Şengül Şirin
|
Cevap : İsimler (Adlar)
D YAPILARINA GÖRE İSİMLER
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar
1 Basit İsim:Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken bunlara yapım ekleri getirilir
İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan), bir(de),
Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama bütün basit isimler tek heceli zannedilmemeli
Basit isimler, daha küçük ve anlamlı parçalara ayrılamazlar Meselâ "kelebek kelimesini kel-ebek şeklinde ikiye ayırıp "kel" diye anlamlı bir kelime bulabiliriz gibi bir düşünce yanlıştır Çünkü parça ile bütün arasında her zaman -az ya da çok-bir anlam ilgisi bulunmalıdır
2 Türemiş isim:İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir
İsimden türeyenler: kömürlük, kitaplık, tuzluk, başlık, kulaklık, gecelik, gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik, bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, iyilik, güzellik, küçüklük, öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik
Yansımalardan türeyenler:çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı
Fiilden türeyenler: gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak
yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak,
başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma
3 Birleşik İsim:Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir
Birleşik ismi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir ek veya kelime giremez; girerse bu kelime grubu birleşik isim olmaktan çıkar, belirtili isim tamlaması veya başka bir kelime grubu olur
Bu isimler anlam bakımından tam bir kalıplaşmaya uğradıkları için tek bir kelime olarak kabul edilir ve bu şekilde kullanılırlar
Türkçe'de üç yolla birleşik isim yapılır:
Anlam kayması yoluyla
Ses kaynaşması yoluyla
Kelime sınıfı kayması yoluylaa Anlam kayması yoluyla:
Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı (genellikle iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar Hanımeli, aslanağzı, katırtırnağı, devetabanı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalazı
İkincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar:
Adamotu, yayın balığı, ince hastalık
Akçaağaç, akçakavak, akciğer, karabiber, alageyik Başbakan, başyazar, başhekim
Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder: Karatavuk, yer elması, karafatma
b Ses kaynaşması yoluyla: cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörotu, peki
c Kelime sınıfı kayması yoluyla: kaptıkaçtı, külbastı, mirasyedi, dedikodu, hünkârbeğendi, albastı, gecekondu
örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı
giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran
elverişli, rasgele, albeni, çalçene
Buraya kadar yapılan tasnife göre her kelimenin birden fazla özelliği vardır:
Varlıklara verilişine göre : özel isim, cins ismi
Maddelerine göre : soyut, somut
Varlıkların sayılarına göre : tekil isim, çoğul isim, topluluk ismi
Yapılarına göre : basit, türemiş, birleşik
el : cins ismi; somut, tekil, basit isim
düşünce : cins ismi; soyut, tekil, türemiş isim
kitaplıklar : cins ismi; somut, çoğul, türemiş isim
ayakkabı : cins ismi; somut, tekil, birleşik isim
ordu : cins ismi; somut, topluluk ismi, basit isim
Ankara : özel isim; somut, tekil, basit isim
Çanakkale : özel isim; somut, tekil, birleşik isim
İSİMLERDE KÜÇÜLTME
Bir varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına getirilen "küçük, mini, ufak" gibi sıfatlarla ifade edilir:Küçük köy, ufak el, mini kasa
Bazen bu sıfatların yerini "Cİk, -Ceğİz" ekleri tutar Bu ekler isimlere küçültme anlamı katar
küçük tepe>tepecik küçük çocuk>çocukcağız
Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir; acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da katabilir:
Serçecik daldan dala atlıyor (acıma)
Adamcağız korka korka ayağa kalkar (acıma)
Bebeciğimi çok özledim, diyordu (sevgi)
küçük insan>insancık (zavallılık)
zavallı kelimeler>zavallı kelimecikler (küçümseme)
"k" sesi ile biten sıfatlara -Cİk eki getirildiğinde sıfatın sonundaki "k" düşer:
küçük>küçücük ufak>ufacık alçak>alçacık minik>minicik
"-cE, -İmsİ, -İmtrak" ekleri de küçültme anlamı katar:
küçük>küçükçe büyük>büyükçe iri>irice yeşil>yeşilimsi sarı>sarımtırak
İSMİN HÂLLERİ:
İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri denir
1 Yalın Hâl (Nominatif):Eki yokturİsimlerin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir Çoğul, iyelik ve bildirme eki almış olabilir Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar
ev, okul, yol, çocuk, fikir, baba(sı), defter(ler), çalışkan(dır)
Yapım ekleri de ismin yalın durumunu değiştirmez: kalemlik, bilgili, susuz, meslektaş
Birleşik isimler de hâl eki almamışlarsa yalındırlar:dershane, tanksavar, gecekondu, bilirkişi
2 Belirtme (Yükleme) Hâli: ı, -i, -u, -ü eklerini alan isimler bu duruma girer Bu isimler genellikle belirtili nesne olur
Defteri, okulu Ali kitabı aldı (Belirtili nesne)
ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın
NOT : Türkçe'de üçt çeşit -i (-ı, -u, -ü) eki vardır Bunları birbirine karıştırmamalıyız - Köyü güzelmiş (iyelik eki)
- Köyü gezdiler (hal eki)
- Ört-ü, diz-i (fiilden isim yapma eki)
3 Yönelme Hâli:"-E" ekiyle yapılır Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir
Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur Yönelme hâlindeki kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir Dolaylı tümleç, yükleme sorulan "neye, kime, nereye" sorularının cevabıdır Sinema-y-a git, ev-e dön
4 Bulunma Hâli:"-dE" ekiyle yapılırEylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir Genellikle "kimde, nede, nerede"sorularına cevap vererek dolaylı tümleç olur Babamda hiç para yoktu (Kimde)
ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor
5 Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli:"-dEn" ekiyle yapılırEklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; "çıkma, ayrılma, uzaklaşma" bildirir İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan "nereden, kimden, neden" sorularının cevabıdır okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi-den ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur Sıkıntıdan her tarafı sivilce doldu (Zarf tümleci)
-den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır Bu durumda ya sıfat ya da zarf görevi üstlenir Candan dost, toptan satış, içten davranış
-den eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki -ın, -in, -un, -ün 'ün yerini tutabilir Çocukların biri Çocuklardan biri
-den ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir Derinden derine sesler geliyor
-den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir Gülden kırmızı yanak, Pamuktan beyaz eller
6 Eşitlik Hâli:"-CE" ekiyle yapılırBu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır
Onun davranışları çok zaman delicedir
Bu okulda yıllarca çalıştım dedi
O gün sizi saatlerce bekledik
Bu kararı sınıfça aldık
Bugün milletçe sevinçliyiz
7 Vasıta Hâli:"ile" edatı kullanılarak yapılır "i" düşürülerek kullanılır Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır
Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan (edat tüml)
İşi kolaylıkla başardı
Ayağına gelen topa hızla vurdu
Babasını sevinçle karşıladı
O artık bizimledir
Öğrencileriyle geziye gitmişti
Arabasıyla evimize kadar getirdi
İğneyle kuyu kazıyorsun
Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı
Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı
Zilin sesiyle yarışma bitti
8 İlgi Hâli (Tamlayan Hâli):"-(n)İn", "-dEn" ekleriyle yapılır ya da yalın hâldedir
Kitabın yaprağı yırtılmış
Ceket düğmesi
Öğrencilerden biri
__________________
Arkadaşlar, efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, meczuplar memleketi olamaz En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır
|