Şengül Şirin
|
Amerika Birleşik Devletleri-United States of America (USA)
AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD), ing United States of America (USA), Kuzey Amerika'da devlet; 9 364 000 km2; 229 810 000 nüf Başkenti Was-hingtorı Resmi dili ingilizce
COĞRAFYA
Nüfusu ve yüzölçümü bakımından dünyanın dördüncü ülkesi olan Amerika Birleşik Devletleri, 50 eyalet ("bitişik" diye nitelenen 48 eyaletle Alaska ve Hawaii) ile Büyük okyanus'takı bazı adalardan (Wake, Guam) oluşur Bu bütünde, ABD' ye ortak Porto Riko devletiyle ABD vesa-yetindeki eski Japon takımadaları da yer alır
doğal koşullar
Yapı ve yüzey şekilleri Ülkenin batıdaki üçte birlik kesimini Kuzey Amerika sıradağlarının (Cordillera) bir bölümü kaplar; Kuzey Amerika sıradağları da kendi içinde üç sisteme bölünür Büyük okyanus sistemi, tortul, kıvrımkgenellikle pek yüksek olmayan Coast Ranges'i (kayaçları ve yapıları daha karmaşık olan Olympic [2 400 m], Klamath [2 700 m] ve San Bernardino [3 500 m] dağları dışında), çöküntüleri (Puget Sound, Willamette vadisi, Kaliforniya orta vadisi), volkan kökenli yüksek dağlar olan Cascade Range'i (Rainier dağında 4 391 m) ve Sierra Nevada bıllurlu kütlesini (48 eyaletin en yüksek noktası olan Whitney dağında 4 418 m) kapsar Merkezi sistem, yanardağ kökenli (Columbia platoları) ya da tortul (ünlü Colorado kanyonunun yardığı Colorado platoları) yüksek platolardan, üzerlerinden yer yer küçük sıradağlar (Büyük Havza) ve derin çöküntüler (imperial Valley'de -75 m, Death Valley'de -85 m) bulunan yüksek ovalardan oluşur
Doğu sistemi, dorukları 4 000 m'yl aşan Kayalık dağlardan meydana gelir Bunlar, Büyük ovalar ın (Montana) üzerine binen ya da billurlu kütleleri (Front Range) çevreleyen, ya da yanardağ aygıtlarıyla (San Juan dağları) örtülü tortul dizilerdir Kayalık dağların Kretase devri sonunda ve Üçüncü Zaman başında oluşmasına karşılık, Büyük okyanus sistemi ancak Üçüncü Zaman sonunda oluşmuştur ve tektonik etkinlik, depremler (San Fransisco [1906]; San Andreas "kırığı" üstündeki San Fernando [1971]) ya da etkin yanardağlar (1915'te Lassen, 1980'de Salnt Helens)biçiminde sürmektedir Cascade Range' de,Sierra Nevada'da ve Kayalık dağlarda tipik bir buzul yüzey şekli gözlenir
Yaşlı kütleler Apalaş dağlarını (batıdan doğuya doğru Cumberland tortul platosundan, kıvrımlanmış tortul küçük sıradağlar bölgesinden, yükselme geçirmiş Blue Ridge [2 000 m] billurlu kütlesinden ve Piedmont billurlu platosundan oluşur) ve büyük bölümü tortul olan Ouachita dağları ile Ozark platosunu (500-600 m) kapsar Orta kesimdeki tortul ovalar, Mis-sissippi'nin iki yanından Kayalık dağlara doğru 1 000 m'nin ötesine (Büyük ovalar) kadar Apalaşlar'a doğru yükselirler ve kuzey bölümleri buzul birikintileriyle kaplıdır Büyük göller, kimileri buzultaş çukur-larıyla (Michigan ve Huron gölleri) çevrili buzul havzalarında yer alır Meksika körfezi ve Atlas okyanusu kıyı ovalarıyla çevrelenmiştir; aşağı yukarı boylu boyunca düzenli bir biçim gösteren kıyı kesiminin başlıca özelliği, kıyı şeritlerinin kapattığı denizkulaklarıdır; yalnızca Mississippi ırmağının kollara ayrılmış deltası, kıyı çizgisinde çıkıntılar oluşturur
Kanada kalkanının Amerika Birleşik Devletleri'nde yer alan bölümü, batıda kayalık tepeleri ve göl çanaklarını, doğuda da yükselme geçirmiş, buzul yalakla-rıyla yarılmış Adirondack dağlarını kapsar
iklimler Amerika Birleşik Devletleri'nde, toprakların genişliği, ülkenin birçok enlem boyunca yayılması ve yüzey şekillerinin konumu nedeniyle, çok farklı iklimler görülür Büyük okyanus'a bakan cephenin kuzey kesiminde ılıman deniz iklimi egemendir (Seattle: ocakta 4,4°C, temmuzda 17,8°C) Okyanus havası bol yağış getirir (Olympic dağlarının yamaçlarında yılda 2 500 mm'nin üstünde); yaz oldukça kuraktır Kaliforniya kıyısında iklim, Akdeniz iklimi tipindedir: yumuşak kışlar (ocakta 10-15°C), çok kurak, ama denizin etkisiyle sıcaklığın dayanılır hale geldiği yazlar, düşük yıllık yağış (yılda 400 mm'den az) Kaliforniya orta vadisi, Mo-jave çölü ve Arizona'nın batı kesimi, aşırı kuraktır; buraları yazın fırına döner (Pho-enix'te temmuz ayı ortalama en yüksek sıcaklığı 40,5°C; Death Valley'de mutlak en yüksek sıcaklık 54°C) iç kesimlerdeki platolar, deniz etkilerine kapalı konumlarından ötürü yarı kuraktır; Great Salt Lake, kuraklığın artmasından önce son derece büyük olan bir gölün kalıntısıdır
Sıradağlarda çok farklı iklim koşulları görülür; okyanusa en yakın olanlar, en yüksekler ve batıya bakan yamaçlar en bol yağışı alırlar (Cascade Range'de 3 000 mm, Kayalık dağların Montana'daki kesiminde 1 500 mm); 2 000 m'yi aşkın yüksekliklerde don ve kar örtüsü aylarca sürer Kurak bir kara ikliminin (yılda 500 mm'den az yağış) egemen olduğu Büyük ovalar, dönem dönem kutup ve tropikal hava akımlarıyla süpürülür, birbirine son derece karşıt hava tiplerinin etkisinde kalır; kuzeyde kimi kışlar şiddetlidir (ocakta -10 ile -15°C); güneyde aşırı yaz sıcaklığı (temmuz ortalaması 28-30°C) kuraklığı artırır; Midwest ve kuzey-doğu'da iklimin karasal özellikleri doğuya doğru giderek yumuşar: sık sık soğuk dalgaları ve kar fırtınaları gözlenmesine karşın kışlar daha az serttir (ocakta Saint Paul'de -12°C, New York'ta 0°C) ve yıllık yağış artar (batıda 600 mm, doğuda 1 000 mm) Midwest'te yazlar sıcak ve bunaltıcıdır (temmuzda 25°C dolayında); buna "mısır iklimi" adı verilir
Adirondack dağlarında ve New England yüksekliklerinde kışlar uzun ve karlıdır Güney-doğu bölgesinde yarıtropikal iklim egemendir: yumuşak kışlar (ocakta 10-12°C), çok sıcak yazlar (ortalama sıcaklık 5-6 ay boyunca 22°C'ın üstünde), özellikle yaz mevsiminde düşen çok bol yağmurlar (1 300 mm'den çok) Tropikal iklim, yalnızca Flo-rida'nın en güneyini etkiler Güney-doğu bölgesinde (Florida'dan Caroline adalarına kadar) sık sık tayfunlar (yaz sonunda ve sonbaharda) patlak verir • Bilki örtüsü ABD topraklarının hâlâ % 27'si ormanlar ve korularla kaplıdır Batıdaki ormanlar özellikle, Coast Ranges ve Cascade Range'deki dev kozalaklı or-manlarındaki reçinelilerden (Douglas çamı, Engelmann ladini, sekoya), idaho dağları, Wyoming'in batısı veSierraNe-vada'nın çamları ve ladinlerinden oluşur Daha az yüksek ya da kurak güney-ba-tı'da yer alan dağlarda hepyeşil meşelerden (Kaliforniya) ya da çam ve ardıçtan (Arizona) oluşan sevrek ormanlar görülür
iç kesim platolarındaki bitki örtüsü, kuzeyden güneye doğru kuraklığın arttığını gösterir: Columbia platolarında bodur buğdaygil çayırı, Büyük havza'da pelin otu bozkırı, Kaliforniya'nın güney-do-ğu'suyla Arizona'nın güney-batı'sında yağlı ve dikenli bitkiler
Mississippi'nin batısında çayır (Büyük ovalar'da kısa, doğuya doğru ilerlendik-çe daha uzun) alanı uzanır Merkez-doğu ve Orta Atlas okyanusu bölgeleri, geniş-yaprak ağaçlardan oluşan (yerine göre değişen oranlarda meşe, gürgen, akça-ağaç, titrek kavak, ıhlamur, ceviz, lale ağacı) doğal ormanlarla örtülüdür; bu orman kuzeye doğru (Maine, Büyük göl-ler'in batısındaki bölge) karışık ormana, daha sonra da köknar, çam, ladin ve huş ağaçlarından oluşan kuzey ormanına dönüşür Apalaşlar'ın kuzeyi ve Aldiron-dacklar, reçinelilerin çoğunlukta olduğu ormanlarla kaplıdır
Güney-doğu'da çam ve meşelerden oluşan bir yarıtropikal karışık orman ya da yozlaşmış (aşırı işletme ya da yangınlar sonucunda) bitki toplulukları egemendir Florida yarımadasının uç bölümünün kıyısı, tropikal mangrovlarla örtülüdür Bataklıklar (kıyı ovası, Florida'da Everglade' lar), serviler ya da sakız ağaçlarından oluşan ağaç ya da ağaççıksı bitki topluluklarıyla kaplıdır
Topraklar Kayalık dağların doğusunda
üç büyük toprak bölgesi ayırt edilir: Merkez-doğu'da ve kuzey-doğu'daki ge-nişyapraklı ormanların altında, podzolsu topraklar (solgun topraklar), gerçek pod-zollar ve kahverengi orman toprakları gelişmiştir; Midwest'te ve Büyük ovalar'da kestane toprakları ya da çernozyomlar oluşmuştur; güney-doğu'da, yarıtropikal iklime özgü kırmızı ve sarı podzol toprakları egemendir Batı'daysa, büyük bir toprak çeşitliliği gözlenir: podzol toprakları (Willamette), yarıtropikal kırmızı topraklar (Kaliforniya), gri çöl toprakları (Columbia yaylaları), dağlık alanların iskelet ya da podzol toprakları
Akarsu ağı Missouri-aşağı Mississippi ekseninin uzunluğu 6 000 km'yi aşar Akış yukarı kesiminde rejimin özelliği, suların nisanda (kârların erimesi) ve haziranda (yağmurlar); kabarmasıdır Missouri
debiyi 6 000 m3/sn'ye yükseltir; ama ırmağın rejimini (kış sonunda kabarma, sonbaharda çekilme), Ohio ırmağı (8 000 m3/sn) belirler Ohio ırmağının çığırında gerçekleştirilen düzenlemelere (TVA) ve ırmağın aşağı kesiminde yapılan bentlere karşın, sık sık, yıkımlara yol açan taşkınlar olur Colorado ırmağının akışı, aşağı yukarı yapaydır; çünkü Büyük kanyon dışında, bütünüyle barajlar, baraj gölleri ve derlvasyon kanallarıyla (elektrik üretimi, sulama) donatılmıştır: kuramsal olarak 700 m3/sn olan debinin ancak % 40'ın-dan azı denize ulaşır
Büyük okyanus'a 4 000 m3/sn su boşaltan Columbia ırmağının debisi, hemen hemen bütünüyle düzene sokulmuştur
nüfus
Nüfusbilim Nüfus, 1970-1980 arasında % 11, 1950-1980 arasında % 50 oranında arttı Bu çoğalma, doğal artışın ve göçlerin sonucudur XX yy'ın başında %o 30'un üstünde olan doğum oranı, düzensiz biçimde gerileyerek (büyük iktisadi bunalım sırasında hızlı düşme, savaştan sonra önemli artış) günümüzdeki °/oo15'lik en düşük düzeyine İnmiştir Ölüm oranı, 1950 yılına kadar oldukça hızlı, o tarihten sonraysa çok ağır gerileyerek °/oo 8,8'e düşmüştür Yıllık doğal artış 1910'da % 1,5'ken büyük iktisadi bunalım yıllarındaki en düşük, 1950-1960 yılları arasındaki en yüksek düzeylerden geçerek, günümüzde % 0,65'e İnmiştir Bu oranların ortalama değeri, beyazlar ile zenciler arasındaki nüfus durumları farklılığını gizler: zencilerde doğum ve ölüm oranları çok daha yüksektir; sözgelimi, doğum oranı beyaz nüfusta %o15'in altında, zencilerdeyse%o 20'nin üstündedir Zencilerin doğal nüfus artışı, doğum ve ölüm oranları arasındaki farkın daha büyük olması nedeniyle çocuk ölümlerinin fazlalığına (beyaz-lardakinin iki katı) rağmen, beyazlarınkin-den yüksektir; aynı biçimde, doğum sırasında annelerin ölüm oranı da, zencilerde beyazlardaki ölüm oranının dört katıdır
ABD halkının bileşimi: göç Ülkenin yerli halkı olan Kızılderililer bir yana bırakılırsa ABD halkı, göçlerle oluşmuştur Sömürge döneminde ülkeye özellikle ingilizler göç etmiş ve bunlara Hollandalılar, Almanlar, iskandinavyalılar katılmıştır Büyük iç göç 1840 yılına doğru başlamış İç savaş'tan sonra artarak, 1900-1914 yılları arasında doruk noktasına varmıştır 1880-1890'dan önceki ilk dalga, ingiliz-ler'i, Almanlar'ı, Hollandalılar'ı, iskandl-navyalılar'ı, isviçrelller'i, hatta Kanadalı-lar'ı getirdi; bu halkların soyundan gelenler, katollk olan Quebec'lller ve irlandalılar dışında, WASP'lari (White Anglo-Sax-on Protestants) oluşturmuştur
Bunlar, bütün bölgelere yerleşmlşlerse de, Almanlar kentleri (Saint Louis, Chicago, Milwaukee), iskandinavyalılar Midwest'i, irlandalılar New York ve Boston'u, Que-bec'liler New England'ın fabrikalarını yeğlemişlerdir 1880-1890'dan sonraki ikinci göçmen dalgasıyla, anglosaksonlar dışında, özellikle Doğu Avrupa'dan ve Akdeniz ülkelerinden göçmenler (Slavlar, Romanyalılar, italyanlar) gelmişler ve doğu bölgesindeki sanayi kentlerine yönelerek, çoğu kez ayrı ayrı semtlerde etnik gruplar halinde toplanmışlardır Zenci köle getirilmesi iç savaş'a kadar sürmüştür; bunların soyundan gelenler, günümüzde, toplam nüfusun % 12'sini oluşturur XIX yy sonunda Büyük okyanus kıyısına Çinliler (demiryolu yapımı, madencilik, küçük ticaret) ve Japonlar (sebze bahçeleri) gelmiştir Meksika'dan da, sürekli olarak gelen olmuştu: ülkenin güney-batı kesiminde, ispanyol kültürlü Amerikalılar'ın sayısı çok fazladır
1921 'den sonra art arda çıkarılan göç sınırlayıcı yasalarla ABD nüfusunu oluşturan her ulus İçin kotalar belirlenmişti; günümüzde bu kotalar, Amerika kıtası ülkeleri için 120 000, öbür kıtalardan gelenler İçin 170 000 kişidir Mülteciler (Kübalılar, Vietnamlılar) için özel kotalar vardır; ayrıca ülkeye her yıl pek çok mekslkalı kaçak olarak girmektedir
Nüfusun günümüzdeki dağılımı Nüfusun dağılımı, tarihsel gelişmeyle açıklanabilir Önce Atlas okyanusu kıyısının sömürgeleştirilmesi, doğu bölgesinin maden kömürü havzalarındaki sanayileşme ve Avrupa'dan gelen göçmenler, ülkenin doğudaki üçte birlik bölümünün batı bölümünden daha yoğun nüfuslu olmasına yol açmıştır Ortalama nüfus yoğunluğu km2'ye 25 kişidir, ama bu yoğunluk yer yer çok büyük değişiklikler gösterir; en düşük nüfuslu eyalet olan Wyoming'de km2'ye ancak 2 kişi düşerken, Rhode is-land'da bu miktar 300'ü, New Jersey' deyse 360'ı bulur
En yoğun nüfuslu bölgeler, Washington'un kuzeyinde Atlas okyanusu kıyısı, Apalaşlar'ın kuzeyi, Büyük göllerin güney kıyısı, Apalaşlar'daki Piedmont, Willimatte-Puget Sound çöküntüsü ile Kaliforniya'da Central Valley, San Fransisco bölgesi ve Los Angeles kentleşme alanıdır Kaliforniya, 1960 yıllarında New York'u geride bırakarak ülkenin en fazla nüfuslu eyaleti haline gelmiştir Texas, üçüncü sırayı alır; Texas'i Pennsylvania, illlnois ve Ohio izler En az nüfuslu bölgeler İç platoların merkez ve güney kesimleri (Nevada, Utah, Kaliforniya' nın doğusu) ile Büyük ovalar'ın batı bölümüdür (Kuzey Dakota, Güney Dakota, Nebraska, Kansas'ın ve Texas'in batısı)
Yer değiştirme ve iç göçler Yer değiştirme, ABD uygarlığının özelliklerinden biridir: her yıl yaklaşık 8 milyon kişi eyalet değiştirir Göç türlerinden biri, zencilerin sanayileşmiş kuzey-doğu bölgesine göçmeleridir; 1940'tan bu yana, zencilerin iç göçü her on yılda bir 1,5 milyon kişiyi bulur ve bütün büyük kentlerde, çok kalabalık zenci toplulukları oluşur Göçlerin başka bir şekli de, kuzey-doğu'dan güneye ve batıya yönelik göçlerdir Gerçekten, son otuz yıl boyunca, aşağı yukarı bütün kuzey-doğu eyaletlerlndeki nüfus artışı, ülke ortalamasına ulaşmadı; bazı eyaletlerde hemen hemen hiçbir değişme görülmedi (Pennsylvania, Ohio, Massachusetts), bazılarındaysa nüfus son zamanlarda azaldı ya da azalmaya devam etti (Batı Virginia, Rhode island) Buna karşılık, ulusal nüfus artışının büyük bölümü, güney ve batı bölgelerinde görüldü:
1950-1980 arasında, Nevada'da yıllık nüfus artış oranı % 400, Florida'da % 345, Arizona'da °/o 260 idi; yalnızca 1970-1980 yılları arasında, nüfus artış rekoru hâlâ Nevada'dadır (°/o 63,8); onu Arizona (% 53), Wyoming (°/o 41) ve Utah (°/o 37) izler Bu iki tarih arasında Texas ile New Mexico'nun nüfuslarıysa % 26 oranında artmıştır Nüfus artışındaki bu eşitsizlik, ABD Temsilciler meclisi için halkın seçtiği milletveklllerln sayısında ve eyaletlerin siyasal ağırlıklarında değişikliklere yol açtı: genellikle Demokratlar'ın ağır bastığı sanayi eyaletlerinin etkisi, Cumhurlyetçi-ler'ln ağır bastığı batı ve "yeni güney" eyaletleri (Texas, Florida) karşısında azalmaktadır
Kentleşme ABD halkının °/o 75'l kentlerde yaşar; ama bu oran eyaletlere göre değişir: Rhode island'da % 88, Mas-sachusetts'de % 85 İken Kuzey Dakota' da °/o 44, Güney Dakota'da % 43 En yüksek kentli nüfus oranları, özellikle anakent alanlarında görülür ABD nüfusunun yarıdan çoğu da bu alanlarda, dörtte birinden çoğu da banliyölerde yaşar; bu alanların merkezinde bulunan kentlerin nüfusuysa gerilemektedir Bitişik anakent alanları, ABD'nin belirgin özelliklerinden biri olan megalopolls'lerl oluşturur: Boston'dan Washlngton'a kadar uzanan Atlas okyanusu megalopolisi (16 milyonu New York-New Jersey birleşik kentinde yaşayan 33 milyon nüf ), Los Angeles -San Dlego megalopolisi (10 milyona yakın nüf ), Michigan şeridi (Chicago-Milwaukee, 9 milyon nüf) Bu artış, yalnızca köylerden kentlere göç olayının sonucu değildir: sözgelimi 1960-1970 yılları arasında kent nüfusu artışının % 70'i, kentlerdeki artışın sonucudur
Kentleşmenin yayılması, kent merkezlerinin yeniden düzenlenmesi diye yeni bir sorun yaratmıştır ve hâlâ da yaratmaktadır Çoğunlukla İşyerlerinin bulunduğu kent merkezlerinde, yoksul azınlıkların (zenciler, Porto Rikolular) yaşadığı izbeler dikkati çeker Bunların yerine dev Işhan-ları ve lüks konutlar kurulmakta, ghetolar başka yerlere kaymaktadır Böylece Central Business District, öncü bir şehircilik anlayışıyla, seçkin yapı toplulukları, göl ya da ırmak kıyılarının düzenlenmesiyle (Chicago, Saint Louis, Cleveland, Detroit, Kansas City) güzelleşmektedir
__________________
Arkadaşlar, efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, meczuplar memleketi olamaz En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır
|