Şili-Tarihi-Ekonomisi

Şili-Tarihi-Ekonomisi






Güney Amerika'nın batı kıyılarının yandan fazlası boyunca uzanan Şili Cumhuriyeti, And Dağları ile Büyük Okyanus arasında yer alır Yalnızca kuzeyde bir yerde 400 km genişliğe ulaşan Şili topraklarının ortalama genişliği 175 kilometredir Ülke harita üzerinde, başı tropik Atacama Çölü'nde, kuyruğu Horn Burnu sularında bulunan bir yılarıı andınr




Şili toprakları, kuzeyde Peru sınınndan başlayıp kıyı boyunca uzanarak kıtanın güney ucuna ulaşır Bolivya ve Arjantin, Şili'nin doğu komşularıdır Çok az sayıda iyi limanı olan ve geniş bir kıyı ovası bulunmayan Şili'nin toprakları deniz düzeyinden başlayarak yaklaşık 7000 metreye kadar ulaşır ve bu nedenle de ülkede hemen hemen her iklim görülür Sık sık depremlerle sarsılan Şili'de, 1985'teki son deprem büyük can kaybına ve 1 milyar dolarlık bir zarara yol açmıştır

ŞİLİ'YE İLİŞKİN BİLGİLER

RESMİ ADI: Şili Cumhuriyeti

YÖNETİM BİÇİMİ: Çok partili, iki meclisli cumhuriyet

YÜZÖLÇÜMÜ: 756626 km2

NÜFUS (1992): 13599000

BAŞKENT: Santiago

BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1991): Santiago (5342900), Viha del Mar (312300), Concepciön (311500), Valparaiso (296000), Talcahuano (251100)
DOĞAL YAPI: Güney Amerika'nın Büyük Okyanus kıyılarında 4300 km boyunca uzanan ülke topraklarının ortalama genişliği 175 km kadardır Ülkenin doğu sınırını And Dağları oluşturur

BAŞLICA ÜRÜNLER: Şekerpancarı, buğday, patates, mısır, pirinç, yulaf, arpa, kereste; bakır, demir cevheri, manganez, çinko, molibden, gümüş, altın, iyot; çimento, selüloz, balık unu, çelik, kâğıt, cam, makine, kimyasal maddeler ve işlenmiş besinler

DIŞARIYA SATİLANBAŞLICA ÜRÜNLER: Maden cevherleri, sanayi ürünleri, meyve, sebze, kâğıt ve kimyasal maddeler

EĞİTİM: 6-13 yaşları arasında zorunludur




Halkının yüzde 80'den çoğu ülkenin orta bölümünde yaşar; güney ve kuzey bölümlerinde seyrek bir yerleşim görülür Büyük çöl düzlükleri ve çıplak dağlarla kaplı olan kuzey bölümü, dünyanın en kurak bölgelerinden biridir

Ülkenin orta bölümü, And Dağları ile kıyı yaylası arasında uzanan, 1100 km uzunluğundaki verimli bir vadiden oluşur Bu büyük vadinin güneyinde, güzel görünümlü birçok buzul gölünün bulunduğu göller bölgesi, daha güneyde de servi, meşe ve çam ağaçlarıyla kaplı ormanlık dağlar vardır

Şili'nin güney kıyılarıboyunca, kayalık ve çoğu ağaçlık yüzlerce adayla çevrili sayısız koy vardır Bu adalar arasındaki sularda çok hızlı akıntılar vardır ve hava sürekli olarak fırtınalıdır And Dağları'nın güney bölümü kıtanın güney ucundaki Macelları Boğazı'nın kıyısında yükselir Atlas Okyanusu'na doğru uzanan güneydoğu düzlüklerinde koyun yetiştirilir Macelları Boğazı'nın ötesinde büyük Tierra del Fuego Adası yer alır Adanın soğuk ve ıssız güney bölümünün dışındaki yerler ağaçlık tepeler ve düzlüklerle kaplıdır Üçte ikiden fazlası Şili'nin olan Tierra del Fuego Adası'nda petrol de bulunmuştur

Şili'nin birçok başka adası da vardır Kıyıdan 600 km açıktaki Juan Fernandez Adaları, Daniel Defoe'nun Robinson Crusoe adlı romanına sahne olan adalardır Şili'nin bir başka adası, Büyük Okyanus'ta kıyıdan 3000 km uzakta olan Paskalya Adası'dır Şili, Antarktika'nın bir bölümü üzerinde de hak ileri sürmektedir ve orada üsleri vardır
Güney Amerika'nın öbür yerlerinde yaşayan hayvanlar için And Dağları'nın bir doğal engel oluşturması nedeniyle Şili'de çok az hayvan türü vardır En çok bulunan hayvanlar güzel postlarıyla tamnan çinçilya, degu ve viskaça gibi kemirgenlerdir Akarsularda yaşayan bir kemirgen türü olan koypu da çok bulunur Dağlık bölgelerde ise guanako, lama ve alpakalar vardır Şili'de yaşayan en büyük etçil hayvanlar olan pumaların soyu çok azalmıştır Şili'de küçük ötücükuşlardan baykuş ve şahine kadar birçok kuş türü vardır Güneydeki adalarda birçok kıyı kuşu, ördek ve kaz yaşar

Başlıca kentler ülkenin orta bölümündeki vadilerde yer alır Şili'nin başkenti Santiago' dur Başkentin yakınındaki Valparaiso büyük bir ticaret merkezi ve önemli bir limandır Güney Amerika'nın başlıca maden üreticisi ülkelerinden biri olan Şili, bakır üretiminde dünyada ilk sırayı alır Şili'de çok miktarda demir cevheri ve molibden de çıkarılır Maden yataklarının çoğu kuzeydedir

Birçok yeni sanayinin kurulduğu Şili'de çalışan nüfusun dörtte birinden fazlası sanayide çalışmaktadır Bu sanayi kuruluşları ülkede üretilen petrol, doğal gaz ve hidroelektrik enerjisi ile yerli hammaddeleri kullanır Başlıca sanayi dalları demir-çelik, un, bira, şeker, dokuma, kâğıt, petrokimya, taşıt, elektronik, ev eşyası ve deri işleme sanayileridir

Şili'de tarım önemli bir ekonomik etkinliktir Halkının beşte birinden fazlası geçimini doğrudan Tarım dan sağlar Ülkenin iklim koşulları Tarım a elverişli ve su kaynakları boldur Üretim yöntemleri ve örgütlenmesi geri olmasa çok daha fazla tarımsal üretim elde edilebilir Ülkenin orta bölümündeki verimli vadide yetişen başlıca ürünler buğday, mısır, patates, arpa, pirinç, yulaf, çavdar ve şeker-pancandır Birçok bağın da bulunduğu Şili'de şarap üretimi önemli bir ekonomik etkinliktir Ama ülke topraklarının büyük bölümü otlak olarak, yonca, yulaf gibi yem bitkilerinin yetiştirilmesi için kullanılır Tierra del Fuego'daki geniş otlaklarda koyun sürüleri yetiştirilir Ülke dışına da satilanyün önemli bir gelir kaynağıdır

1960'larda ve 1970'lerde gelişen ticari balıkçılık büyük önem taşır Balıkçılıkta dünyanın önde gelen ülkeleri arasında yer alanŞili, Peru ile birlikte Güney Amerika'nın balıkçılık alanında en ileri ülkesidir Şilili balıkçıla-nn yakaladığı başlıca balıklar sardalye, uskumru, berlam ve hamsidir Yakalanan balığın büyük bölümü balık unu ve balıkyağı üretiminde kullanılır

Şili'nin doğal yapısı ulaşımın zor ve pahalı olmasına yol açar Ülkede 8000 km uzunluğunda bir demiryolu olmasına karşın, başlıca ulaşım yöntemi her zaman denizyolu olmuştur Ülkeyi bir uçtan bir uca geçen demiryolunun en çok kullanılanbölümlerinde elektrikli trenler çalışır Güneydeki Chiloe Adası'ndan Peru sınırına kadar uzanan Panamerikan Karayolu ülkenin başlıca kentlerini birbirine bağlar Dağlık alanlarda hâlâ yük hayvanla-nyla taşımacılık yapılıyorsa da, bunun yerini giderek kamyonlarla yapılan taşımacılık almaktadır Şili'nin başlıca kentlerinde ulus- lararası havalimanları vardır

Halk ve Tarih

Şili halkının çoğu Amerika Yerlileri ile İspanyollar'm kanşımından oluşmuştur Çoğu Katolik olan Şili halkı İspanyolca konuşur Kırsal kesimde sığır çobanları hâlâ geleneksel giysileri olan kısa gocuk, uzun çizme ve geniş kenarlı şapka giyerler Kırsal kesimde kadınlar genellikle tek parçalı uzun elbiseler giyer ve şala sarınırlar Okullar parasızdır; ama kırsal kesimdeki birçok Tarım işçisi, uzak olduğu için hiç okula gidememiştir Büyük kent ve kasabalarda ortaöğretim okulları vardır Şili üniversiteleri, Latin Amerika'daki en iyi üniversitelerdendir





Şili önceleri dışa kapalı bir ülkeydi Ülkenin asıl sahipleri olan Arokan Yerlileri, 1492'de Kristof Kolomb'un Amerika'yı keşfetmesinden 100 yıl öncesine kadar avcılık ve balıkçılıkla geçinirlerdi 1392'de Peru'dan gelen bir grup İnka, Şili'ye yerleşerek toprağı sulayıp işlemeyi, değerli madenleri çıkarmayı, lama ve deveye benzer hayvanlar olan guana-ko ve vikunya tüyünden kumaş dokumayı Yerliler'e öğrettiler
Diego de Almagro önderliğindeki İspanyollar altın bulmak umuduyla 1535'te Şili'ye geldiler Bunu Pedro de Valdivia önderliğinde gelen İspanyollar izledi ve giderek beyaz sömürgeciler Şililye yerleşti Ama Yerliler 300 yıl boyunca bağımsızlıktan için çarpıştılar; 1881'e kadar Şili yönetimiyle banş imzalamadılar

İspanyol göçmenler Yerliler'le yaptıkları savaşın yanı sıra, sık sık İspanyol yönetimiyle de çelişkiye düştüler ve bunun sonucunda Şili halkı arasında güçlü bir bağımsızlık hareketi gelişti 1810'daki ayaklanmayı İspanya 1814'te bastırdı Ayaklarıanların birçoğu And Dağları'na kaçtı ve dağları aşarak Arjantin'e gitti Orada, İrlanda kökenli Şilili Bernardo O'Higgins önderliğinde örgütlenerek Arjantinli Jos6 de San Martin'le birlikte bir kurtuluş ordusu kurdular Hazırlıklarını tamamlayınca Şili'ye girip İspahyollar'ı yendiler ve ülkede bir cumhuriyet kurdular O'Higgins ilk başkan oldu Ama kendi kişisel yönetimini kurmaya kalkışınca 1823'te iktidardan uzaklaştırıldı

Şili Cumhuriyeti 1879'da kuzeydeki sodyum nitrat (Şili güherçilesi) yatakları nedeniyle Peru ve Bolivya ile savaşa girdi Şili savaşın sonunda sodyum nitrat yataklarının olduğu Tarapaca bölgesini ve Antofagasta, Iquique ve Arica limanlarını ele geçirdi
Şili-Arjantin sının konusundaki anlaşmazlık yıllarca sürdü Ama sonunda 1902'de, iki ülkenin birbiriyle hiçbir zaman yeniden savaşmayacaklarını belirten bir antlaşma imzalarıdı

1970'te Şili halkı, bir sosyalist olan Salvador Allende'yi başkan seçti Ailende yabancı şirketlerin işlettiği bakır madenlerini devlet-leştirdi Tarım reformunu ve dengeli bir gelir dağılımını gerçekleştirmek için yaptığı çalışmalarla 1973'teki parlamento seçiminde oylarını daha da artırdı Ama, ABD'nin uyguladığı ambargonun yol açtığı ekonomik güçlükleri öne süren Şili ordusu bir askeri darbeyle Allende'yi devirdi Allende'nin ve birçok solcunun öldürüldüğü darbeyle yönetim general Augusto Pinochet başkanlığında dört kişilik bir cuntanın eline geçti

Sola karşı yürütülen kanlı bir kıyımın ardından bütün siyasal etkinlikler yasaklarıdı ve sürekli bir diktatörlük yönetimi kuruldu Bu askeri diktatörlük döneminde ekonomi kötüye gitti, işsizlik yaygınlaştı ve halkın yaşam düzeyi düştü 1980'de halka baskıyla onaylattırilanbir anayasayla askeri yönetim sekiz yıl daha uzatıldı Halkın artan tepkisi sonucu 1988'de yapılan bir halkoylaması halkın askeri yönetimi istemediğini ortaya koyunca, 1989'da seçim yapıldı Demokrasi İçin Partiler Koalisyonu'nun adayı Patricio Aylwin Azöcar'ın seçimi kazanarak başkan olmasıyla askeri yönetim sona erdi





Mart 1990'da göreve başlayan Başkan Patricio Aylwin Azocar, askeri rejim döneminde kaybolan ya da idam edilen siyasal tutuklularla ilgili bir araştırma komisyonu oluşturdu Bu arada Allende'nin cenazesi ailesi tarafından, Şili'nin eski başkanlarından çoğunun gömülü olduğu Santiago'nun en büyük mezarlığında yeniden toprağa verildi Demokratik dönemin oturmaya başlamasıyla birlikte geçmişte silahlı kuvvetlerin karıştığı yolsuzluklar gündeme geldi Ama yetkililer General Pinochet'yi doğrudan suçlamaktan kaçındı Araştırma komisyonunun Şubat 1991'de Aylwin'e sunduğu bir raporda askeri rejim dönemindeki ölüm olayları ayrıntılarıyla belgelendirildi Aylwin kurbanlardan bazılarının ailelerine tazminat ödeneceğini belirtmekle birlikte, insan hakları ihlalleriyle ilgili toplu yargılamalar yapılmayacağını açıkladı Rapor nedeniyle yeni yönetim ile ordu arasında sürtüşme başladı




Askeri rejim sonrasında artan yabancı sermaye akışıyla birlikte ekonomi toparlarıma sürecine girdi Hükümet altyapı hizmetlerini modernleştirmek; karayolu, demiryolu, liman ve havaalanlarını ihracata dayalı büyümeye elverişli hale getirmek amacıyla geniş çaplı bir program açıkladı Öte yandan birçok sektörde ücret artışı talebiyle grevler ve gösteriler yaygınlaştı




Aylwin 1992'de ordunun yönetimdeki ağırlığını azaltmayı amaçlayan anayasal reformlara yöneldi Ayrıca askeri rejim dönemindeki özelleştirme programını yeniden düzenleme ve ülkenin en önemli gelir kaynaklarından olan madencilikle ilgili devlet kuruluşlarını yeni bir yapıya kavuşturma yönünde adımlar attı

__________________