yapım eki

1 İSİM YAPAN YAPIM Eklerİ


İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır:


a İsimden isim yapan Ekler


-lİk

Yer isimleri yapar:

kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük


Alet ve araç isimleri yapar:

başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük


topluluk isimleri yapar:

gençlik, insanlık, Türklük


soyut isimler yapar:

gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik


Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar:

bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık


Sıfatlara [13] gelerek durum bildiren isimler yapar:

iyilik, güzellik, küçüklük


Meslek isimleri yapar:

öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik [14], eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik


Bu ekle türetilen Ekler Sıfat olarak da kullanılabilirler İsimle Sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:

kışlıklar, kışlık odun;

günlüğüm, günlük masraf;

elbiselikler, elbiselik kumaş;

turşuluklar, turşuluk biber;

kiralıktan, kiralık daireden,

satılıklar, satılık arsalar


-cE

Dil isimleri yapar:

türkçe, Almanca, Arapça, farsça


Yer isimleri yapar:

Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca


Hayvan ve bitki isimleri yapar:

delice, karaca, kokarca, yumuşakça


-cİ [15]

İsim, Sıfat, Zarf türetir:

sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, türkçü, Halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı

gazeteci çocuk, şakacı insan

akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)


-lİ

soyut ve somut isimler ve Sıfat türetir Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz


Kişinin nereli olduğunu bildirir:

Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli


Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir:

Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu


Soy, devlet bildirir:

Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu


Durum (medenî hâl) bildirir:

Sözlü, evli, nişanlı


Renk bildirir; ikileme kurar:

Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı


Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir:

Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu


Diğerleri:

Gönüllüler, gönüllü (kişiler)

İrili ufaklı, kadınlı erkekli


-sİz

-li ekinin olumsuzunu yapar Ama –li ekini almış her kelimenin –siz ile olumsuzu yapılmaz:

akıllı X akılsız doğru

bilgili X bilgisiz doğru

nişanlı X nişansız yanlış

köylü X köysüz yanlış

mavili X mavisiz yanlış


İsim, Sıfat ve Zarf türetir:

Korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)


-ki [16]

Zaman ve yer bildiren kelimelerden Sıfat yapar Bu sıfatlar isimleşebilir –ki ve –kü şekillerinde kullanılır

bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden


Yer bildiren kelimelerde –de hâl ekiyle birlikte kullanılır:

Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)


-tİ

Yansımalardan isim türetir:

çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı


Diğer Ekler:


-e: göze (kaynak)

-Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül

-Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş

-gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil

-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin

-ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu

-Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar

-Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık



b Fiilden isim yapan Ekler


Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler


Mastar ekleri:


-mEk

Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir Fillerin isimlerini türetir Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir

gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak


Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler:

yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak,


-mE

-mEk eki gibidir Ama –mEk kullanılan her yerde –mE kullanılamaz Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar):

başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma [17], sevme, inanma


Bu ek de –mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar:

Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)


Bu ek niteleme Sıfatı da türetir:

Karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)


-İş

Bu da mastar ekidir Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir Kalıcı nesne isimleri yapabilir:

Gülün açılış-ını seyret

Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor

Adam oturuş-undan bellidir

seziş, biliş, alış, veriş, anlayış


Kalıcı nesne isimleri:

Bu görüşü benimsemedim

Bir buluş yapmış ki sorma

Alış verişe çıkacağız

Sende hiç anlayış yok mu?

Çıkış ne taraftaydı?


Sıfat-fiil ekleri:


Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve Sıfat yapan işlek eklerdir:


-En:

Fiili yapanı, edeni bildirir İsim ve Sıfat yapar:

Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan


-Esİ

Sıfat ve isim yapar:

Ölesi-m gelir,

Yok olası adam, kırılası eller

Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası


-mEz

Olumsuzluk bildirir –°r’nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil:

Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler

Yılmaz, korkmaz, çıkmaz

Ne geçmez zamanmış!


-°r

İsim ve Sıfat yapar:

Okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz


-dİk

İsim ve Sıfat yapar:

Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz


-EcEk

İsim ve Sıfat yapar:

alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?


-mİş

İsim ve Sıfat yapar:

Geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş


Diğer Ekler:


-İm

Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder O işle ilgili, o işten doğan Varlık, eşya, yer isimleri yapar

Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su)


-Gİ

Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar:

Sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski


-Gİn

Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar Sıfat, isim ve Zarf türetir:

Dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün

Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı


-İ

İsim ve Sıfat türetir:

Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı

Korkunun ecele faydası yok

Doğuyu, batıyı karıştırdık

Ölü balıklar suyun yüzündeydi

Yurdun batı tarafı soğuyacak


-İcİ [18]

Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En Sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir Sıfat, isim ve Zarf yapar:

Kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci

Eskiden iyi yüzücü imiş

Okuyucu sayısı günden güne artıyor

Bunlar üzücü hareketler

Satıcı kadınlar dolaşıyorlar

Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor


-k

Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar Sıfat ve Zarf olarak da kullanılır:

Açık kapı, çürük diş, karışık işler,

hava soğuk,

açık konuşur,

bölük toplandı


-kEn

İsim ve Sıfat yapar:

Çalışkan, üretken, alıngan, atılgan


-tİ: kızartı, karartı, bağırtı

-Ek: konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak

-ç: inanç, sevinç, usanç

-ntI: alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı

-e: dize, süre

ù


2 FİİL YAPAN YAPIM Eklerİ


Bu Ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

göz→göz-le(mek)

bilgi-→bilgi-len(mek)-dir(mek)

sev-→sev-dir(mek)

bildir-→bildir-il(mek)


Fiil yapan Ekler, isime veya fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır:


İsimden fil yapan Ekler

Fiilden isin yapan Ekler


a İsimden fiil yapan Ekler


Bu Ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

İsim-len-dir-

Ad-lan-dır

İki-le-

Durgun-laş-


En çok kullanılan isimden fiil yapan Ekler şunlardır:


-lE

Çok kullanışlı bir ektir Birçok isimden fiil yapabilir:

Baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-


-El

Genellikle sıfatlardan fiil yapar:

Çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-


-l

Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar:

Kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-


-E

Fazla işlek değildir:

Yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-


-°r

Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:

Kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-


-dE

Yansımalara getirilir:

Çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-


-msE

Fazla işlek değildir:

Az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-


-sE

Fazla işlek değildir:

su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-


-lEş [19]

Bazı isimlere getirilir:

Sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-


-lEn

Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar:

Ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-


b Fiilden fiil yapan Ekler


Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:


-t

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar) Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:

Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-


-°r

Çatı ekidir “-t” ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:

Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-


-Dİr

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):

Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-


-l

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:

At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-


-n

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:

Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-


-ş

Çatı ekidir; işteş fiil yapar:

Döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-


-ElE

Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir:

Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-



III YARDIMCI ÜNLÜLER ve YARDIMCI ÜNSÜZLER


A YARDIMCI ÜNLÜLER


B YARDIMCI ÜNSÜZLER


Zamir “n”si


Bazı şahıs zamirleri isim hâl eklerini aldığı zaman araya giren ünlüye Zamir “n”si denir

o-n-a, o-n-dan, o-n-u