Şengül Şirin
|
Azerbaycan Federatif Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
AZERBAYCAN FEDERATİF SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETİ
SSCB'yi oluşturan 15 federal cumhuriyetten biriydi; 87 000 km2; 6 498 000 nüf (1984) Ülkenin G-B'sın-da engebeli bir alandaki Karabağ Özerk Bölgesi (4 000 km2, 164 000 nüf, merkezi Stepanakert) ve Ermenistan SSC toprakları içinde Türkiye sınırında yer alan Nahçivan Özerk SS Cumhuriyeti de (5 500 km2, 252 000 nüf, merkezi Nahçivan) yönetim bakımından Azerbaycan'ın alt bölümleridir Halkın % 80'lni, Türkiye türkçesine çok yakın bir lehçe konuşan müslüman Azeri Türkleri meydana getirir
Başkenti Bakü Azerbaycan, SSCB topraklarının müslümanların büyük çoğunluğu oluşturduğu, iktisadi bakımdan genellikle daha az ve ciaha geç gelişmiş, nüfus artış oranının yüksek (yılda % 2'den çok; Sovyetler Birliği'nde en yüksek doğum oranına Azerbaycan'da erişilir) olduğu kurak G kesimindeki ülkelerden biridir Kafkasöte-si ya da Güney Kafkasya denilen geniş bölgenin doğu yarısında yer alan Azerbaycan'da yerblçimleri ve jeolojik yapı bakımından üç bölge ayırt edilir Ülkenin K'inl Büyük Kafkaslar'ın D kesimi kaplar Yer yer 4 000 metreyi aşan (Bazar-düzü doruğu 4 489 m) bu dağlar G-D'ya doğru alçalır ve tepelere, platolara dönüşerek Hazar kıyısına kadar uzanır Kafkaslar'ın bu öncülerine, Hazar denizi'nde belirgin bir çıkıntı oluşturan ve tuzlu bataklıklar, çamur volkanları ve petrol yatakları içeren alçak Apşeron yarımadası eklenmiştir Ülkenin G kesimini, K-D Anadolu engebelerinin uzantısını oluşturan Küçük Kafkas dağları (Şahdağ 3 305 m) ve yüksek platolar (Karabağ'da 3 593 m) kaplar
Yerbiçimi bakımından ayırt edilen üçüncü bölgeyi, adı geçen iki dağlık kesim arasındaki Kura çöküntü alanı meydana getirir Kura ve onunla Sabirabad' da birleşen Aras nehirlerinin ve kollarının alüvyonlarıyla dolmuş olan bu çukurluk, G-D'daki Hazar denizi'ne doğru geniş leyen ve kıyıya yakın kesimleri bataklıklar ve yer yer kumullarla kaplı üçgen biçimli bir ovadır, iklim, engebeliğin de etkisiyle, bölgeden bölgeye önemli farklar gösterir Kapalı bir içdeniz olan Hazar'ın sıcaklık üzerindeki etkisi sınırlıdır Yazlar sıcak (temmuz ortalaması iç kesimde 28°, kıyıda 26°), kışlar soğuktur (ocak ortalaması 2-3° dolayında) Fakat en önemli İklim farkı yağış tutarlarında görülür
K ve G'deki platolar ve dağlar yılda 600-800 mm arasında yağış aldığı halde, Hazar kıyılarında ve Kura çukurluğunda yıllık yağış 200-300 mm arasında, hatta Kura deltası ile Apşeron yarımadası arasındaki kıyı kesiminde 200 mm'den azdır Bitki örtüsü bu önemli bölgesel farkları yansıtır Büyük Kafkaslar'da (meşe ve kayın), Küçük Kafkaslar'da (meşe) ve özellikle güneyde Hazar kıyısında türce çok zengin gür bir bitki topluluğu barındıran Taliş dağlarında ormanlar yaygın olduğu halde, kurak Kura çukurluğu bozkırla (Şirvan, Mil ve Mugan bozkırları) kaplıdır Doğal koşullar, özellikle iklim, arazi kullanımını ve kırsal iktisadı da etkiler Büyük Kafkaslar' ın, dağlardan inen akarsularla sulanan yamaçlarında meyve bahçeleri ve bağlar geniş yer tutar
Oysa daha az yağış alan Küçük Kafkaslar'ın yamaçlarında ve bu kesimdeki platolarda, yaylacılık yöntemiyle yapılan hayvancılık yaygındır Kurak, ayrıca kıyıya yakın kesimi sağlığa elverişsiz bataklıklarla kaplı Kura çukurunda, önemli değerlendirme ve ıslah çalışmaları yapılmıştır Mingeçaur barajından başlayan iki kanal, Kura'nın sularını, eskiden en çorak toprakları oluşturan kesime ulaştırır
1 milyon hektarı aşkın (tarım alanının dörtte biri) toprak kazanılması sayesinde sulama, pamuk ve meyve ağaçları yetiştiriciliğinin geliştirilmesine, tahıl ve yem bitkileri tarımlarının yoğunlaştırmasına katkıda bulunmuştur Böylece, eskiden daha çok bir hayvancılık bölgesi olan Azerbaycan, önemli bir şarap, tütün ve pamuk üreticisi haline gelmiştir Sanayileşme, petrol çıkarılmasıyla yakından ilişkilidir XIX yy sonunda işletilmeye başlanan ve uzun süre ülkenin başlıca yatağı (1940'ta toplam üretimin % 70'i) olan Bakü yatağı, günden güne tükenmekte ve Hazar denizi'ndeki uzantısının işletilmesi, gerilemeyi kapatmaya yetmemektedir
15 Mt'un (SSCB'nin toplam üretiminin % 2,5'i) altına düşen üretimin artık bes-leyemediği Bakü'deki üç büyük rafineride, Kazakistan'dan getirilen petrol de işlenmektedir Akaryakıt üretimiyle ilişkili olarak gelişen iki büyük uzmanlaşma dalı, başlıca sanayi etkinliklerini oluşturmaktadır: kimya sanayisi (özellikle petrokimya sanayisi) ve makine sanayisi (özellikle petrol ve doğal gaz üretimi için gerekli donatım) Yakın dönemde kurulan yeni tesislere (Kirovabad [eski: Gence] alümin fabrikası) karşın, metalürji sanayisi aynı derecede önemli değildir
Donatım malları sanayilerinin büyük ölçüde Bakü'de ve Sumgayt'ta toplanmış olmalarına karşılık, imalat etkinlikleri (dokuma, besin, vb sanayiler) birçok küçük merkeze (Şeki, Mingeçaur, Evlah) dağılmıştır Ülkeyi Batum'a bağlayan demiryolu sayesinde Azerbaycan Karadeniz'e açılmakta, ayrıca Bakü limanı aracılığıyla Asya toprak-larıyla (Türkmenistan'da Krasnovdsk limanı), Volga ırmağı aracılığıyla da Rusya'nın orta kesimiyle ilişki kurmaktadır
__________________
Arkadaşlar, efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, meczuplar memleketi olamaz En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır
|