Cevap : Çin Uygarlığı Tarihi

Beş hanedan ya da Vu Daî (907-978)

907'den 960'a kadar Çin toprakları bir kez daha bölüşüldü Askeri zaferler sonucunda beş cinli ya da türk soyu birbirinin ardından Kuzey'de iktidarı ele aldı

—907: K'de Hou Lianglar Hınan eyaletindeki Biencou'yu (bugünkü Kaifıng) başkent yaptılar

—923: Lianglar'in sonu Aynı dönemde Cinler başkent olarak Taiyüen'i seçtiler

—937:902'den beri Batı ve Güney'e yerleşmiş olan Vu Tang krallığı son buldu Aynı yıl, yöneticileri büyük şairler olan Nan Tang krallığı onun yerini aldı

—939: Çin'in vesayetinden kurtulan Vietnam krallığı'nın kuruluşu

—944: Fucien'deki Min krallığı 18 yıl sürdükten sonra son buldu

—959: Hunan'a yerleşmiş olan Cou beyleri yaklaşık elli yıl sonra siyaset sahnesinden çekildiler

—965: Şu beylerinin Sıçuan'daki egemenliklerinin sonu

—978: Hangcou bölgesinde egemen olan Vu Yüe krallığı yıkıldı

-Songlar (960-1279)

960'ta Kuzeyden gelen Cao Guangyin ülkenin birliğini sağlayarak Şong hanedanını kurdu Kaifıng'daki askeri bir darbe sonucu tahtaçıktı 963-979 arasında, Pekin' deki Çitan krallığı hariç, öteki krallıkları ele geçirdi, askeri darbeler rejimine son vererek "sivil İmparatorluk"u kurdu Geleneksel değerler yeniden saygınlık kazandı Kamu görevlilerinin işe alınmasında sınav sistemi yeniden kabul edildi Sınavlar başlıca şu üç konuda yapılıyordu: yönetim, anlatım ve şiir Aydınlar eyaletlere dağıtılıyor ve en önemlilerine büyük görevler veriliyordu Bunlar IX yy'da baş gösteren tarım bunalımından kaynaklanan ve XI yy'da sürekli bir hal alan benzeri görülmemiş siyasal mücadelelere giriştiler Bırakınız yapsınlar politikasınınsavunucusu tutucu mandarinler sınıfı, büyük mülkiyetten ve özel çıkarlardan yanaydı Radikal yenilikçiler ise halkın daha çok üretmesine yardım ederek devleti zenginleştirmek istiyorlardı Bu siyasal istikrar döneminde de, Çin'de büyük imparatorlann iktidarları sırasındaherzaman görülen teknik ve bilimsel ilerlemeler gerçekleşti: top barutunun askeri amaçlarla ilk kez kullanılışı, yol ölçme tekniğinin (1027), pusulanın (1000'e doğr) bulunuşu, matbaa işlerinde ayrı ayrı harflerin kullanılmaya başlanması (1041), Kaifıng'da maşalı su saatinin icadı (1088), ilk çarklı gemi (XII yy başı) vb Uzun süren bu icatlar döneminde, Vang Anşi'nin yönetimindeki "yenilikçiler" iktidarda bulunuyordu (1021-1086) Vang Anşi angaryayı kaldırıp bunun yerine kişisel vergiyi koydu Toprak mülkiyeti büyük toprak sahiplerinde kaldığı için, bu cesur reformlar yalnızca vergi alanında kalıyor ve "toplumsal" bir nitelik taşımıyordu Bununla birlikte, ağırlık merkezi VIII yy'dan beri güney-doğu'ya kayan ülkede, bu reformlarla ticari (özellikle çayda) gelişme aynı döneme denk düşmüştür

—1101: Hueizong Çin imparatoru oldu Onun iktidarı döneminde Çin dış politikayla ilgilenmeye başladı Gerçekten de Songlar, büyük Han ya da Tang imparatorlarının Asya fetihlerini o zamana kadar yinelememişlerdi Nasıl olsa, yabancı kabilelerin elinde olan Pekin, Ordos, Gan-su ve Datong bölgelerinin dışında, bütün tarihsel Çin'e egemendiler

—1122: Çitanlar'a karşı savaşlarda, Songlar'ın eski müttefikleri mançuryalı Curçenler Yandu'yu (bugünkü Pekin) zapt ettiler

—1126: Çin'in Kuzey'inde egemen olan Tatarlar Cin hanedanını kurdular

—1127: Çinliler Kuzey'den gelen halkların ilerlemesi karşısında geri çekilerek Hu-ai nehrinin kuzeyindeki bütün toprakları terk ettiler Başkent, Lin'an'a (bugünkü Hangcou) taşındı Kuzey Song hanedanının devamı olan Güney Song hanedanı bu tarihte iktidara geldi Bu hanedanın ilk imparatoru Gaozong'du (1127-1162)

—1167: Cengiz Han Moğolistan'da dünyaya geldi

—1195: krallık dönemi barış içinde geçen son Song hükümdarı Ningzong, 1224'e kadar tahtta kaldı

—1206: Cengiz Han, bütün Türk-Moğol kabilelerinin başına geçti

—1215: Cengiz Han Congdu'yu (bugünkü Pekin) aldı, Cin hanedanının bir bölümü çöktü

—1226: İran'daki ve Orta Asya'daki fetihlerini sürdürdükten sonra Cengiz Han, Çin'e karşı yeniden savaşa girişti; 1227'de öldü

—1233: Şişia krallığı (Ordos, Gansu ve batı uç eyaletleri) Cengiz Han'ın ardıllarının eline geçti

—1234: Nan Songlar'ın başkenti Kaifıng'ı moğol orduları işgal etti Aynı yıl Cin İmparatorluğu ortadan kalktı

—1258: Songlar, moğol orduları karşısında geri çekilerek başkentlerini Cıciang' daki Lin'an'a taşıdılar

—1275: Marco Polo'nun Kubilay Han'ın Hanbalık'taki (bugünkü Pekin) sarayına ilk yolculuğu

—1276: Kubilay Han Songlar'ın başkenti Lin'an'ı aldı

—1279: Song İmparatorluğu'nun sonu

-Yüenler (1280-1368)

Cengiz Han'ın torunlarından, Yüen hanedanının kurucusu Kubilay Han 1280'de kendini Çin imparatoru ilan etti Bu dönem, Doğu Avrupa'dan Pasifik'e kadar uzanan topraklar üzerindeki serbest ticaretin parlak bir tablosunu çizer Ne var ki bunca yıkıcı savaştan sonra ülke acınacak bir haldeydi Nüfus 100 milyondan 60 milyona düşmüştü Kubilay, imparatorluk yollarını onarttı, moğol posta sistemini Çin'e getirdi Bu işte 200 000 at kullanılıyordu Büyük kanal bugünkü biçimiyle inşa edildi Songlar'ın "Devlet yardımı" ve "Buğday tanzim ambarı" sistemini yeniden yürürlüğe koydu Ne yazık ki mali yönetim çok kötü gidiyordu Enflasyon ve paranın gittikçe değer kaybetmesi, ticaretin en yoğun olduğu bölgelerde, moğol yönetimini halkın gözünden düşürdü Kâğıt para ortaya çıktı Yeni konfuçiusçuluk devletin resmi ideolojisi oldu Aydınlar, halk diliyle yazmaya başladılar İlk romanlar bu dönemde yazıldı ve tiyatro Ma Ciyüen ve Guan Hançing ile birlikte gelişti Moğol hanedanı çıkardığı yasalarla kölelerin, ırgatların ve yarıcıların durumunu iyileştirmeye çalıştı ise de yoksulluğun gittikçe artmasını önleyemedi Nüfusun hatırı sayılır bir yüzdesi açlıktan ölüyordu

—1292: Marco Polo'nun Büyük Moğol krallığı'na ikinci yolculuğu

—1325: moğol ve cinli zenginlere karşı ilk toplumsal halk ayaklanmaları Kısa sürede yerli halkça özümlenen Moğollar, ırkçı yasaları sertleştirince bu hareketler ulusal bir nitelik aldı

—1351: Sarı nehir taştı, birçok bölge su baskınına uğradı; açlık, halkı kırıp geçirdi "Kızıl sarıklılar" isyanı patlak verdi, varlıklı sınıfların temsilcileri de isyancılarla işbirliği yaptı

—1368: karışıklıklardan yararlanan Cu Yüencang adında bir köylü iktidarı ele geçirdi Yüen hanedanı çöktü

Mingler (1368-1644)

—1368-1398: Cu Yüencang, Hongvu adıyla tahta çıktı Başkent Nankin'di

—1403-1424: Pekin'i 1409'da başkent yapan Yonglı'nın krallığı Bu, Mingler'in en görkemli dönemidir Bugün de Pekin' de hayranlık uyandıran sarayların çoğunu Yonglı yaptırttı

İlk Mingler'in döneminde, Çin yeniden büyük bir gelişme gösterdi, imparatorlar bir kadastro sistemi geliştirdiler Sulama işleri yeniden düzene sokuldu: halka bedava çift öküzü ve tarım aletleri dağıtıldı Kötü haşata karşı bir önlem olarak "kamu buğday ambarları" kuruldu, askerlere tarlalar dağıtıldı 1394'te pamuk ekimi zorunlu oldu Bütün bu önlemler tarımı yeniden canlandırdı Bazı açılardan Avrupa'daki burjuvaziyi andıran yeni bir sosyal sınıf türedi Nüfusun artması üzerine yönetim daha çok görevliye ihtiyaç duydu ve toprak aristokrasisinden olmayan kimseler de devlet memurluğuna alınmaya başladı Halkın bu görünüşteki demokratik gelişmeden yararlandığı yoktu Yeni zenginler borçlarını ödemek ve daha da zenginleşmek için, toplamakla yükümlü oldukları vergileri artırarak halkın iliğini sö-mürüyorlardı Bir önceki hanedanın hükümdarlarınca horlandığı için Çin, yabancı düşmanı oldu Mingler zamanında, Doğu'da ve Güney'de Japon korsanlığı başladı, gerçek bir felaket olan soygunculuk ancak XV yy'in sonunda, Japonya'da iç karışıklıklar baş gösterince sona erdi Sonra hanedanlığın sonuna doğru ilk Avrupalılar gelmeye başladı
-1514: ilk gelen Portekizliler oldu Birkaç yıl içinde Macao'da ticari bir acenta açmak için izin aldılar

—1573: Vanli'nin krallığı zamanında sarayın içinde, o sıralarda büyük bir güç kazanmış olan haremağalarının kışkırttığı hizip çatışmaları göze çarpar Vanli, misyonerlerin Çin'e girmesine izin veren ilk cinli imparatordur

—1582: cizvit papazı Matteo Ricci, Çin'e ayak bastı Gökbilim konusundaki bilgisiyle Saray'da saygınlık kazandı Bu da ona hıristiyanlığı kolaylıkla yayma olanağını sağladı

—1620: Vanli saltanatının sonu Ming hanedanı sona erdi Çinliler, çeşitli Tunguz kabileleri arasındaki çatışmalarda arabuluculuk yaparak, bu kabilelerin XVI yy sonunda birliğe kavuşmalarına yol açtılar Bu "Mançu" kabileleri birliği Çin'i fethederek üç yüzyıl boyunca egemenliğini sürdürdü

—1625: ilk mançu kralları Mukden'i (bugünkü Şınyang) başkent yaptılar Güney Mançurya'yı fethettikten sonra krallıkları Mingler'in imparatorjuğu için büyük bir tehlike haline geldi İmparatorluk tahtını ele geçirmek amacıyla mançu aristokrasisini çin uygarlığına alıştırdılar

—1637: Tiengong Kaivu teknoloji temel kitabının kaleme alınması

Çingler (1840'a kadar)

—1644: bir çin generali, ayaklanan bir çete reisini (Li Ziçıng) dize getirmek için Mançular'ı yardıma çağırdı Li Ziçıng'ı Pekin'den koyan mançulu generaller Çin başkentinden ayrılmayı reddettiler O sırada son mançu kralı Mukden'de ölmüştü Oğlu Şunci, imparator seçildi, Pekin tahtına oturarak Çing hanedanını kurdu Çinli yüksek görevlilerin yanına mançulu görevliler de getirildi

—1659: rejim değişikliği kolay oldu Bütün Çin Mançu hanedanını tanıdı 150 yıl boyunca ülke bir gelişme dönemini yaşadı, bunu uzun bir gerileme dönemi izledi

—1661: Şunci'nin ölümü

—1662: tam bir edebiyatçı olan Kangşi' nin krallık döneminin başlangıcı Bu kral özellikle kendi hazırladığı sözlükle ün kazanmıştır Egemenliği, Çin tarihinin en uzun dönemlerindendir Babası gibi, batılı misyonerlere, özellikle cizvitlere arka çıktı Bu dönemde, Çin'in teknik bakımdan Avrupa'ya denk olduğu söylenebilir

—1673: dört yıl boyunca Güney Çin'de özellikle Fucien'de ve Guangdong'da ortalığı kasıp kavuran bir ayaklanma, genç Mançu hanedanının varlığını tehlikeye soktu

—1681: Çingler Yünnan'ı aldılar

—1683: Tayvan'ın ilhakı O zamana kadar çok esnek bir rejimden yararlanan Güney Çin, askeri işgalin sıkıntılarına katlandı

—1689: Ruslar'la Çinliler arasında, Ner-çinsk antlaşması'nın imzalanması Bu antlaşma ile Amur nehri üzerindeki sınır Çinliler lehine değiştirildi Kangşi dışişleri danışmanları arasında bir fransız cizvit bulunmaktaydı Bu kralın zamanında Cizvitler Pekin sarayı'nda belirleyici bir rol oynadılar

—1696: Kuzey'de, İç Moğolistan'daki kabilelerin yenilgisinden sonra, Çin kapılarında yeni bir Moğol İmparatorluğu'nun kurulmasını önlemek için Kangşi bütün Moğolistan üzerine askeri bir protektora kurdu Kangşi, Tibet'e öncü bir askeri birlik gönderdi Fakat bu birlik başarısızlığa uğradı, imparatorluk ordusu ancak 1720'de muzaffer olarak Lasa'ya girebildi

—1707: Kangşi, cizvitlerin önerisi üzerine, Çin haritasının çıkarılmasını emretti (ancak 10 yılda tamamlanmıştır)

—1715: Çin, hıristiyanlaşmaya yanaşmıyordu, ama yine de misyonerler Saray'a kabul ediliyordu Aslında Papalık, cizvitlerin çin ayinlerini benimsemelerine karşı çıkıyor ve dominikenlere hak veriyordu

—1722: görkemli Kangşi döneminin sonu

—1736: tahta Çienlong çıktı Dinsel ve siyasal alandaki etkilerinden ürkmekle birlikte, bilim ve güzel sanatlar alanındaki bilgilerini göz önünde tutarak, kişisel olarak cizvitleri görevlendirmeye devam etti Mingler'in yasaları yarıcıları ve ırgatların elini kolunu bağlamış, büyük toprak sahiplerinin insafına terk etmişti Mülkiyetin bölünmesinden yana olan Mançu hanedanı, birçok büyük mülk sahibinin topraklarına el koydu Bundan başka, imparatorluk ailesinin, o zamana kadar vergiden bağışık olan topraklarının büyük bir bölümünü kamulaştırdı Kangşi ve Çi-enlong'un krallığı döneminde imparatorluk kenti Pekin, Ming saraylarının planına göre yeniden inşa edildi (Ming sarayları bu hanedanın çöküşü sırasında yakılmıştı) Yine onların döneminde, yabancı mimarların da katkılarıyla, Pekin'in kuzey -batı'sında güzel parklar ve yazlık saraylar yapıldı Dış politikada, Çienlong, Tibet'te ve Moğolistan'da Kangşi'nin yolundan gitti Çin'in güneyindeki Miao kabilelerine boyun eğdirdi

—1793: İngiltere'nin temsilcisi George Macartney'in diplomatik ve ticari ilişkiler kurma yolundaki önerisi Çin tarafından reddedildi

—1796: Çienlong'un ölümü O dönemde Himalaya'dan Sibirya'ya, Kızıl nehirden Pamir'e kadar uzanan Çin İmparatorluğu Hanlar'ın ya da Tanglar'ın zamanındaki kadar genişti Bu iki büyük krallık döneminden sonra, gizli derneklerin çökertmeye çalıştıkları imparatorluk gerilemeye başladı Beyaz lotus ayaklanması 1804'te
sona erdi

—1813: eski Beyaz lotus tarikatından doğan Tanrısal düzen adlı bir tarikat imparatoru az daha tutsak alacaktı İmparator, Avrupa'nın bilimsel katkılarına sırt çevirdi

—1830: son cizvit misyonerler sınır dışı edildi Bu dönemde Çin kapılarını yabancılara kapadı Bununla birlikte Kanton limanındaki bir mahalle, cinli tacirler gözetiminde (Tsohong sistemi) yabancı tüccarlara açık tutuldu Burada İngilizler, hint pamukluları ve afyonu karşılığında çay ve ipek alıyorlardı Macao limanı ise hâlâ Portekizliler'in sömürgesiydi

—1834: ticaret ilişkilerini engelleyen Çin hükümetine karşı Ingilizler'in ilk müdahalesi

—1836: İngilizler'in ikinci müdahalesi

—1839: Pekin hükümeti afyon dışalımını yasaklamaya karar verdi Komiser Lin Zışü yasayı ödünsüz uygulayarak Kanton' daki büyük bir hint afyon stokunu yok etti

Avrupalıların yayılması (1840-1894)

—1841: Londra'nın misillemesi Kanton,
bir ingiliz askeri harekâtı sonucu bombalandı, birlikler Şanghay'ı işgal etti ve Yangzi boyunca Nankin'e kadar ilerledi

—1842: ingilizler ile imzalanan Nankin antlaşması İngilizler beş liman kurma hakkına elde ederek Hongkong adasını işgal ettiler Antlaşmaya göre gümrük vergisi mal değerinin % 5'ini geçmeyecekti Bu "afyon savaşı" Çin'in kapılarını yabancı tüccarlara açtı

—1844: Fransızlar ve Amerikalılar ile benzeri antlaşmalar imzalanması Fransızlar Vhampoa (Huangpu) antlaşması ile katolik misyonerlerin hıristiyanlığı yayma hakkını elde ettiler İç politika alanında, bozgunlar sonucu ordunun zayıf gücünü yitirdiğinin anlaşılması, birçok güneyli Çinlinin yabancı Mançu hanedanına düş: manlık duyması, vergi yükü ve rüşvetçi kamu görevlilerinin sömürüsü ile ezilen
köylülerin yoksulluğu bir iç bunalımı hazırladı, hasadın kötü olması da bunu çabuklaştırdı

—1846: hoşnutsuzlar, Hong Şiuçuan adında bir sahte peygamberin yönlendirdiği dinsel harekete katıldılar Misyonerlerle ilişki kurarak onlardan hıristiyanlıkla ilgili bazı düşünceler edinen Hong Şiuçuan, konfuçiusçulukla İncil karışımı yeni bir din yaymaya başladı: bu yoldan Çin'i kalkındıracağını ileri sürüyordu —1851: kendini "İlahi kral" ilan eden isyancı Hong Şiuçuan, hükümetini ve ilahi Yüce Barış (Taiping tien guo) İmparatorluğumu kurdu

—1853: Hong Şiuçuan, Nankin'i alıp burayı kendine başkent yaptıktan sonra Hankou'yu ele geçirdi Orta Çin'in birçok eyaleti üzerinde egemenlik kurdu Kısa bir süre sonra, Hankou'yu imparatorluk hükümetinin generallerinden Zıng Guofan geri aldı Batılı devletler güç durumda kaldılar: hıristiyanlığa dönük ve milliyetçi, ama modernlik yanlısı Taiping hareketini mi (tarımsal ve toplumsal reformlardan, özellikle kadınların özgürlüğünden söz ediyordu), gelenekçi ve yabancı düşmanı Pekin hükümetini mi desteklemeleri gerekirdi? Bununla birlikte Taiping'in denetimi olan yerlerde, özellikle Yangzi havzasında anarşinin kol gezdiğini ve Şanghay'ın tehlikede olduğunu gören Batı devletleri, sonunda Pekin hükümetine yanaştılar Ama daha önce de birtakım yeni çıkarlar koparmayı ihmal etmediler

—1856: ikinci "afyon savaşı"nın başlaması

—1858: bir katolik misyonerin öldürülmesi ve bir ingiliz gemisine el konması üzerine öç almak isteyen Fransız ve İngilizler'in ortaklaşa giriştikleri bir saldırı sonucunda imzalanan Tiencin antlaşması sırasında Avrupalılar, Ruslar ve Amerikalılar Pekin hükümetinden güvenceler elde ettiler Fakat Çinliler, bu devletlerin diplomatlarını kabul etmediler

—1860: bunu hakaret sayan ve yeni güvencelere saygı gösterilmesini sağlamak isteyen fransız ve ingiliz birlikleri ortaklaşa bir saldırıya geçerek Hıbei'yi istila ettiler ve Palikao (Baliçiao) muharebesi'ni kazandılar Yazlık Saray bu yıl içinde yağmalanıp yıkıldı Bunun üzerine yeni "eşit olmayan" antlaşmalar imzalandı Pekin, yabancılara on bir yeni liman açtı, yerel hukuk uygulamasından bağışık ticarethanelerin kurulmasını, yabancıların Çin'de serbestçe dolaşmalarını ve dinlerini serbestçe uygulamalarını kabul etti Diplomatlar ülkeye serbestçe girmeye başladılar ve Zongliyamın adı verilen dış ilişkiler bürosu aracılığıyla işlerini yürüttüler Böylece Çin, kesin olarak, kapılarını yabancılara açmış oluyordu Ayrıcalıklı yabancı kurumların diplomatik dokunulmazlığı olduğu gibi ayrı bir gümrük örgütleri de vardı

—1861: Çin yabancı devletlerden silah aldığı gibi paralı askeri komutanları ve danışmanları da çalıştırmaya başladı (amerikalı Ward ve ingiliz Gordon gibi) Bunlardan ikincisi Taiping ayaklanmasını bastırmak için Zıng Guofan'a ve büyük toprak sahiplerinin milislerine yardım etti

—1862: Tongci krallığı'nın başlangıcı

—1864: Nankin düştü "İlahi kral" intihar etti, birliklerinin bir bölümü Tonkin'e sığındı Zengin Nankin ve Şücou kentleri yakılıp yıkıldı

—1870: Tiencin'de on fransız rahibesi ve fransız konsolosu öldürüldü, imparatorluk hükümetinin Batılılar'a karşı güvensizliği sürmekteydi

—1874: Tongci döneminin sonu

—1875: Tsişi'nin naipliğinin ve Guangşu' nun krallığının başlangıcı Tsişi, prens Gong Yişin ve Zıng Guofan gibi mandarinlerle birlikte, Kuzey'deki isyanları, Yün-nan ve Şinciang'daki müslümanların ayaklanmalarını bastırarak hanedanın otoritesini yeniden kurmaya çalıştı Pekin' de Avrupa bilimleri öğreten bir okulun açılmasına karşın Çin, geleneklerinden kopamıyordü Yabancı ülkelerin etkisiyle aşırı bir evrime zorlanan Çin, parçalanmak tehlikesiyle karşı karşıyaydı

—1884-85: Çin-Fransız savaşı Tonkin'de Fransa "Kara bayraklılar" çeteleri ile çarpıştı Çin, Tonkin üzerindeki hükümranlığından vazgeçti

__________________