”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 2, Numara 6, 15 Safer 1297, s

425-429

10

“Esrâr-ı Âb u Havâ”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 2, Numara 7, 1 Rebî‘ü’l-Evvel 1297, s

436-464

Fuzelâ-yı Be-nâmdan Bir Marîzin Eser-i Hazînidir
Hoca Tahsîn Efendi’nin “Fuzelâ-yı Be-nâmdan Bir Marîzin Eser-i Hazî-nidir” başlığını taşıyan söz konusu şiiri, Hicrî 1297, Milâdî 1880 yılında Hazîne-i Evrâk’ın ikinci sayısında yayımlanmıştır ve toplam 35 beyittir

Şair’in ölüm karşısındaki çaresizliğini ve üzüntüsünü aktaran bu felsefî şiir, özellikle ruh-beden ilişkisine değinmekte ve ölümden sonra ruhun bedenden ayrılmasını ve Lâhut Alemi’ne yükselmesini betimler

Şiir incelendiğinde gö-rülmektedir ki Hoca Tahsîn Efendi’nin ruha ilişkin görüşleri, Kur’ân-ı Kerîm ve Sünnet ile İslâm ilimlerinin belirlediği sınırlar içerisinde kalmaktadır

Dolayısıy-la inancına yönelik kuşkuların yersiz olduğu anlaşılmaktadır

Nitekim,

Bana bî-dîn dedi erbâb-ı maraz
İrtikâb eylediler kizbi hemân
Ben dahi ânlara dindâr didim
Yalanın karşulığı oldı yalan

biçimindeki dörtlüğü de bunu kanıtlar niteliktedir

Fuzelâ-yı Be-nâmdan Bir Marîzin Eser-i Hazînidir
(Metin)

1

Mürg-i cânım olmak ister fârig-i dâr-ı fenâ
Eylemez eski kafesdir bu bedenle iktifâ
2

Mâ’il-i hâl-i tecerrüddür arar mülk-i bekâ
Merci‘idir ‘âlem-i lâhûta ister irtikâ
3

Çünki aksâ-yı murâdı vuslat-ı zât-i Hüdâ
‘Âkibet köhne libâsın cisimden olur cüdâ
4

Halka-i ‘ömrüm hemân teng olmada subh u mesâ
“‛Accilû bi’t-tevbe kable’l-mevt”dir ‘âcil devâ
5

Seyr-i enfâsım gibi evkâtı darlaşmakdadır
Sığmaz oldu hânesi rûhum kabarlaşmakdadır
6

Saç sakallar berf-i şeyhûhatla karlaşmakdadır
Mehil arar her ân ecel ile pazarlaşmakdadır
7

Artık ‘Azrâ’îl’e teslîmi karârlaşmakdadır
‘Âcilen kervân-ı ervâha katârlaşmakdadır
Eydan
8

Gelmenin ger kesb-i ‘irfân ise sırr u hikmeti
Zikr u fikr-i Hâlik etmekse kemâl-i hizmeti
9

Ric‘atinde fart-ı isti‘câldir bu rıhleti
Tûl-i dehrin var mı ‘ömr-i Âdem ile nisbeti
10

Müksünün dünyâda güyâ ân gibidir sür‘ati
Olmalıydı ‘ömr-i Nûh ânın ekall müddeti
Eydan
11

Mevsim-i vakt-i şebâbın görmeden ezhârını
Etmeden bâg-ı hayâtın ictinâ esmârını
12

Bilmeden binde birin bu hilkatin esrârını
Gelmemiş mi ‘âleme ikmâl içün efkârını?
13

Neş’e-i uhrâ içün hâzırlamış mı yârini
Cân hisâb etmez mi insânın kısa a‘mârını?
Eydan
14

Bir tarafdan ızdırâb eyler gamm-ı firkat ile
Cümle a‘zâ-yı teni tahrîk eder nisbet ile
15

İltizâm eyler bekâsın mu‘tedil hâlet ile
Uğraşur merdâne def‘-i düşmen-i ‘illet ile
16

Mahv olunca hıfz eder ten kal‘asın gayret ile
Son nefesde ta‘biyeden ayrılur hasret ile
Eydan
17

Herkesin vicdânıdır bu hâleti tasvîr eden
Cevherinde cem‘-i azdâdı bulub tezkîr eden
18

Ol değil mi söyleyen bu sözleri tahrîr eden
Birbirine pek münâkız fi‘iller tedbîr eden
19

Kendi sâ’il kendi mes’ûl kendidir taksîr eden
Var mı hâricden müzâhim işlerin tagyîr eden

Eydan
20

Hiffet-i asliyyesinde var hele bir inkılâb
Sıkletin levs-i ‘anâsırdan mı etmiş iktisâb
21

Uzamış yoksa tenâsuhdan zamân-ı igtirâb
Gösterir ‘avdet içün gâhi tereddüd gâh şitâb
22

Belki menfâ-yı bedende ‘ârız olmuş bu hicâb
Muhtemeldir muzdarib eyler ânı havf-ı ‘itâb
Eydan
23

Hilkatince görünür kim cunhadan ma‘sûmdur
Cevher-i zâtı mücerred mâddeden mahrûmdur
24

Etmiş ebdâna ta‘alluk künhü nâ-ma‘lûmdur
Cisme te’sîr u tasarruf ettiği meczûmdur
25

Cümle âlât-ı beden huddâm o şâh mahdûmdur
Doğrusu bir sırr-ı mahz-ı Sâni‘ u Kayyûm’dur
Eydan
26

Ehl-i hikmet ihtilâfla etdiler bahs u nazar
Olmamış bu mes’ele tâm hall bu âna kadar
27

Gayrıdır tedbîr eden hikmetce kavl-i mu‘teber
Kendi bir seyyâledir kim işlerinden bî-haber
28

Kuvvet-i ateş gibi makinesin tahrîk eder
Kimse olmazsa telgrafda çıkar mı bir eser?
Eydan
29

Ol hakîkat başka vech ile olunmaz irtisâm
Bir şu‘â‘-ı nûr-ı Hakk’dır yok ânınçün in‘idâm
30

Eyleyin bu sözlere sarf-ı kemâl-i ihtimâm
“Kul huva min emri Rabbî”dir âna ta‘rîf-i tâm
31

Rûh su’âlinde bu kavli okumuş fahrü’l-enâm
Hep bu re’ye tâbi‘ olmuş zümre-i ehl-i kelâm
Eydan
32

İşte bu sırr-ı garîbden ‘akıllar hayrândır
İnkişâf-ı künhü mutlak mu‘ciz-i ezhândır
33

Gerçi ba‘zı hâllerin idrâk eden vicdândır
Bu vücûdda tahtı kurmuş müstakill sultândır
34

Muktezâ-yı dîn-i İslâm borcumuz îmândır
Maksad-ı “Tahsîn” hüsn-i hâtem-i ihsândır
35

Halka-i ‘ömrüm hemân tenk olmada subh u mesâ
“‛Accilû bi’t-tevbe kable’l-mevt”dir ‘âcil devâ

06-23-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Hoca Tahsin Efendi Kimdir - Hoca Tahsin Efendi ve Felsefe İle İlgili Bir Şiiri Eserleri Hoca Tahsîn Efendi’nin yazma ve basma halinde çok sayıda eseri bu-lunmaktadır Bunlardan, Mürebbî-i Etfâl, (Çocukların Eğitmeni, İstanbul 1289) eğitimle, Usûl-i Fenn-i Filâhat - Kimyâ-yı Zirâ‘at (Tarım Bilgisi - Ta-rım Kimyası, İstanbul 1291) çiftçilikle, Esrâr-ı Âb u Havâ, (Su ve Havanın Sırları, İstanbul 1309) suyun fizikî ve kimyevî özellikleriyle, Psiholoji yâhûd ‘İlm-i Rûh, (Psikoloji, İstanbul 1309), insanın zihnî ve ruhî etkinliklerini fizyo-lojik olarak açıklamaya çalışan çağdaş psikolojinin bulgularıyla, Târîh-i Tekvîn yâhûd Hilkat, (Yaratılış Tarihi, İstanbul 1310) , Osmanlı Dünyası’nda yeni ye-ni tanınmaya başlayan Evrim Kuramı çerçevesinde canlı ve cansız varlıkların oluşum biçimiyle, Esâs-ı ‘İlm-i Hey’et (Astronominin Temelleri, İstanbul 1311) ise bir astronomi tarihçisinin gözüyle Newtoncu çağdaş astronominin ta-nıtımıyla ilgilidir Ayrıca tanınmış Fransız düşünürlerinden Constantin-François de Chasseboeuf Volney’nin (1757-1820), La loi naturelle ou catéchisme du citoyen français (Doğa Yasası veya Fransız Vatandaşının İlmihâli, 1792) adlı eserini, Nevâmîs-i Tabî‘iyye (Doğa Yasaları, İstanbul) adıyla çevirmiş, fakat yayımla-yamamıştır Bunların dışında Hoca Tahsîn Efendi, Mecmû‘a-i ‘Ulûm adıyla yayımla-dığı dergide, dönemin sıkça tartışılan konularına ilişkin çok sayıda makale yaz-mıştır: 1 “‛İlme Dâ’ir Bir İki Söz”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 1, 1 Zî’l-Hicce 1296, s 22-45 2 “Aklâmü’l-Akvâm”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 1, 1 Zî’l-Hicce 1296, s 45-76 3 “Terakkî-i Ma‘ârif, Târîh ve Taksîm ve Semerât-ı ‘Ulûm”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 2, 15 Zî’l-Hicce 1296, s 133-152 ve s 153-160; Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s 321-335 ve Sene 2, Numara 6, 15 Safer 1297, s 421-425 4 “Yeryüzü’nde Bir Mülk’e Dâ’ir”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 4, 15 Muharrem 1297, s243-305; Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s 335-352 ve Sene 2, Numara 6, 15 Safer 1297, s 385-405 5 “Havâdis-i Medeniyye”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 4, 15 Mu-harrem 1297, s 309-310 6 “Ahlâk-ı İslâmiyye”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 1, Numara 4, 15 Muhar-rem 1297, s 310-318 7 “Târîh-i Terakkî”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s 353-370 8 Dolpher, “Süt” , Özetleyerek Çeviren: Hoca Tahsîn Efendi, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 2, Numara 5, 1 Safer 1297, s 370-377 9 “‘Âi’le”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 2, Numara 6, 15 Safer 1297, s 425-429 10 “Esrâr-ı Âb u Havâ”, Mecmû‘a-i ‘Ulûm, Sene 2, Numara 7, 1 Rebî‘ü’l-Evvel 1297, s436-464 Fuzelâ-yı Be-nâmdan Bir Marîzin Eser-i Hazînidir Hoca Tahsîn Efendi’nin “Fuzelâ-yı Be-nâmdan Bir Marîzin Eser-i Hazî-nidir” başlığını taşıyan söz konusu şiiri, Hicrî 1297, Milâdî 1880 yılında Hazîne-i Evrâk’ın ikinci sayısında yayımlanmıştır ve toplam 35 beyittir Şair’in ölüm karşısındaki çaresizliğini ve üzüntüsünü aktaran bu felsefî şiir, özellikle ruh-beden ilişkisine değinmekte ve ölümden sonra ruhun bedenden ayrılmasını ve Lâhut Alemi’ne yükselmesini betimler Şiir incelendiğinde gö-rülmektedir ki Hoca Tahsîn Efendi’nin ruha ilişkin görüşleri, Kur’ân-ı Kerîm ve Sünnet ile İslâm ilimlerinin belirlediği sınırlar içerisinde kalmaktadır Dolayısıy-la inancına yönelik kuşkuların yersiz olduğu anlaşılmaktadır Nitekim, Bana bî-dîn dedi erbâb-ı maraz İrtikâb eylediler kizbi hemân Ben dahi ânlara dindâr didim Yalanın karşulığı oldı yalan biçimindeki dörtlüğü de bunu kanıtlar niteliktedir Fuzelâ-yı Be-nâmdan Bir Marîzin Eser-i Hazînidir (Metin) 1 Mürg-i cânım olmak ister fârig-i dâr-ı fenâ Eylemez eski kafesdir bu bedenle iktifâ 2 Mâ’il-i hâl-i tecerrüddür arar mülk-i bekâ Merci‘idir ‘âlem-i lâhûta ister irtikâ 3 Çünki aksâ-yı murâdı vuslat-ı zât-i Hüdâ ‘Âkibet köhne libâsın cisimden olur cüdâ 4 Halka-i ‘ömrüm hemân teng olmada subh u mesâ “‛Accilû bi’t-tevbe kable’l-mevt”dir ‘âcil devâ 5 Seyr-i enfâsım gibi evkâtı darlaşmakdadır Sığmaz oldu hânesi rûhum kabarlaşmakdadır 6 Saç sakallar berf-i şeyhûhatla karlaşmakdadır Mehil arar her ân ecel ile pazarlaşmakdadır 7 Artık ‘Azrâ’îl’e teslîmi karârlaşmakdadır ‘Âcilen kervân-ı ervâha katârlaşmakdadır Eydan 8 Gelmenin ger kesb-i ‘irfân ise sırr u hikmeti Zikr u fikr-i Hâlik etmekse kemâl-i hizmeti 9 Ric‘atinde fart-ı isti‘câldir bu rıhleti Tûl-i dehrin var mı ‘ömr-i Âdem ile nisbeti 10 Müksünün dünyâda güyâ ân gibidir sür‘ati Olmalıydı ‘ömr-i Nûh ânın ekall müddeti Eydan 11 Mevsim-i vakt-i şebâbın görmeden ezhârını Etmeden bâg-ı hayâtın ictinâ esmârını 12 Bilmeden binde birin bu hilkatin esrârını Gelmemiş mi ‘âleme ikmâl içün efkârını? 13 Neş’e-i uhrâ içün hâzırlamış mı yârini Cân hisâb etmez mi insânın kısa a‘mârını? Eydan 14 Bir tarafdan ızdırâb eyler gamm-ı firkat ile Cümle a‘zâ-yı teni tahrîk eder nisbet ile 15 İltizâm eyler bekâsın mu‘tedil hâlet ile Uğraşur merdâne def‘-i düşmen-i ‘illet ile 16 Mahv olunca hıfz eder ten kal‘asın gayret ile Son nefesde ta‘biyeden ayrılur hasret ile Eydan 17 Herkesin vicdânıdır bu hâleti tasvîr eden Cevherinde cem‘-i azdâdı bulub tezkîr eden 18 Ol değil mi söyleyen bu sözleri tahrîr eden Birbirine pek münâkız fi‘iller tedbîr eden 19 Kendi sâ’il kendi mes’ûl kendidir taksîr eden Var mı hâricden müzâhim işlerin tagyîr eden Eydan 20 Hiffet-i asliyyesinde var hele bir inkılâb Sıkletin levs-i ‘anâsırdan mı etmiş iktisâb 21 Uzamış yoksa tenâsuhdan zamân-ı igtirâb Gösterir ‘avdet içün gâhi tereddüd gâh şitâb 22 Belki menfâ-yı bedende ‘ârız olmuş bu hicâb Muhtemeldir muzdarib eyler ânı havf-ı ‘itâb Eydan 23 Hilkatince görünür kim cunhadan ma‘sûmdur Cevher-i zâtı mücerred mâddeden mahrûmdur 24 Etmiş ebdâna ta‘alluk künhü nâ-ma‘lûmdur Cisme te’sîr u tasarruf ettiği meczûmdur 25 Cümle âlât-ı beden huddâm o şâh mahdûmdur Doğrusu bir sırr-ı mahz-ı Sâni‘ u Kayyûm’dur Eydan 26 Ehl-i hikmet ihtilâfla etdiler bahs u nazar Olmamış bu mes’ele tâm hall bu âna kadar 27 Gayrıdır tedbîr eden hikmetce kavl-i mu‘teber Kendi bir seyyâledir kim işlerinden bî-haber 28 Kuvvet-i ateş gibi makinesin tahrîk eder Kimse olmazsa telgrafda çıkar mı bir eser? Eydan 29 Ol hakîkat başka vech ile olunmaz irtisâm Bir şu‘â‘-ı nûr-ı Hakk’dır yok ânınçün in‘idâm 30 Eyleyin bu sözlere sarf-ı kemâl-i ihtimâm “Kul huva min emri Rabbî”dir âna ta‘rîf-i tâm 31 Rûh su’âlinde bu kavli okumuş fahrü’l-enâm Hep bu re’ye tâbi‘ olmuş zümre-i ehl-i kelâm Eydan 32 İşte bu sırr-ı garîbden ‘akıllar hayrândır İnkişâf-ı künhü mutlak mu‘ciz-i ezhândır 33 Gerçi ba‘zı hâllerin idrâk eden vicdândır Bu vücûdda tahtı kurmuş müstakill sultândır 34 Muktezâ-yı dîn-i İslâm borcumuz îmândır Maksad-ı “Tahsîn” hüsn-i hâtem-i ihsândır 35 Halka-i ‘ömrüm hemân tenk olmada subh u mesâ “‛Accilû bi’t-tevbe kable’l-mevt”dir ‘âcil devâ