Akıldan geçenleri okuma konusu, artık bilimin tam menzili içine girdi
İnsan beyninin içinden geçen düşünceleri, özetle aklı okuma konusu bugüne kadar bilimin el atamayacağı bir alan sanılıyordu
Ancak, son on yılda beyin görüntüleme teknolojisinde devrim yaratan gelişmeler sayesinde zihnimizden geçenleri gerçek zamanda okumak artık olası
Bugünlerde PET veya fMRI tarayıcısı olmayan üniversite veya eğitim hastanesi kalmamış durumda
Bir zamanlar bilim adamları, insanların düşünme sistemleri gibi daha genel konularla ilgilenirken, şimdi bireysel motivasyon, arzu ve önyargılarla ilgili ayrıntıları gün ışığına çıkartmak gibi daha kişisel konular üzerinde yoğunlaşmayı tercih ediyor
İnsanların hangi seçimleri neden yaptığı, en çok merak edilen konu
Bu konuyla, mal ve hizmet satmak isteyen pazarlamacılardan tutun, siyasilere, sigortacılara kadar çok geniş bir kesim ilgileniyor
Beyin görüntüleme teknolojisinin geleceği en parlak alanı, yaptığımız seçimlerin nedenlerini anlamaya yönelik araştırmalardır
Ekonomist ve stratejistlerin en büyük merakı bu tür tahminlerde bulunmaktır
Bunlar, karar alma kurallarını belirlemek amacıyla matematiğin oyun kuramı adı verilen stratejik bir alanını yeniden ele alıp düzenlediler
Ne yazık ki mantıklarından çok duygularıyla hareket eden insanoğlu, matematiksel formüllere göre davranmadığı için bilim adamları büyük düş kırıklığı yaşadı
Şimdi, oyun kuramını beyin görüntüleme teknolojisi ile birleştiren bilim adamları, insanların niçin her zaman mantıklı kararlar alamadığını, duygu ve sosyal faktörlerin yaptığımız seçimlerin rolünü anlamaya çalışıyorlar
Hálihazırda tek bir nöronun faaliyet şekline bakarak bir maymunun seçimini hangi seçeneklerden yana kullanacağını tahmin etmek olası
Bundan sonra sıra bize mi gelecek?
Sizin dışınızdaki insanlar bu teknolojilerden yararlanarak ne istediğinizi belirlerlerse, isteklerinizi manipüle edebilirler mi?
Reklam ajansları ve pazarlamacılar onlarca yıldır bunu yapmaya çalışıyorlar, ancak kullandıkları yöntemler tam bilimsel değil
Şimdi, nöro-pazarlama adı verilen ve yeni gelişmekte olan bilim dalı sayesinde, mal ve hizmetlerin satışı ileri teknoloji içeren yöntemlerle yapılacak
Dehşet sonuçlar olabilir
Beyin görüntüleme teknolojisinin insanlar üzerinde denenmesine herkes sıcak bakmıyor
Tüketici grupları, çokuluslu şirketlerin beyinlerimizin içine girerek 'tüket düğmesini' tetikleme olasılığı karşısında dehşete düştüklerini belirtiyor
Ancak bilim adamları elde ettikleri bulguların bu kadar doğrudan müdahalelere yol açacak kadar somut olmadığını, yalnızca satış işlemlerini daha etik bir tabana oturtacağını ileri sürüyor
Eğer bütün bu gelişmeleri özgür iradenize ve özel yaşamınıza bir müdahale olarak algılıyorsanız, daha başınıza gelecekleri bilmiyorsunuz demektir
Beyin görüntüleme teknolojisi sizin en gizli düşüncelerinizi de ortaya dökebilir
Şimdiden ırkçı önyargılar, kandırma, kişilik ve cinsel fanteziler gibi konularda yoğun çalışmalar yapılıyor
Bilim adamlarının aldığı önlemlere karşın, bu teknolojinin günlük yaşantımıza girmesinin an meselesi olduğu ileri sürülüyor
Etik açıdan bir mayın tarlasına benzetilen bu teknoloji, pek çok sorunu da beraberinde getiriyor
İnsanların beyinlerinin zorla tarandığı bir dönem gelecek mi?
Sonuçlar sigorta primlerinin yükselmesine yol açacak mı?
Bu teknoloji insanların mesleki geleceklerini nasıl etkileyecek?
Mahkemelerde verilen cezaları nasıl etkileyecek?
Kısaca, beyin tarama teknolojisinin geleceği nasıl olursa olsun, olası sonuçları hakkında şimdiden düşünmemiz gerekiyor
'Akıl okuma'ya doğru büyük adımlar
'OYUN KURAMI' VE NÜKLEER SAVAŞ: 1950'li yıllarda Soğuk Savaş'ın tüm hızıyla devam ettiği yıllarda RAND Corporation adı verilen strateji üreten think-tank kuruluşu, nükleer silah kullanımı konusunda Başkan Truman'ı uyardı
Kuruluş, Sovyetlerin nükleer silahlara sahip olduğunu, kendilerinde de aynı silahların bulunduğunu, böylece Sovyetler ABD'ye saldırmadan, ABD'nin Sovyetlere saldırmasının daha doğru olacağını söyledi
Bu, oyun kuramına göre, en mantıklı hareket tarzıydı
Düğmeye basmama yönünde alınacak ortak karar iki tarafa da avantaj sağlamakla birlikte, işbirliği bazı riskleri de beraberinde getirecekti
Çünkü karşı taraf ilk adımı attığı takdirde her şeyi yitirme riski çok yüksekti
RAND'a göre bu durumda ilk adımı atmak ve sonuçları beklemek en doğru stratejiydi
Tarihi kayıtlara göre Truman'ın tercihi farklı oldu
Ayrıca Sovyetlerin de nükleer silahlarını kontrol altında tutmayı tercih ettiği görüldü
Bu durumda RAND'da çalışan matematikçiler nasıl bu kadar yanılabildiler?
Mantıklı bir durum analizine göre RAND'ın hatası, karar alma sürecinde belirleyici faktörün bilim olduğu yönündeki inançlarıydı
Teksas, Houston'daki Baylor College, Tıp Fakültesi'nden Read Montague, karar verme sürecinin bir bilim olarak insanlara yol göstereceğine inanıyor
Montague'ye göre Truman'ın danışmanlarının hatası, en iyi kararların mantıklı olacağı yönündeki yanlış inançlarıydı
Beynin nasıl çalıştığını inceleyen Montague ve diğer bilim adamları, aldığımız kararların duygular, sosyal faktörler ve belirsizlik gibi karmaşık faktörlerden nasıl etkilendiğini ortaya çıkarttı
Ayrıca nihai kararımızı vermeden önce alternatif seçeneklerin artı ve eksilerini nasıl değerlendirdiğimiz de bu taramalar sonucu belirginleşti
Seçenekler ve yaşam
Karar verme konusunda bilimsel yaklaşımı benimsemek sanıldığı kadar kolay değil
Yaşantımızın önemli bir kısmı yaptığımız seçeneklerle biçimleniyor
Her gün sayısız seçim yapıyoruz
Sözgelimi hangi kitabı okuyacağımız, kiminle flört edeceğimiz, paramızı nasıl değerlendireceğimiz ve maaşımıza ne zaman zam isteyeceğimiz gibi kararlar, bugünü olduğu kadar geleceğimizi de etkiliyor
Ekonomistler ve stratejistler beynimizin içinde neler olup bittiğini anlamaya can atıyor
Ayrıca bizler de bu şekilde istediklerimizi niçin istediğimizi anlayabiliriz
Hatta, son elde edilen bulgulara göre, depresyon, demans ve bağımlılık gibi karar alma sürecinin doğru işlemediği psikolojik durumlarda, bu yeni tarama yöntemlerinden tedavi amacıyla yararlanılabilecek
Oyun kuramı, matematiksel bağlamda karar verme sürecini anlamak için atılan somut bir adım olarak değerlendirilebilir
Bu kuramın mimarı olan matematikçi John von Neumann, 1950'li yıllarda RAND Corporation'da oldukça etkiliydi
Öyle ki insanların mantıkları doğrultusunda hareket ettiklerine inandığı için kendi ülkesini korumak için önceden davranma kararının Ğnükleer silahları Sovyetlerden önce tetikleme- en ateşli savunucularından biri olup çıktı
Ancak bu tarihten sonra yapılan bilimsel çalışmalar, insanların gerçek yaşamda matematiksel modellerin öngördüğü şekilde davranmadıklarını ortaya koyuyordu
'Tutuklunun çelişkisi' adı verilen bir oyunda ĞTruman'ın karşı karşıya kaldığı çelişki- matematik şöyle söyler:
Mantıklarıyla hareket eden iki oyuncu, oyundan çekildikleri takdirde daha fazla kazanacaklarsa, ödülü kazanmak için işbirliği yapmazlar
Bu oyunun psikoloji ve ekonomi gibi alanlarda çeşitli kereler tekrarlanması sonucunda Von Neumann'ın hatalı olduğu anlaşıldı, çünkü insanlar mantıklarıyla hareket etmiyorlardı
Yarım yüzyıl sonra bunun niçin böyle olduğunu beyin tarama teknolojileri yardımıyla anlıyoruz
Değerlendirme merkezi
İki yıl önce Atlanta'daki Emory Üniversitesi'nden Gregory Berns, fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) teknolojisinden yararlanarak, aynı hasma karşı, 'Tutuklunun çelişkisi' adı verilen oyunu çeşitli kereler oynayan 36 kadının beyinlerini taradı
Berns'in denekleri işbirliği yaptığı zaman orbitofrontal korteks ve striatum (çizgili cisim) denilen beyin merkezleri faal duruma geçiyordu
Bu bölgeler ödül işleme ve tekrarlama yoluyla öğrenme süreçleriyle ilgilidir
Dahası, deneklerle daha sonra yapılan söyleşilerde, oyunu terk etmek gibi bir stratejinin, daha avantajlı olmakla birlikte, insanı mutsuz eden bir davranış şekli olduğu için tercih edilmediğini belirttiler
Sonuçta spesifik bir davranışın artı ve eksilerini değerlendirdiğimiz zaman yalnızca maddi kazançları göz önünde bulundurmayız
Duygusal ve sosyal içerikli olanlar da önemlidir
'İşbirliği yapmak maddi açıdan daha riskli olabilir, çünkü sonunda hiçbir şey kazanmayabilirsiniz' diye konuşan Berns, 'Ancak oyunu terk etmek sosyal risk içerir
Bu davranış insanları arkadan vurmak şeklinde algılanabilir' diyor
Hepimiz nihai sonuca ulaşmak için çeşitli unsurlara farklı değerler biçeriz
Berns'e göre burada şu çelişki söz konusudur: 'Daha fazla para mı, yoksa daha iyi bir insan olarak tanınmak mı? Ancak bu ikilem bizim gözümüzü korkutmuyor
Yüzeysel olarak, problem elma ve armutları karşılaştırmaya benzese de, beyin ortak bir birim altında bütün artı ve eksileri değerlendirir
Beyinde bu ortak birimin hesaplandığı noktayı tespit edebilirsek, insanların aldığı kararlarla ilgili tahminlerde bulunmaya yarayacak anahtarı ele geçirmiş oluruz
'
Berns'in fMRI taramaları bu amaca yönelik iyi bir başlangıç noktası oluşturdu
Bu taramalara göre orbitofrontal-striatal devrelerde ne kadar çok faaliyet varsa, deneklerin işbirliği yapmaya o kadar yatkın oldukları ve bu devrelerin karar alma sürecinde çok önemli bir rol oynadıkları
görülüyordu
Bu merkezlerin amigdal gibi duyguların işlemden geçtiği bölgelerle sıkı sıkıya bağlantısı vardı
İnsanda süreç karmaşık
2002 yılında Montague ve Berns sistematik olarak orbitofrontal-striatal devrelerin spesifik durumlara nasıl tepki verdiğini sistematik olarak araştırmaya karar verdi
Bunun için, o tarihe kadar beyin tarama ve davranışsal çalışmalardan elde edilen verileri bir araya getirdiler
Denek olarak maymunların kullanıldığı deneylerde, tüm bulguların arasında belirgin bir düzen olup olmadığını araştırmaya başladılar
İkilinin bu öncü çalışması, New York Üniversitesi'nden Paul Glimcher'in araştırmalarına ışık tuttu
Glimcher, yalnızca oyun kuramının öngördüğü mantıksal davranışlar çerçevesinde, maymunların alacağı kararları tahmin etmenin mümkün olamayacağını kanıtladı
Maymunlarla karşılaştırıldığında insanların karar alma sürecinde daha karmaşık bir yapının söz konusu olduğuna dikkat çeken Berns, orbitofrontal-striatal ağ üzerindeki faaliyetlere bakarak, bazı insanların uzun vadede elde edecekleri yararlar için kısa vadedeki yararları niçin feda ettiklerini anlayabileceklerini umuyor
Toplumsal ölçüm
Birkaç yıl önce bilim adamları karar vermenin toplumsal yönünü araştırmak için çok sayıda insanın beynini aynı anda taramak gerektiğine karar verdiler
Bunun için hiper tarama adı verilen bir teknik geliştirdiler
Bu teknikte insanların beyinlerinin görüntülerini çeken fMRI cihazları internet üzerinden birbirine bağlanıyor ve bunların tepkilerini gerçek zamanda birbiri ile karşılaştırmak mümkün oluyordu
Bu çalışmanın önemi, insanların tür olarak başarısının, çevremizdeki insanlardan neyin iyi neyin kötü olduğunu öğrenme yeteneğine bağlı olduğunun bilimsel olarak kanıtlamasıydı
Bu taklit etme yeteneği, borsadaki dalgalanmalara yol açan toplu alım ve satımların altındaki gerekçeyi açıklayabiliyor
Bilim adamları bir gün insanların aldıkları kararların altında yatan nörobiyolojik modeli ortaya çıkartabilirlerse, bunun doğuracağı sonuçlar hayal gücünün sınırlarını zorlayabilecek kadar uçuk olabilir
Sözgelimi işvereniniz sizin ne istediğinizi ve niçin istediğinizi bilirse, basit bir MRI ile sizi tatmin edecek minimum ücreti tespit edebilir
Düşünceyi okumak
Ancak bu teknolojinin olumlu kullanım alanları da olabilir
Sözgelimi işveren size en uygun işi tespit etmek için MRI ile spesifik motivasyonlarınızı ortaya çıkartabilir
New Scientist isimli bilim dergisinin 31 Temmuz 2004 tarihli sayısından aldığımız bu yazıya gore, ekonomistler ve politikacılar insanların alacağı kararlarla ilgili tahminlerde bulunmaya can atıyorlar
Politikacıların pek çoğu insanları neyin yönlendirdiği konusunda daha derin bilgilere sahip olurlarsa, seçmenleri manipüle etme şansına da kavuşabilirler
Ayrıca borsalardaki dalgalanmalar bugünkü kadar inişli/çıkışlı olmayabilir
Hatta RAND Corporation ABD başkanlarına, Truman'a verdiklerinden daha gerçekçi öneriler sunabilirler
Başkanların bu önerileri ne kadar ciddiye alacağı ise ayrı bir konu
1- Orbifrontal
Kortek
Alın lobunun bir bölümünde yer alan bu bölge, Amigdala ile birleşir
Bu da bu kısmın karar almanın bilişsel ve duygusal alanlarında önemli bir rol oynadığını gösterir
2- Medyal
Prefrontal
Korteks
Bir kişi birisini veya bir şeyi başka bir şeyle özdeleştirdiği zaman faal duruma geçer
3- Striatum
Beynin orta kısmında yer alan bu bölüm, ödül alma ile ilgili duyguları düzenler
4- Putamen
Bu Striatum'un bir parçası
İnsanlar sevdikleri bir şeye taktıkları veya sevdikleri bir kişiyi gördükleri zaman faaliyete geçer
5- Limbik
Sistem
Duyguları işleyen merkez
6- Amigdala
Başta korku olmak üzere duygularla ilgili bölüm