Dağ Oluşumu -Ova ve Türkiye’de Ovalar-Kıta Oluşumu-yer Göçmenleri ve Kaymalar-erozyon ve Korunma Yolları

**Şengül Şirin** · 05-17-2011

Dağ Oluşumu

Enerjisini magmadan alarak yer kabuğunda değişiklik oluşturan iç kuvvetlerden biri orojenezdir

Yer kabuğundaki hareketler devam ederken, karalar üzerinde akarsular, buzullar rüzgarlar ve dalgalarla aşınan ve taşınan Maddeler zaman içerisinde binlerce metre kalınlığa ulaşır

Bu tortul tabakaların biriktiği büyük ve derin çukurluğa jeosenklinal veya dağ beşiği adı verilir

Dağ beşiğinde biriken tortullar, levhaların birbirlerine doğru ilerlemesiyle sıkışırlar

Sıkışma sonucunda kıvrılma ve yükselmeler olur ve bu hareketler kıvrımlı dağ sıralarını oluştururlar

Kıvrılma ile yükselen yere Antiklinal, çukurlaşan yere de Senklinal denir

Yer hareketleri sırasında orojenezle kıvrılma özelliği taşımayan sert tabakalar kırılmaya uğrarlar

Kırılan tabakalar yatay ve düşey doğrultuda yer değiştirir

Yerde oluşan kırığa fay kırık hattı)denir

Faylar boyunca blok halinde bir kütlenin çökmesi diğer kütlelerin yükselmesiyle horst-graben sistemi oluşur

Çöken kütlenin oluşturduğu çukurluğa graben, yüksekte kalan bloğa horst denir

Dünyanın en uzun graben çukurluğu Doğu Afrika Grabeni, Mozambik sınırlarından başlar,Karadeniz ve Lut Gölü üzerinden yurdumuzda Hatay çukurluğuna kadar uzanır (5000 km)

Türkiye’de Horst ve Graben oluşumu en fazla Ege Bölgesinde görülür

Ege Bölgesi'ndeki Aydın Dağları ve Bozdağlar birer horst iken, Küçük Menderes, Büyük Menderes ve Gediz ovaları birer grabendir

Amik Ovası da Dünya'nın en uzun graben sisteminin kuzey ucunu oluşturmaktadır

Dünya üzerindeki başlıca kıvrım dağları III

zamanda oluşmuş Alp-Himalaya kıvrımları ile Amerika kıtasının batısındaki Kayalık ve And dağlarıdır

Türkiye’deki dağların büyük bir kısmı III

zamanda Alp-Himalaya kıvrımları ile oluşmuştur

Bunlar kuzeyde Kuzey Anadolu Dağları ve güneyde Toros Dağlarıdır

DAĞ OLUŞUMU ve TÜRKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU

1)Dağ Oluşumu

Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalın tortul tabakalar (jeosenklinal) kıtalarının levha birbirine yaklaşması sonucu yan Basınçlara maruz kalırlar

Bu yan Basınçlar sonucunda jeosenklinal eğer esnek yapıdaysa kıvrılarak yükselir ve yer yüzünün kıvrım dağlarını oluşturur

(Toros dağı)
eosenklinal eğer sert yapıdaysa veya önceden yükselmiş kıvrım dağları tekrar yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur

Yükselen bölümlere horst alçakta kalan kısımlara ise grabent denir

Yüksekte kalan horstlar dağı oluştururken alçakta kalan kısımlar daha sonra akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur

(Ege bölgesi kıyı kesimleri

Burada yer alan boz dağlar kırılma sonucu oluşan horstlardır

Bu dağlar arasında bulun ve üzerinde aynı isimli akarsıların geçtiği bakırçay b

menderes ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır

)

2) Kıta Oluşumu

Yer kabuğunun geniş tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir

Bu alçalma ve yükselme hareketleri çeşitli biçimlerde olabilir

Kıtaların yükselmesi sonucunda Su seviyesi geri çekilir

Bu olaya denizlerin çekilmesi yani reogresyon denir

Tam tersi durumuna da transregsiyon denir

3) Volkanizma

Yer kabuğu altındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun çatlak ve kırık yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir

Bu sırada yeryüzüne katı Gaz ve akıcı maddeler çıkarır

(karbondioksit taş kaya) Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir

(K

Ağrı Tendürek Nemrut vb

) Volkan küllerinin yıllık birikmesiyle tüf tabakaları oluşur

4) deprem

Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen sarsıntılardır

Oluşumlarına göre yerel depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır

Yerel depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı etkileri az olan sarsıntılardır

Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha fazla dolayısıyla tahrip gücü daha fazla olandır

Ova ve Türkiye’de Ovalar

Ova akarsuların derince yer etmediği eğik olmaya varsa da az olan çevresine göre alçakta olan düz yerlere ova denir

1)Oluşumlarına Göre Ovalar
a)Aşıntı Ovalar

Dış güçler tarafından aşırı dereceden aşındırıp düzleştirilmesi sonucu oluşur

Bu ovalara Türkiye’de rastlanmaz

Doğu Avrupa bu konuya en belirgin örnek olarak bilinmektedir

b) Çöküntü Ovalar

Yeryüzündeki çöküntü hendeklerin dış güçlerin taşıyıp getirdiği taklarla dolması sonucu oluşur

(Iğdır ovası)

c) Birikinti Ovası

İç kesimlerdeki ya da kıyılarda ki çukur alanların dış güçlerin taşıyıp getirdiği tortulların dolması sonucu oluşur

(Konya ve Malatya ovaları)

d)Karstik Ovalar

Çökebilir taşların uzandığı alanlarda Suyun taşları çözümlemesi sonucunda oluşan ovalardır

Bu çanakların tabanının tortullarla dolup düzleşmesi ile karstik ovalar oluşur

(Teke ve Taşeli platoları)

2) Bulunduklarına göre ovalar

Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına göre kıyı ovalar ve iç ovalar diye ikiye ayrılır

Kıyı ovalar Bafra Finike vb

İç ovalar Eskişehir Muş vb

3) Yükseltilerine göre ovalar

Bazı ovalar deniz seviyesine yakın iken bazı ovalarda denizden 1000-2000 metre yüksektir

Bunlar grubuna göre ikiye ayrılır

Alçak ova Çukurova Çarşamba vb

Yüksek ova Konya Malatya vb

PLATOLAR

a) Aşıntı Platoları
Dış güçler tarafından yüzeyi aşındırılmış akarsuların derin vadiler kazdığı düzlüklerdir

b) Kırılma (Tektonik) Platolar

Dikey yönlü Basınçların etkili olduğu alanlarda eski kütlelerin kırılması ile oluşur

(İç Batı Anadolu platoları)

c) Volkanik Platolar

Geniş alanlara yayılan tüf ve akışkan lavların düzleştirdiği alanların akarsularla yarılması sonucu oluşur

d) Karstik Ovalar

Kireç taşı gibi çözünebilen taşların bulunduğu alanlarda oluşmuş platolardır

(Obruk Taşeli platoları)

YERYÜZÜNÜN BİÇİMLENMESİ (DIŞ KUVVETLER)

1) Mekanik (Fiziksel) Çözünme
Günlük Sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde görülür

Günlük sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonra soğuması sonucu oluşur

(Çöllerde görülebilir)

2) Kimyasal Çözünme

Suyun taşları eritmesi aşındırması ve çürütmesi sonucu oluşur

Sıcaklığın etkisiyle bu çözünme daha da artar

Nemli bölgelerde daha da yaygındır

3) Biyolojik Çözünme

Bitki köklerinin kayalarının çatlaklarına girerek zamanla büyümesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların çatlamasına denir

TOPRAK OLUŞUMU ve Toprak TÜRLERİ

Toprağın oluşması için önce kayaların çözünmesi gerekir

Canlı kalıntılarıyla oluşabilir

Toprağın oluşumuna etki eden faktörler; iklim Bitki örtüsü yer şekilleri taşların özelliğidir

a) Taşınmış Topraklar

Dış kuvvetlerin taşıyıp getirdiği malzemelerin birikmesiyle oluşur

Üç çeşittir

Alüvyonlar

Kum ve çakıl gibi maddelerin oluşumuyla oluşan topraklardır

Morenler (Buzul Taşlar)

Buzulların taşıyıp biriktirdikleri üzerleri çoğu kez parıltılı yada çizikli taşlardan oluşur

Lösler

Rüzgarların kurak bölgelerden az çok yağışlı bölgelere taşıyıp yığdıkları katmanlaşmış ince ögelerden oluşan toprak

b) Yerli Topraklar

Bu Topraklar kayaların çözüldüğü yerde oluşan topraklardır

İki gruba ayrılır

Nemli Bölge Toprakları

Bu topraklar nemin gür olduğu yerlerde gür bitki örtüsüyle kaplıdır

Kurak ve yarı kurak bölge toprakları : Kestane ve kahverengi bozkır topraklarıdır yani çöl toprakları

YER GÖÇMELERİ ve KAYMALAR

Yer göçmeleri ve yer kaymalarını oluşturan etmenler

Yer göçmesi

Kayaların taş parçalarının toprağın büyük kütleli tabakaların birbirine kayarak yer değiştirme olayıdır

Yer Kayması
Üstteki geçirimli tabakaların alttaki geçirimsiz ve kaygan tabakalar üzerinde eğim doğrultusunda kaynamasıdır

Yer kaymasının yaygın adı heyelandır

Yer göçmeleri eğimin çokluğu şiddetli yağış sebeplerinden olur

heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; Toprakların yapısal özelliğidir

Heyelan olaylarının en çok görüldüğü mevsim; ilkbahar sonrası Kar erime zamanıdır

EROZYON ve KORUNMA YOLLARI

Toprak Erozyonu
Toprak Erozyonun oluşturan etmenler;
Toprağın Sular tarafından aşındırılması
Rüzgarlar
Bitki örtüsü
Buzullar
Sel
Eğim
Yangın

Korunma yolları

Ağaçlandırma Bitki örtüsü Baraj Gölleri yapma
Tarlalar eğime yatay sürülmeli
Ağaç kesimlerine karşı tedbirler

05-17-2011	#1
Şengül Şirin	Dağ Oluşumu -Ova ve Türkiye’de Ovalar-Kıta Oluşumu-yer Göçmenleri ve Kaymalar-erozyon ve Korunma Yolları Dağ Oluşumu Enerjisini magmadan alarak yer kabuğunda değişiklik oluşturan iç kuvvetlerden biri orojenezdir Yer kabuğundaki hareketler devam ederken, karalar üzerinde akarsular, buzullar rüzgarlar ve dalgalarla aşınan ve taşınan Maddeler zaman içerisinde binlerce metre kalınlığa ulaşır Bu tortul tabakaların biriktiği büyük ve derin çukurluğa jeosenklinal veya dağ beşiği adı verilirDağ beşiğinde biriken tortullar, levhaların birbirlerine doğru ilerlemesiyle sıkışırlar Sıkışma sonucunda kıvrılma ve yükselmeler olur ve bu hareketler kıvrımlı dağ sıralarını oluştururlar Kıvrılma ile yükselen yere Antiklinal, çukurlaşan yere de Senklinal denirYer hareketleri sırasında orojenezle kıvrılma özelliği taşımayan sert tabakalar kırılmaya uğrarlar Kırılan tabakalar yatay ve düşey doğrultuda yer değiştirir Yerde oluşan kırığa fay kırık hattı)denir Faylar boyunca blok halinde bir kütlenin çökmesi diğer kütlelerin yükselmesiyle horst-graben sistemi oluşur Çöken kütlenin oluşturduğu çukurluğa graben, yüksekte kalan bloğa horst denirDünyanın en uzun graben çukurluğu Doğu Afrika Grabeni, Mozambik sınırlarından başlar,Karadeniz ve Lut Gölü üzerinden yurdumuzda Hatay çukurluğuna kadar uzanır (5000 km) Türkiye’de Horst ve Graben oluşumu en fazla Ege Bölgesinde görülür Ege Bölgesi'ndeki Aydın Dağları ve Bozdağlar birer horst iken, Küçük Menderes, Büyük Menderes ve Gediz ovaları birer grabendir Amik Ovası da Dünya'nın en uzun graben sisteminin kuzey ucunu oluşturmaktadırDünya üzerindeki başlıca kıvrım dağları III zamanda oluşmuş Alp-Himalaya kıvrımları ile Amerika kıtasının batısındaki Kayalık ve And dağlarıdırTürkiye’deki dağların büyük bir kısmı III zamanda Alp-Himalaya kıvrımları ile oluşmuştur Bunlar kuzeyde Kuzey Anadolu Dağları ve güneyde Toros Dağlarıdır DAĞ OLUŞUMU ve TÜRKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU 1)Dağ Oluşumu Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalın tortul tabakalar (jeosenklinal) kıtalarının levha birbirine yaklaşması sonucu yan Basınçlara maruz kalırlar Bu yan Basınçlar sonucunda jeosenklinal eğer esnek yapıdaysa kıvrılarak yükselir ve yer yüzünün kıvrım dağlarını oluşturur (Toros dağı) eosenklinal eğer sert yapıdaysa veya önceden yükselmiş kıvrım dağları tekrar yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur Yükselen bölümlere horst alçakta kalan kısımlara ise grabent denir Yüksekte kalan horstlar dağı oluştururken alçakta kalan kısımlar daha sonra akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur (Ege bölgesi kıyı kesimleri Burada yer alan boz dağlar kırılma sonucu oluşan horstlardır Bu dağlar arasında bulun ve üzerinde aynı isimli akarsıların geçtiği bakırçay bmenderes ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır) 2) Kıta Oluşumu Yer kabuğunun geniş tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir Bu alçalma ve yükselme hareketleri çeşitli biçimlerde olabilir Kıtaların yükselmesi sonucunda Su seviyesi geri çekilir Bu olaya denizlerin çekilmesi yani reogresyon denir Tam tersi durumuna da transregsiyon denir 3) Volkanizma Yer kabuğu altındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun çatlak ve kırık yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir Bu sırada yeryüzüne katı Gaz ve akıcı maddeler çıkarır (karbondioksit taş kaya) Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir (KAğrı Tendürek Nemrut vb) Volkan küllerinin yıllık birikmesiyle tüf tabakaları oluşur 4) deprem Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen sarsıntılardır Oluşumlarına göre yerel depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır Yerel depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı etkileri az olan sarsıntılardır Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha fazla dolayısıyla tahrip gücü daha fazla olandır Ova ve Türkiye’de Ovalar Ova akarsuların derince yer etmediği eğik olmaya varsa da az olan çevresine göre alçakta olan düz yerlere ova denir 1)Oluşumlarına Göre Ovalar a)Aşıntı Ovalar Dış güçler tarafından aşırı dereceden aşındırıp düzleştirilmesi sonucu oluşur Bu ovalara Türkiye’de rastlanmaz Doğu Avrupa bu konuya en belirgin örnek olarak bilinmektedir b) Çöküntü Ovalar Yeryüzündeki çöküntü hendeklerin dış güçlerin taşıyıp getirdiği taklarla dolması sonucu oluşur (Iğdır ovası) c) Birikinti Ovası İç kesimlerdeki ya da kıyılarda ki çukur alanların dış güçlerin taşıyıp getirdiği tortulların dolması sonucu oluşur (Konya ve Malatya ovaları) d)Karstik Ovalar Çökebilir taşların uzandığı alanlarda Suyun taşları çözümlemesi sonucunda oluşan ovalardır Bu çanakların tabanının tortullarla dolup düzleşmesi ile karstik ovalar oluşur (Teke ve Taşeli platoları) 2) Bulunduklarına göre ovalar Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına göre kıyı ovalar ve iç ovalar diye ikiye ayrılır Kıyı ovalar Bafra Finike vb İç ovalar Eskişehir Muş vb 3) Yükseltilerine göre ovalar Bazı ovalar deniz seviyesine yakın iken bazı ovalarda denizden 1000-2000 metre yüksektir Bunlar grubuna göre ikiye ayrılır Alçak ova Çukurova Çarşamba vb Yüksek ova Konya Malatya vb PLATOLAR a) Aşıntı Platoları Dış güçler tarafından yüzeyi aşındırılmış akarsuların derin vadiler kazdığı düzlüklerdir b) Kırılma (Tektonik) Platolar Dikey yönlü Basınçların etkili olduğu alanlarda eski kütlelerin kırılması ile oluşur (İç Batı Anadolu platoları) c) Volkanik Platolar Geniş alanlara yayılan tüf ve akışkan lavların düzleştirdiği alanların akarsularla yarılması sonucu oluşur d) Karstik Ovalar Kireç taşı gibi çözünebilen taşların bulunduğu alanlarda oluşmuş platolardır (Obruk Taşeli platoları) YERYÜZÜNÜN BİÇİMLENMESİ (DIŞ KUVVETLER) 1) Mekanik (Fiziksel) Çözünme Günlük Sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde görülür Günlük sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonra soğuması sonucu oluşur (Çöllerde görülebilir) 2) Kimyasal Çözünme Suyun taşları eritmesi aşındırması ve çürütmesi sonucu oluşur Sıcaklığın etkisiyle bu çözünme daha da artar Nemli bölgelerde daha da yaygındır 3) Biyolojik Çözünme Bitki köklerinin kayalarının çatlaklarına girerek zamanla büyümesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların çatlamasına denir TOPRAK OLUŞUMU ve Toprak TÜRLERİ Toprağın oluşması için önce kayaların çözünmesi gerekir Canlı kalıntılarıyla oluşabilir Toprağın oluşumuna etki eden faktörler; iklim Bitki örtüsü yer şekilleri taşların özelliğidir a) Taşınmış Topraklar Dış kuvvetlerin taşıyıp getirdiği malzemelerin birikmesiyle oluşur Üç çeşittir Alüvyonlar Kum ve çakıl gibi maddelerin oluşumuyla oluşan topraklardır Morenler (Buzul Taşlar) Buzulların taşıyıp biriktirdikleri üzerleri çoğu kez parıltılı yada çizikli taşlardan oluşur Lösler Rüzgarların kurak bölgelerden az çok yağışlı bölgelere taşıyıp yığdıkları katmanlaşmış ince ögelerden oluşan toprak b) Yerli Topraklar Bu Topraklar kayaların çözüldüğü yerde oluşan topraklardır İki gruba ayrılır Nemli Bölge Toprakları Bu topraklar nemin gür olduğu yerlerde gür bitki örtüsüyle kaplıdır Kurak ve yarı kurak bölge toprakları : Kestane ve kahverengi bozkır topraklarıdır yani çöl toprakları YER GÖÇMELERİ ve KAYMALAR Yer göçmeleri ve yer kaymalarını oluşturan etmenler Yer göçmesi Kayaların taş parçalarının toprağın büyük kütleli tabakaların birbirine kayarak yer değiştirme olayıdır Yer Kayması Üstteki geçirimli tabakaların alttaki geçirimsiz ve kaygan tabakalar üzerinde eğim doğrultusunda kaynamasıdır Yer kaymasının yaygın adı heyelandır Yer göçmeleri eğimin çokluğu şiddetli yağış sebeplerinden olur heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; Toprakların yapısal özelliğidir Heyelan olaylarının en çok görüldüğü mevsim; ilkbahar sonrası Kar erime zamanıdır EROZYON ve KORUNMA YOLLARI Toprak Erozyonu Toprak Erozyonun oluşturan etmenler; Toprağın Sular tarafından aşındırılması Rüzgarlar Bitki örtüsü Buzullar Sel Eğim Yangın Korunma yolları Ağaçlandırma Bitki örtüsü Baraj Gölleri yapma Tarlalar eğime yatay sürülmeli Ağaç kesimlerine karşı tedbirler __________________ Arkadaşlar, efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, meczuplar memleketi olamaz En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır