Şengül Şirin
|
Amerika Birleşik Devletleri-United States of America (USA)
iktisat
ABD, sanayi, tarım, enerji ve maden üretimi (SSCB ile Japonya bazı sektörlerde birinciliği ellerinde tutsalar bile) ve gayri safi milli hâsılanın değeri bakımından dünyada başta gelir Yabancı ülkelerde yaptığı yatırımlar ve açtığı şubelerle, kurduğu çokuluslu şirketler, tröstler ve holdinglerle (US Steel, General Motors, Ford, Exxon, Mobil, Gulf, Standard Oil of California, General Electric, IBM, ITT), doların uluslararası alanda oynadığı rolün (değerinin düşmesi ve yükselmesi) sağladığı avantajlarla, dış ticaretinin görünüşte açık vermesiyle (yurt dışından elde edilen kârlarla kapatılır), "besin silahı"ndan yararlanmasıyla, sattığı İleri teknolojiler ve silahlarla, ABD'nin iktisadı dünya iktisadına egemendir Bununla birlikte, bu İktisadın, gayri safi milli hâsılanın düşmesi, işsizlik (1980 sonunda 8 milyon işsiz) ve enflasyonla kendini gösteren büyüme, duraklama ve gerileme değişiklikleri gibi zayıf yanları da vardır
Etkin nüfusun çalıştığı başlıca kesimler, sanayi (% 26; 30 yıldır oranı gerilemektedir ve "sanayi göçümden söz edilmektedir),ticaret(°/o 22), kamu kesimi (federal hükümet, eyaletler, kentler, °/o 18), hizmetler (% 23) ulaşım ve haberleşme (°/o 7) ve tarımdır (°/o 4) Son iki kesimin oranları, 1950'den bu yana önemli ölçüde gerilemiştir • Sanayi ABD sanayisi, gerek yatırım hacmi, gerek ürünlerinin değeri, çeşitliliği ve niceliği bakımından hâlâ dünyada birinci sırada yer alır
Özellikle demir-çelik sanayisi, makine, otomobil ve hava taşıtları yapımı dallarındaki bazı şirketler, dev boyutlara ulaşmıştır: Ford ve Boeing fabrikalarında onbinlerce kişi çalışır; dört firma çelik üretiminin yarısını, dört firma da traktör üretiminin % 75'inl sağlar Ama, küçük ve orta büyüklükteki şirketlerin sayısını da küçümsememek gerekir: şirketlerin 2/3'sinde, 20'den az İşçi çalışır Federal hükümet, fiyatları belirleyerek, "Research and Development" (Araştırma ve geliştirme) adına borçlar vererek ya da yardımlar yaparak, sanayi kesimine gitgide daha çok müdahale etmektedir
Maden işleyen sanayiler, bütün sanayi dallarındaki iş hacminin, yatırımların ve ücretli sayısının % 40'ını temsil eder Döküm ve çelik (110-120 milyon ton çelik, SSCB'den sonra ikinci sıra), Pennsylvania'nın batı kesiminde ve Büyük göller bölgesinde (Pittsburg, Gary, Cleveland, Detroit, Buffalo), Atlas okyanusu bölgesinde (Morrlsville, Sparrows Point), batı bölgesinde (Pueblo, Geneva, Fontana) ve Alabama'da (Birmingham) üretilir Demir filizi Superior gölünden, Labrador'dan ve Latin Amerika'dan, kok kömürüyse Apa-laş dağlarındaki havzalardan gelir Ohio ve Pennsylvania'daki eski demir-çelik merkezleri, japon rekabetinden en çok etkilenen merkezlerdir: bu merkezlerde işsizlik sürmektedir
ABD, alüminyum üretiminde (4,6 milyon t) başta gelir Güney eyaletlerinde çıkarılan, özellikle de Jamaika'dan getirtilen boksitten elektrik bakımından zengin bölgelerde (Tennessee havzası, kuzey-batı bölgesi) alümln elde edilir
Amerikan (batı eyaletleri), Kanada ve Şili filizlerini kullanan bakırın birincil metalürjisi (1,4 Mt) ülkedeki bakır üretim bölgelerinde (Salt Lake City, Anaconda) ve dışalım limanlarında (Seattle) toplanır Bakırın son dönüşümü, New England'da, Atlas okyanusu kıyısında, Büyük göller bölgesinde gerçekleştirilir
7-10 milyon binek otomobili ve 2-3 milyon taşıma ya da toplu taşıma aracı üretimiyle ve 120 milyonluk binek otomobili parkıyla ABD, dünyanın en çok motorlu araçla donanmış ülkesidir Başlıca taşıt üretim bölgesi, Detroit yöresiyle Michi-gan'ın güney kesimidir; ama yedek parça fabrikaları ve montaj zincirleri ülkenin her yanına yayılır (Chicago, Cleveland, Saint Louis, Atlanta, Los Angeles) General Motors, Ford, Chrysler, American Mo-tors'un dışında, ülkede ancak birkaç küçük otomobil yapım şirketiyle Volkswagen
gibi yabancı şirketlerin kolları vardır Çok yakın dönemde hâlâ 850 000 kişinin çalıştığı otomobil yapımı kesimi, hava kirliliği, güvenlik ve enerji tüketimiyle ilgili yasalardan olumsuz yönde etkilenmesinin yanı sıra, yabancı (özellikle japon) rekabetinden de zarar görmektedir: 1980'de Japonlar, ABD pazarının % 30'unu ele geçirirlerken, Chrysler, fabrikalarını kapatmış ve 300 000'e yakın işçiye yol verilmiştir
Buna karşılık, hava taşıtları ve uzay araçları yapımı çok gelişmektedir; bu dalda 1 200 000 kişi çalışır Seattle yakınındaki Boeing şirketi (110 000 işçi çalışır), ayda 30 uçak üretir ve sipariş listesinde 4 000'i aşkın uçak (727, 747, 757 ve 767'ler) yer alır Uçaklarının ve personelinin yüksek niteliği sayesinde Boeing, iç ve uluslararası pazarlarda birinci sırayı alır Boeing ile McDonnell-Douglas (Saint -Louis), North American Rockwell ve Lockheed (Los Angeles bölgesinde), United Aircraft (East Hartford'da Pratt and Whitney) gibi uçak yapımcısı öteki şirketler ve General Electric (Philadelphia) ile General Dynamic (New York) gibi elektronik aygıt üreten şirketler, askeri uçaklar ve füzeler de üretmektedir
Metal işleyen sanayiler, demiryolu (Chicago), gemi (Orta Atlas okyanusu kıyısında ve batı kıyısında), makine ve elektrikli alet (Chicago, Ohio, Pennsylvania, New York, Los Angeles) yapımıyla da ilgilenir: ayrıca, bu sanayilerin en büyük etkinliği yüksek bir teknoloji (bütünüyle ABD'ye özgü) düzeyi gerektiren ve öncelikle ABD'ye özgü olan duyarlı gereç, bilgiiş-
lem araçları, haberleşme araçları ve optik gereçler (New York, Chicago, Kaliforniya, Ohio, New Jersey) alanıdır Kimya sanayisinin 1950'ye doğru başlayan gelişmesi sürmektedir Kıyılarda toplanmış olan petrol arıtma sanayilerinin (Büyük göller, özellikle de Texas kıyıları) yanı sıra, kimya sanayisinin çeşitli dalları kuzey -doğu (New York, New Jersey, Wilmington [Du Pont de Nemours şirketinin merkezi]) ve Merkez-doğu (oto lastiği üretilen Akron kentiyle Chicago'dan Pittsburgh'a kadar uzanan kesim) bölgelerinde ve giderek de Texas' in kıyı kesimi (Houston) ile iç kesiminde (Dallas) toplanır
Öteden beri çok önemli olan besin sanayisi dalları arasında hayvan kesimi ve et işleme (Büyük ovalar, mısır kuşağı, Texas), unculuk (Kansas City, Buffalo, Saint Paul), meyve ve sebze konserveciliğiyle meyve suyu yapımı (Florida, Kaliforniya, Texas), balık konserveciliği (Washington, Kaliforniya, Louisiana), peynircilik (Wisconsin), şarapçılık (Kaliforniya) sayılabilir Eski önemini yitiren dokuma sanayisi, güneye kaymış (pamuk) ve merkez ile batıya dağılmıştır (yeni elyaf çeşitler) Hazır giyim sanayisi (konfeksiyon), New York, Boston, Saint Louis, Chicago ve Los Angeles'ta yoğunlaşmıştır Ağaç sanayileriyse (mobilya kerestesi ya da kâğıt hamuru), eski ya da yeni orman bölgelerindedir (Michigan ve Wisconsin, Washington ve Oregon, Maine, Kuzey Carolina, Güney Carolina, Georgia) Anakentlerde ve üniversite kentlerinde (New York, Boston, New Haven, Philadelphia, Chicago ve Los Angeles), etkileri ülkenin her yanına, hatta
yurt dışına yayılan önemli basımevleri var dır
Topraklarının genişliği ve yerbilimsel koşullarının çeşitliliği sayesinde ABD maden bakımından çok zengindir Demir filizi (50 milyon ton maden içerir), açık tavanlı ocaklarda, Superior gölü yakınında (% 85), Alabama'da ve Missouri'de çıka rılır Bakır filizi (1,4 milyon ton maden) yatakları Utah'ta (dünyanın en büyük açık tavanlı ocağı), Arizona'da Montana'da işletilir Boksit üretimi, ancak 2 milyon tondur (Arkansas, Alabama, Georgia) Kurşun, gümüş, altın, çinko, manganez, cıva, tungsten, molibden filizleri boldur Güney eyaletleri, fosfat (Florida), potas (New Mexico, Texas), tuz ve kükürt (Lousiana,
Texas) bakımından zengindir Kuzey-batı bölgesinde (New York, Ohio, Michigan) de tuz çıkarılır
Enerji kaynakları, ithal petrolün pahalılaşmasından bu yana, maden kömürü üretimi yaklaşık 670 Mt'u bulmuş ve 800 Mt'a yükseltilmesi tasarlanmıştır Maden kömürü üreten eyaletler Kentucky, Batı Virgina, Pennsylvania, Wyoming (1960'ta 2 milyon ton, 1980'de 60 milyon ton) ve illinois'tir Verim yüksektir: üretimin % 60'ı açık tavanlı ocaklardan sağlanır ve maden kömürünün % 80'i santrallarda kullanılır Akaryakıtlar, tüketilen enerjinin °/o 70'ini oluşturur Başlangıçta Kuzey -doğu bölgesinde başlayan kömürçıkarı-mı, Kaliforniya'ya, özellikle de güneye (Texas, Louisiana), daha sonra da Alaska'ya kaymıştır Ham petrol üretiminin yüksek (485 Mt) olmasına karşın ABD, tüketiminin % 40'ını ithal etmek zorundadır Fiyatların serbest bırakılması sonucu, büyük şirketlerin arama çalışmalarını yoğunlaştırması, bağımsız şirketlerin de üretimlerini artırması beklenmektedir Doğal gaz (560-600 Gm3, dünyada birinci), Texas ve Louisiana'da (°/o 80), komşu eyaletlerde ve Colorado gibi üretime yeni başlanan eyaletlerde çıkarılır
Bu alanda da, fiyatların serbest bırakılmasıyla, sondajların-daki azalmaya (bir gaz sıkıntısı tehlikesi doğurmaktadır) son verileceği sanılmaktadır Yoğun bir petrol ve gaz boru hattı ağı, üretim bölgelerini, tüketim merkezlerine (Kuzey-doğu ve Midwest bölgeleri) bağlar Hidrolik santrallar (280 TW saat), yüksek debili akarsuların (Columbia, Colorado, Tennessee ırmakları) donatılmış olmasına ve batıda henüz kullanılmayan bir potansiyelin bulunmasına karşın, enerji tüketiminin ancak küçük bir bölümünü karşılar ABD, nükleer enerji alanında kurulu tesis gücü (600 000 MW) ve üretim (300 TW saat) bakımından dünyada birinci sırada yer alır Ama çevrebilimcile-rin karşı çıkması, nükleer santral yapma programını yavaşlatmaktadır
Toplam elektrik enerjisi üretimi, 2 200 TW saatin üstündedir
Tarım Tarım üretimi, hacmi (işlenen toprakların genişliğine bağlıdır) ve çeşitliliğiyle (iklimlerin farklılığına bağlıdır) dikkati çeker Köyden kente göçün çok fazla olmasına karşın, ekilen alanların yüzölçümü sürekli artmış ve 440 milyon ha dolayında duraklamıştır Aile çiftlikleri, ABD toplum sisteminin bir parçasıdır: çiftçilerin 2/3'si işlediği toprağın sahibidir, yalnızca büyük tarım işletmelerinde (Texas, Kaliforniya) ücretli işçi çalıştırılır Toprakların pahalılığı ve işçi ücretlerinin yüksekliği, aile işletmelerinde yoğun tarım yöntemlerinin ve makine kullanımının yaygınlaşmasına yol açmıştır
Büyük övalar'ın D'sunda, K'den G'e doğru birçok tarım bölgesi vardır: Minne-sota'dan New England'a kadar sağmal inekçilik; iowa'dan Ohio'ya kadar mısır ve soya fasulyesi bölgesi; sonra, pamuğun (Alabama, Mississippi, Kuzey ve Güney Carolina dağ eteği) yanı sıra pirinç (Arkansas) ve yer fıstığı (Georgia, Texas) yetiştirilen eski "Cotton Belt" ("pamuk kuşağı"); son olarak yarıtropikal iklimli kıyı kuşağında pirinç, şekerkamışı (Louisiana, Texas), turunçgiller (Florida) ve sebze (Florida, Texas'ta Winter Garden) bölgesi Büyük ovalar ın kenarında "Wheat Belts" (buğday kuşakları) yer alır: kuzeyde ilkbahar buğdayı (Montana, Dakota), güneyde kış buğdayı (sorgum da yetiştirilen Kansas) Büyük ovalar'daki ve iç kesim platolarındaki yarı kurak bölge[erde, yaygın hayvancılık (özellikle sığır, koyun) ve dry farming (kuru tarım) yöntemiyle buğday yetiştiriciliği (Washington eyaletinde Palouse bölgesi) yapılır Sulama, özellikle vahalarda (yem bitkileri, meyve, şekerpancarı yetiştirilen Salt Lake City ve Phoenix vahaları) ve gerek verim, gerek ürün çeşitliliği (pamuk, pirinç, turunçgiller, sebze, süt ürünleri) bakımından en zengin bölge olan Orta ve Güney Kaliforniya'da son derece yoğun bir tarıma olanak verir
Bütün olarak ele alındığında ABD, mısır (150-200 Mt), turunçgiller (12-15 Mt), soya bakımından dünyada birinci, buğday (55-65 Mt), yulaf, şekerpancarı, sığır (11 milyonu sağmal inek olmak üzere 110 milyon baş) yetiştiriciliği bakımından da ikincidir ABD tarımının günümüzdeki başlıca sorunları arasında, toprak aşınması, bazı alanlardaki ürün fazlalıkları,aile çiftliklerinin zararına topraklara el koyan "agri- business"in giderek yaygınlaşması sayılabilir
Orman işletmeciliği ABD'nin kuzey -doğu ve orta-kuzey kesimlerindeki eski orman kütleleri, kereste sanayilerinin kurulmasına olanak verdilerse de günümüzde bu sanayilerin ancak küçük bir bölümünü besleyebilmektedir Bugün başlıca kereste kaynakları, üretimin % 58'ini sağlayan ABD sıradağlarında^ (Carcade Range, Sierra Nevada, Kayalık dağlar) ormanlar ile üretimin % 33'ünü sağlayan güney bölgesindeki (Apalaş dağlarının güneyi, Georgia, Alabama, Louisiana, Arkansas) ormanlardır ABD, orman işletmeciliği bakımından, SSCB'den sonra dünyada ikinci sırayı (340 milyon m3) alır •Deniz balıkçılığı ABD, deniz balıkçılığında dünya dördüncüsüdür: 3,5 milyon ton balık ve kabuklu deniz ürünü Kırk sekiz eyalet arasında yalnızca iki bölgede, bu miktarın % 56'sı elde edilir: körfez kıyısı eyaletleri, özellikle Louisiana (kerevit, menhaden); Büyük okyanus kıyısı eyaletleri ve özellikle de Kaliforniya (bir bölümü Alaska'da avlanan hamsi, som, tonbalık-ları) San Pedro (Kaliforniya), Cameron veDulac (Louisiana), Pascagoula (Mississippi) başlıca balıkçılık limanlarıdır New England limanlarının (Plymouth, New Bedford) önemi azalmıştır ABD balık avı alanları, deniz kirlenmesinden büyük zarar görmektedir: Chesapeake körfezindeki istiridyelerin yok olması, Kaliforniya körfezindeki "siyah gelgit "ler • Üçüncü kesim İkinci Dünya savaşı'nın sona ermesinden bu yana üçüncü kesim, birinci kesimin (tarım) ve bazı sanayi kollarının zararına hızla gelişti Toptan ve perakende ticaret, ulaşım, yönetim ve hizmetler dallarında etkin nüfusun büyük bölümü çalışır
Ticaret, daha çok, irili ufaklı mağaza zincirleriyle yürütülür; önceleri bu mağazaların New York, Chicago ve Los Angeles'ta bulunan yönetim merkezleri, daha sonra, yeniden dağıtım görevini üstlenen bölgesel anakentlere (Atlanta, Dal-las, Denver) kaydı Hükümet ve yönetim örgütünün çeşitli kademelerinde 15 milyon kadar kişi çalışır İki hizmet dalı son derece gelişmiştir: mali işler (bankalar, sigorta şirketleri), üstün nitelikli üçüncü kesim (laboratuvarlar, üniversiteler, Atlas okyanusu kıyısında ve Kalifomiya'daki teknoloji enstitüleri) Kara ve hava ulaşımı, petrol fiyatlarındaki artışa karşın, en çok kullanılan ulaşım yollarıdır: kısa mesafeli iş yolculukları, turizm, uzun mesafeli kamyon taşımacılığı, 6 milyon km'lik karayolu ve otoyoldan yararlanır Atlas okyanusu kıyısındaki megalopolise, Chicago, Kaliforniya, Texas ve Florida'ya yönelik havayolları ağı son derece yoğundur Demiryollarına, geleneksel yük taşımacılığının ancak küçük (dökme ürünler, tahıllar)
bır bölümü kalmıştır: trenle yolcu taşımacılığının yeniden canlandırılmasına da çalışılmaktadır (Boston-VVashington arasında bir hızlı tren çalışmaya başlamıştır) Akarsu ve göl ulaşımında, Mississippi sisteminden (300 milyon ton), özellikle de birbirleriyle ya da yabancı ülkelerle toplam 200 milyon tonu aşkın mal taşınmasını sağlayan Chicago, Detroit, Cleve-land, Buffalo, Duluth limanlarının bağlı olduğu Büyük göller'den yararlanılır •Dış ticaret ABD'nin ithalat ve ihracatında yer alan işlenmiş ürünler, yüksek teknoloji ürünleri, besin maddeleri ve hammaddeler son derece çeşitlidir Amerikalılar, tropikal besin ürünleri (Orta Amerika'dan ve Güney Amerika'dan kahve, çay, muz), maden filizleri (Kanada, Şili, Jamaika, Brezilya, Afrika'dan demir, bakır, boksit), Kanada'dan kereste ve kâğıt hamuru, Ortadoğu'dan petrol, Japonya'dan otomobil, Avrupa'dan işlenmiş ürünler satın alır, Avrupa'ya, Çin'e ve Japonya'ya (önemli bir pazar olan SSCB ile ticaret, siyasal koşullardaki değişikliklere bağlıdır) farım ürünleri, Avrupa'ya, Japonya'ya ve Kanada'ya metalürji ürünleri, otomobil, uçak, makine satar
Ticaret bilançosu 1970'ten bu yana sık sık açık vermiş, ama yurt dışından elde edilen gelirler, ödemeler dengesinin fazlalık göstermesini ya da çok az açık vermesini sağlamıştır Bu dış ticaretin bir bölümü ABD deniz ticaret fi-losuyla (17,5 milyon gros tonaj) yapılır Ülkenin başlıca limanları New Orleans, HoustonBaton Rouge,Philadelphia,New York, Los Angeles-Long Beach limanları, Kaliforniya körfezindeki petrol limanları ve Tampa limanıdır
__________________
Arkadaşlar, efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, meczuplar memleketi olamaz En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır
|