Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri

**Şengül Şirin** · 04-19-2011

Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri

AKARSULARDA AŞINDIRMA

* Akarsu, belirli bir yatak içinde sürekli veya en az bir mevsim boyunca akan sudur

* Akarsuyun doğduğu yere kaynak, döküldüğü yere ağız denir

* Bir akarsuyu komşu akarsu havzasından ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir

* Su bölümü çizgisi, kalkerli arazilerde, kurak bölgelerde ve bataklık alanlarda belirsizdir

AKARSULARDA AKIM (DEBİ)

* Akım, akarsu yatağının herhangi bir kesitinden 1 sn

de geçen su miktarıdır

m ³/sn olarak ifade edilir

* Akımı en yüksek olan akarsu Amazon
dur

Türkiye’de ise Fırat tır

Akımda Etkili olan Faktörler
* Havzaya düşen yağış miktarı,
* Araziyi oluşturan taş ve tabakaların geçirimliliği,
* Sıcaklık : Sıcaklığın arttığı dönemlerde buharlaşma artacağından dolayı o dönemde akım düşmesiolur

Ayrıca kış sıcaklıklarının çok düşük olduğuyerlerde yağışlar kar şeklinde düşer

Bunlarkışın erimediği için akarsu bu dönemde beslenemez

Dolayısıyla akım düşmesi görülür

* Akarsu yatağı çevresindeki bitki örtüsü
* Havzanın genişliği,
* Havzadaki dağların kar buzları,
* Yer altı suları ve kaynakları,
* Beşeri faktörler: Akarsulardan sulama amacıyla yararlanılması

AKARSU REJİMİ

[Akarsuyun akımında yıl boyunca meydana gelen değişikliğe akarsu rejimi denir]
* Akarsu Rejiminde Etkili Faktörler
* Yağış rejimi (en fazla etkili olan faktördür)
* Sıcaklık şartları
* Havzanın genişliği: Aynı iklim bölgesinde geniş olması sadece akımı etkiler

Farklı iklim bölgelerinde geniş ise rejim daha düzenli olur

* Akarsu yatak eğimi: Eğimin fazla olması rejimin düzensizliğine yol açar

Rejimlerine Göre Akarsular

* Düzenli Rejimli Akarsular: Yıl boyunca akım değişikliğinin az olduğu akarsulardır

Ekvatoral iklim ve Ilıman Okyanus iklimlerindeki akarsular

Bu akarsular yıl boyunca enerji üretmeye, sulama, içme suyu elde etmeye ve ulaşıma elverişlidir

* Düzensiz Rejimli Akarsular: Yıl boyunca akım değişikliğinin fazla olduğu akarsulardır

Yağış rejimi düzensiz olan iklimlerde görülür

* Karma Rejimli Akarsular: Sularını farklı iklim bölgelerinden toplayan akarsulardır

Türkiye akarsuları genelde karma rejimlidir

Çünkü kısa mesafede iklim değişmeleri görülür

* Sel Rejimli Akarsular: Yağışlı dönemlerde coşkun akarsular haline gelip, kurak dönemde kuruyarak ortadan kalkan akarsulardır

Örnek: İç Anadolu Bölgesi akarsularında olduğu gibi

* Kaynak Sularıyla Beslenen Akarsular: Gür kaynaklarla beslenen ve seviyelerinde çok az değişikliğin olduğu akarsular da vardır

Örnek: Manavgat Çayı gür karstik kaynaklarla beslendiği için Akdeniz’deki diğer akarsulara göre daha düzenli akıma sahiptir

Ayrıca Düden Suyu ve Köprü Çayı da kaynaklarla beslenen akarsulara örnektir

AKARSULARDA AŞINDIRMA

* Kimyasal aşındırma: Akarsuyun geçtiği yerlerdeki kolay eriyebilen kayaları eriterek beraberinde taşıması olayıdır

* Mekanik aşındırma: Akarsuların aşındırması daha çok mekanik yolla gerçekleşir

Mekanik Aşındırmada Etkili Olan Faktörler
* Akarsu yatak eğimi,
* Akarsuyun akımı,
* Akarsuyun akış hızı,
* Akarsuyun yük miktarı,
* Akarsuyu yatağı çevresindeki bitki örtüsü,
* Akarsu yatağındaki kayaların özelliği,
* Akarsular aşındırma faaliyetini daha çok ağızdan kaynağa doğru geri aşındırma şeklinde gerçekleştirir

* Denize dökülen bir akarsu yatağını en son deniz seviyesine kadar aşındırır

AKARSU AŞINIM ŞEKİLLERİ

1

VADİ: Akarsuların aşındırarak içinde aktığı , sürekli inişi olan yatağına denir

Vadi Tipleri:
a

Çentik ("v" biçimli ) vadi: Akarsu yatak eğiminin fazla olduğu alanlarda derine aşındırmanın etkisiyle oluşurlar

b

Boğaz (yarma ) vadi: Akarsular tarafından dağların enine yarılması sonucu oluşan ve
profilleri "u" harfine benzeyen vadilerdir

Türkiye’de en fazla Karadeniz ve Akdeniz
Bölgelerinde görülür

Kıyı ile iç kesim arasında önemli geçit yollarıdır

c

Kanyon Vadi: Oluşumu boğaz vadilere benzer

Fakat kalkerli arazi üzerinde oluştukları için yamaçları basamak basamak düzlüktür

Ör: Göksu vadisi ve Köprülü kanyonu

Dünyanın en büyük kanyonu A

B

D’de Colorado kanyonudur

d

Tabanlı vadi: Akarsu yatak eğiminin az olduğu alanlarda yana aşındırmanın etkisiyle oluşur

Ör: Ege Bölgesi akarsu vadilerinde olduğu gibi

2)MENDERES (BÜKLÜM): Akarsu yatak eğiminin az olduğu alanlarda , akarsuyun büklümler yaparak akması sonucu oluşurlar

Menderesler oluşturan bir akarsuyun özellikleri
* Yatak eğimi azdır

* Akış hızı azdır

* Aşındırma gücü azalmıştır

* Boyu uzamıştır

* Sık sık yatak değiştirir

* Hem aşındırma hem de biriktirme yapar

DEV KAZANI
* Akarsuların şelale şeklinde aktığı yerlerde, suların düşme alanındaaşındırma ile oluşan çukurluklara denir

Ör:Manavgat, Kurşunlu, Düden şelalelerinde
olduğu gibi

PERİBACALARI:
> Volkanik arazilerde kalın tüflü arazilerde) sel aşındırması sonucu oluşur

> Tüfler içindeki lavlar yüzeyi kaplayarak akan sel sularının aşındırıcı etkisine karşı altlarındaki tabakaları korurlar

Zamanla çevresine göre aşınmamış yer şekilleri oluşur

Bunlara peribacaları denir

Ör: Ürgüp, Göreme, Avanos, ıhlara Vadisi çevresinde (Nevşehir) görülür

6)KIRGIBAYIR
(Badlands: Kötü arazi):
> Eğimin fazla , bitki örtüsünün seyrek olduğu milli, tüflü arazilerde sel sularının araziyi çok sık bir şekilde yarması ile oluşan yer şekilleridir

En fazla İç Anadolu ve G

Doğu Anadolu Bölgelerinde görülür

PLATO:
* Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklere denir

En fazla İç Anadolu Bölgesinde görülür

* İç Anadolu Bölgesi: Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok, Uzun yayla

* Akdeniz Bölgesi: Taşeli ve Teke platoları

* G

Doğu Anadolu Bölgesi: G

Antep ve Ş

Urfa platoları
* Doğu Anadolu Bölgesi: Erzurum-Kars platoları

* Ege Bölgesi:Bayat (Yazılı kaya ) platosu

Aşınma

* Çevre koşulları bir yüzeyin çeşitli biçimlerde aşınmasına neden olabilir

Bunlar ortaya çıkış biçimlerine göre fiziksel-mekanik, kimyasal, biyolojik ve biyokimyasal aşındırmalar olarak sınıflandırılabilir

Aşınmanın derecesi o çevrenin iklim ve hidroloji koşullarına bağlı olarak değişir

AKARSULARDA BİRİKTİRME

Akarsu Biriktirmesinde Etkili Olan Faktörler
* Yatak eğiminin azalması (en fazla etkili faktör)

* Akış hızının azalması

* Yük miktarının artması

* Akımın düşmesi

* Akarsu gücünün azaldığı yerde taşıdığı maddeleri biriktirmeye başlar

Gücünün azaldığı yerde önce iri maddeleri gücünün tamamen azaldığı yerde ise ince maddeleri biriktirirler

BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1

Birikinti Konisi: Dağlardan inen akarsu veya derelerin taşıdığı malzemeleri, dağ eteğinde eğimin azalması sebebiyle yelpaze şeklinde biriktirmesidir

2) Dağ eteği ovası: Birikinti konilerinin birleşmesi sonucu oluşan hafif dalgalı düzlüklere denir

3)Dağ içi ovası: Etrafı dağlarla çevrili çukur alanlara inen akarsu ve derelerin taşıdıkları malzemeleri yatak eğimlerinin azaldığı yerde biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir

4)Taraça (Seki):
> Akarsuların önce biriktirmesi, sonra tekrar aşındırması ile oluşan basamak şeklindeki düzlüklerdir

Sekiler eski vadi tabanlarıdır

> Akarsuyun tekrar aşındırma yapabilmesi için:
> Akım yükselmesi veya taban seviyesinin yükselmesi gerekir

5)Delta ovası:Akarsuların denize döküldüğü yerde taşıdığı malzemeleri biriktirmesiyle oluşan düzlüklerdir

Ör: Çukurova, Bafra, Çarşamba, Göksu gibi

Delta ovasının oluşabilmesi için:
* Döküldüğü deniz sığ olmalı (kıta sahanlığı geniş olmalı)
* Kıyı akıntısı olmamalı

* Gel-git olayı kuvvetli olmamalı

* Bol miktarda alüvyon taşınmalı

* Kuzey batı akarsularının hiç birisi döküldüğü yerde delta ovası oluşturamaz

6)Irmak adası: Akarsu yatak eğimini azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde taşınan alüvyonların yatak içinde birikmesi ile oluşur

7)Taban Seviyesi Ovası: Deniz seviyesine yaklaşan akarsuların taşıdığı maddeleri yatağı çevresinde biriktirmesi ile oluşan düzlüklerdir

TÜRKİYE AKARSULARININ GENEL ÖZELLİKLERİ

1

Yatak eğimleri fazladır

Bunun sonucunda;
> Akış hızları fazladır

> Aşındırıcı etkileri fazladır

> Enerji potansiyelleri yüksektir

> Ulaşıma elverişli değillerdir

2

Rejimleri düzensizdir

3

Akımları düşüktür

Yağışların az, havzalarının dar olmasından dolayı

4

Boyları kısadır

Türkiye’nin bir yarım ada olması ve dağların kuzeyde ve güneyde kıyıya paralel olmasıdır

Akarsu Aşındırması

04-19-2011	#1
Şengül Şirin	Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri AKARSULARDA AŞINDIRMA * Akarsu, belirli bir yatak içinde sürekli veya en az bir mevsim boyunca akan sudur * Akarsuyun doğduğu yere kaynak, döküldüğü yere ağız denir * Bir akarsuyu komşu akarsu havzasından ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir * Su bölümü çizgisi, kalkerli arazilerde, kurak bölgelerde ve bataklık alanlarda belirsizdir AKARSULARDA AKIM (DEBİ) * Akım, akarsu yatağının herhangi bir kesitinden 1 snde geçen su miktarıdır m ³/sn olarak ifade edilir * Akımı en yüksek olan akarsu Amazon dur Türkiye’de ise Fırat tır Akımda Etkili olan Faktörler * Havzaya düşen yağış miktarı, * Araziyi oluşturan taş ve tabakaların geçirimliliği, * Sıcaklık : Sıcaklığın arttığı dönemlerde buharlaşma artacağından dolayı o dönemde akım düşmesiolur Ayrıca kış sıcaklıklarının çok düşük olduğuyerlerde yağışlar kar şeklinde düşer Bunlarkışın erimediği için akarsu bu dönemde beslenemez Dolayısıyla akım düşmesi görülür * Akarsu yatağı çevresindeki bitki örtüsü * Havzanın genişliği, * Havzadaki dağların kar buzları, * Yer altı suları ve kaynakları, * Beşeri faktörler: Akarsulardan sulama amacıyla yararlanılması AKARSU REJİMİ [Akarsuyun akımında yıl boyunca meydana gelen değişikliğe akarsu rejimi denir] * Akarsu Rejiminde Etkili Faktörler * Yağış rejimi (en fazla etkili olan faktördür) * Sıcaklık şartları * Havzanın genişliği: Aynı iklim bölgesinde geniş olması sadece akımı etkiler Farklı iklim bölgelerinde geniş ise rejim daha düzenli olur * Akarsu yatak eğimi: Eğimin fazla olması rejimin düzensizliğine yol açar *Rejimlerine Göre Akarsular* * Düzenli Rejimli Akarsular: Yıl boyunca akım değişikliğinin az olduğu akarsulardır Ekvatoral iklim ve Ilıman Okyanus iklimlerindeki akarsular Bu akarsular yıl boyunca enerji üretmeye, sulama, içme suyu elde etmeye ve ulaşıma elverişlidir * Düzensiz Rejimli Akarsular: Yıl boyunca akım değişikliğinin fazla olduğu akarsulardır Yağış rejimi düzensiz olan iklimlerde görülür * Karma Rejimli Akarsular: Sularını farklı iklim bölgelerinden toplayan akarsulardır Türkiye akarsuları genelde karma rejimlidir Çünkü kısa mesafede iklim değişmeleri görülür * Sel Rejimli Akarsular: Yağışlı dönemlerde coşkun akarsular haline gelip, kurak dönemde kuruyarak ortadan kalkan akarsulardır Örnek: İç Anadolu Bölgesi akarsularında olduğu gibi * Kaynak Sularıyla Beslenen Akarsular: Gür kaynaklarla beslenen ve seviyelerinde çok az değişikliğin olduğu akarsular da vardır Örnek: Manavgat Çayı gür karstik kaynaklarla beslendiği için Akdeniz’deki diğer akarsulara göre daha düzenli akıma sahiptir Ayrıca Düden Suyu ve Köprü Çayı da kaynaklarla beslenen akarsulara örnektir AKARSULARDA AŞINDIRMA * Kimyasal aşındırma: Akarsuyun geçtiği yerlerdeki kolay eriyebilen kayaları eriterek beraberinde taşıması olayıdır * Mekanik aşındırma: Akarsuların aşındırması daha çok mekanik yolla gerçekleşir Mekanik Aşındırmada Etkili Olan Faktörler * Akarsu yatak eğimi, * Akarsuyun akımı, * Akarsuyun akış hızı, * Akarsuyun yük miktarı, * Akarsuyu yatağı çevresindeki bitki örtüsü, * Akarsu yatağındaki kayaların özelliği, * Akarsular aşındırma faaliyetini daha çok ağızdan kaynağa doğru geri aşındırma şeklinde gerçekleştirir * Denize dökülen bir akarsu yatağını en son deniz seviyesine kadar aşındırır AKARSU AŞINIM ŞEKİLLERİ 1 VADİ: Akarsuların aşındırarak içinde aktığı , sürekli inişi olan yatağına denir Vadi Tipleri: a Çentik ("v" biçimli ) vadi: Akarsu yatak eğiminin fazla olduğu alanlarda derine aşındırmanın etkisiyle oluşurlar b Boğaz (yarma ) vadi: Akarsular tarafından dağların enine yarılması sonucu oluşan ve profilleri "u" harfine benzeyen vadilerdir Türkiye’de en fazla Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde görülür Kıyı ile iç kesim arasında önemli geçit yollarıdır c Kanyon Vadi: Oluşumu boğaz vadilere benzer Fakat kalkerli arazi üzerinde oluştukları için yamaçları basamak basamak düzlüktür Ör: Göksu vadisi ve Köprülü kanyonu Dünyanın en büyük kanyonu ABD’de Colorado kanyonudur d Tabanlı vadi: Akarsu yatak eğiminin az olduğu alanlarda yana aşındırmanın etkisiyle oluşur Ör: Ege Bölgesi akarsu vadilerinde olduğu gibi 2)MENDERES (BÜKLÜM): Akarsu yatak eğiminin az olduğu alanlarda , akarsuyun büklümler yaparak akması sonucu oluşurlar Menderesler oluşturan bir akarsuyun özellikleri * Yatak eğimi azdır * Akış hızı azdır * Aşındırma gücü azalmıştır * Boyu uzamıştır * Sık sık yatak değiştirir * Hem aşındırma hem de biriktirme yapar DEV KAZANI * Akarsuların şelale şeklinde aktığı yerlerde, suların düşme alanındaaşındırma ile oluşan çukurluklara denir Ör:Manavgat, Kurşunlu, Düden şelalelerinde olduğu gibi PERİBACALARI: > Volkanik arazilerde kalın tüflü arazilerde) sel aşındırması sonucu oluşur > Tüfler içindeki lavlar yüzeyi kaplayarak akan sel sularının aşındırıcı etkisine karşı altlarındaki tabakaları korurlar Zamanla çevresine göre aşınmamış yer şekilleri oluşur Bunlara peribacaları denir Ör: Ürgüp, Göreme, Avanos, ıhlara Vadisi çevresinde (Nevşehir) görülür 6)KIRGIBAYIR (Badlands: Kötü arazi): > Eğimin fazla , bitki örtüsünün seyrek olduğu milli, tüflü arazilerde sel sularının araziyi çok sık bir şekilde yarması ile oluşan yer şekilleridir En fazla İç Anadolu ve GDoğu Anadolu Bölgelerinde görülür PLATO: * Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklere denir En fazla İç Anadolu Bölgesinde görülür * İç Anadolu Bölgesi: Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok, Uzun yayla * Akdeniz Bölgesi: Taşeli ve Teke platoları * GDoğu Anadolu Bölgesi: G Antep ve ŞUrfa platoları * Doğu Anadolu Bölgesi: Erzurum-Kars platoları * Ege Bölgesi:Bayat (Yazılı kaya ) platosu Aşınma * Çevre koşulları bir yüzeyin çeşitli biçimlerde aşınmasına neden olabilir Bunlar ortaya çıkış biçimlerine göre fiziksel-mekanik, kimyasal, biyolojik ve biyokimyasal aşındırmalar olarak sınıflandırılabilir Aşınmanın derecesi o çevrenin iklim ve hidroloji koşullarına bağlı olarak değişir AKARSULARDA BİRİKTİRME Akarsu Biriktirmesinde Etkili Olan Faktörler * Yatak eğiminin azalması (en fazla etkili faktör) * Akış hızının azalması * Yük miktarının artması * Akımın düşmesi * Akarsu gücünün azaldığı yerde taşıdığı maddeleri biriktirmeye başlar Gücünün azaldığı yerde önce iri maddeleri gücünün tamamen azaldığı yerde ise ince maddeleri biriktirirler BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 1 Birikinti Konisi: Dağlardan inen akarsu veya derelerin taşıdığı malzemeleri, dağ eteğinde eğimin azalması sebebiyle yelpaze şeklinde biriktirmesidir 2) Dağ eteği ovası: Birikinti konilerinin birleşmesi sonucu oluşan hafif dalgalı düzlüklere denir 3)Dağ içi ovası: Etrafı dağlarla çevrili çukur alanlara inen akarsu ve derelerin taşıdıkları malzemeleri yatak eğimlerinin azaldığı yerde biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir 4)Taraça (Seki): > Akarsuların önce biriktirmesi, sonra tekrar aşındırması ile oluşan basamak şeklindeki düzlüklerdir Sekiler eski vadi tabanlarıdır > Akarsuyun tekrar aşındırma yapabilmesi için: > Akım yükselmesi veya taban seviyesinin yükselmesi gerekir 5)Delta ovası:Akarsuların denize döküldüğü yerde taşıdığı malzemeleri biriktirmesiyle oluşan düzlüklerdir Ör: Çukurova, Bafra, Çarşamba, Göksu gibi Delta ovasının oluşabilmesi için: * Döküldüğü deniz sığ olmalı (kıta sahanlığı geniş olmalı) * Kıyı akıntısı olmamalı * Gel-git olayı kuvvetli olmamalı * Bol miktarda alüvyon taşınmalı * Kuzey batı akarsularının hiç birisi döküldüğü yerde delta ovası oluşturamaz 6)Irmak adası: Akarsu yatak eğimini azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde taşınan alüvyonların yatak içinde birikmesi ile oluşur 7)Taban Seviyesi Ovası: Deniz seviyesine yaklaşan akarsuların taşıdığı maddeleri yatağı çevresinde biriktirmesi ile oluşan düzlüklerdir TÜRKİYE AKARSULARININ GENEL ÖZELLİKLERİ 1 Yatak eğimleri fazladır Bunun sonucunda; > Akış hızları fazladır > Aşındırıcı etkileri fazladır > Enerji potansiyelleri yüksektir > Ulaşıma elverişli değillerdir 2 Rejimleri düzensizdir 3 Akımları düşüktür Yağışların az, havzalarının dar olmasından dolayı 4 Boyları kısadır Türkiye’nin bir yarım ada olması ve dağların kuzeyde ve güneyde kıyıya paralel olmasıdır Akarsu Aşındırması __________________ Arkadaşlar, efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, meczuplar memleketi olamaz En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır