Cevap : Antika Yelpazeler

Elmaslı mineli sineklik 19yüzyıl Osmanlı sap uzunluğu: 27 cm TSM 2/3567 Püsküllü humakuşu tüyünden Altın üzerine lacivert ve beyaz mine zeminlerde elmaslı diziler ve motifler bulunuyor



Elmaslı yeşim saplı sineklik 19yüzyıl Osmanlı sap uzunluğu: 17cm TSM 2/3573 Püsküllü humakuşu tüyünden Kadeh biçimindeki püskül yuvası ile sap tepesi altındır ve üzerleri elmaslıdır



Mücevherli sineklik sapı 19yüzyıl Hindistan sap uzunluğu: 27 cm TSM 2/3571 (sapındaki kırık metalle tutturulmuştur) Çok renkli ipliklerden oluşan püskülün önemli kısmı ek¤¤¤¤¤¤ Altın sapın ve püskül yuvası yakut ve zümrüt dizileriyle süslü

Hicri 1090 (1680) tarihli Sultan IV Mehmed (1648-1687) dönemine ait Hazine Sayım Defterinde (TSM Arş D12A-12B) mücevherli eşyalar arasında yer alan yelpaze kayıtlardan bazılar şöyledir:

1- “Billur kabzeli (necef saplı) 1420 incülü ve ortasında iki iş yakutlu 12 zümrütlü yelpaze Adete 1 Müşahede edildi mande (yerinde) imza tarih”

2- “Billur kabzeli yeşim üzerine 118 yakut 153 zümrüt ile müzeyyen yelpaze Adet 3 İkisi incülüdür Birisininn kabzesi yoktur müşahede olundu mande”

3- “Yeşim kabzeli lal ve zümrütleri ihraç olunup (çıkarılıp) Devletlu Valide Sultan Hazretlerine iş içün teslim olunmuştur Muharrem sene 1119 Derzaman-ı Recep Paşa Konu olan Valide Sultan Sultan III Ahmed’in (1703-1730) annesi Rabia Gülnuş Sultandır Recep Paşa da yine Sultan III Ahmed’in vezirlerindendir

4- “Altun müşebbek (kafesli ajurlu) kabzeli 1603 incü 164 yakut 1333 zümrütle müzeyyen murassa aynalı yelpaze adet 2mande”

5- “Billur kabzeli 1080 incülü 40 zümrüt 11 yakutla murassa yelpaze adet 1müşahade olunur Aynalıdır Ayna şikesttir (kırıktır) Fi sene 127 imza mande”

17yüzyılın sonlarına doğru sözkonusu Hazine sayım defterinde kayıtlı yelpazelerin birçoğu kuşkusuz daha erken dönemlerden kalmıştır Defterdeki kısa açıklamalardan biçim ve bezeme üsluplarının tam olarak anlamasak da eserlerdeki malzeme zenginliğini ve işçilik kalitesini tahmin edebiliriz

1600’lerin başına tarihlenebilen bin minyatür albümünde ayrı ayrı yapraklarda adları belirtilmiş üç kadın ve bir Mevlevi dervişinin ellerinde yelpazeler vardır (British Library Or 2709)


18yüzyılın en önemli minyatür sanatçısı Levni’nin ince ayrıntılı gerçekçi portre ve kompozisyonlarındaki diğer unsarların yanında yelpaze ve sineklik de dikkat çeker Örneğin “Frenk kadını” elinde elbisenin beyaz dantelleriyle uyumlu aynı renk dantelli katlanan bir yelpaze güçlenmiştir (TSM Küt H2164)

1720 yılında Sultan III Ahmed’in (1703-1730) şehzadelerinin sünnet şenliklerini anlatan eser Şair Vehbi tarafından yazılmış Levni tarafından resimlendirilmiştir

Surname-i Vehbi adıyla bilinen eserde (TSM Küt A3593-94) özellikle yemek sinileri etrafında oturan davetlilere hizmet edenler arasında sineklik ve yelpaze sallayan figürler yer alır

1762 yılında İstanbul’a gelip uzun yıllar burada yaşayan ressam ve Malta Şövalyesi Antoine de Fauray’ın çeşitli portreleri arasında “İstanbul’lu Rum Kadın” adlı eserinde tavus tüyü yelpaze önemle vurgulanmıştır Aynı yıllarda İstanbul’da bulunan MA Cherier çarşıda gördüğü görkemli yelpazelerin yapılan resimlerde mutlaka yerini alması gerektiğine dikkat çekmiş bunu yazılarından birinde belirtmiştir (A Chéniér Quevres cumplétesDimoff Paris)

1793 yılında Şair Fazıl bin Tahir Enderuni tarafından yazılan Hubanname-Zenanname adlı kitapların bir cildi dünya kadınlarına diğeri dünya erkeklerine ayrılmıştır (İÜKT 5502) Başka kopyaları da olan kitaplarda yer alan portrelerden “İspanyol kadın” da resmedilen kadının elinde katlanan bir yelpaze görülür Yine aynı eserin kopyalarında Kâğıthane’de piknik sahnelerinde kadınlar ellerinde siyah tüylü yelpaze ve sinekliklerle betimlenmiştir



Resimli kâğıt-fildişi yelpaze 19yüzyıl başları Çin çap: 28 cm TSM 2/4370 Ara çubuklarda ajurlu yoğun bitkisel desenler baş çubuklarında rölyef bezemeler var Yapraklar guvaş boya ile çok renkli törensel sahneler betimlenmiş



Fildişi yelpaze 18-19yüzyıl Çin sap uzunluğu: 34 cm çap: 34 cm TSM 2/3576 İpliksi fildişi zeminli ara çubuklarda insan hayvan manzara oymaları baş çubuklarda yüksek kabartma benzer figürler ve ejder motifleri işlenmiş

19yüzyıl Oryantalist ressamlardan John Frederic Lewis’in 1857 tarihli “Harem Hayatı” tablosunda gözdenin elinde tavustüyü cariyenin elinde hurma dallarından sineklik görülür

Buraya kadar bazı kayıtlar minyatür ve tablolar yardımıyla yelpaze ve sinekliklerin günümüze ulaşıncaya kadar az çok değişen formlarını çeşitli modalardan etkilenmelerini vurgulamaya çalıştık


Yüzyılın başına kadar diğer toplumlardaki gibi Osmanlı toplumunda da önemini koruyan yelpaze ve sineklikler çeyiz eşyalarının da vazgeçilmez parçalarıydı Arabada veya dışarıda gezerken Osmanlı hanımlarının yanlarından ayırmadıkları yelpazeler küçük boyutlu yapılırdı Buna karşın misafirlerin de kullanması için evlerde yastık ve masa üzerine konan yelpazeler büyükçe olurdu Bunlar genellikle hurma dallarından hasır şeklinde görülür dışarıda pek kullanılmazdı Ayrıca evlerde toz almakta kullanılan yumuşak tüylü yelpazeler de olurdu

Abdülaziz Bey’in 1910’larda yazdığı “Osmanlı Adet Merasim ve Tabirleri” kitabında gelin çeyizi bölümündeki listede: 10 kadar yelpaze ve sineklik sapları altın gümüş fildişi oymalıkaydı yer alır Kuşkusuz yazar kitabını yazdığı yıllardan çok daha önce var olanları da içeren adetlerden bahsetmekte Bu arada 19yüzyıl sonu 20yüzyıl başındaki meşhur yelpaze ustaların da adını vermektedir Genellikle dükkânların Süleymaniye civarında toplantığını en ünlülerin Kasımpaşa’lı A’rec (topal) Ömür Usta Hazerfen Ali Efendi Müezzinzade Salih Efendi olduğunu belirtmektedir

Osmanlılarda yelpazelerin halk sınıflarına göre az çok farklı kalitede yapıldığını da yine aynı kitaplardan öğreniyoruz: Yaz günleri havalanıp serinleyebilmek için kullanılan yelpazelere halk pek rağbet ettiğinden pek sanatkaraneleri gerçekten çok kıymetli ve ustalıklı yapılmış olanları vardı Saraylara ve ekabire mahsus yelpazelerle sinek kovmak için yapılan sineklik adı verilenlerin de pek süslüleri nefisleri olurdu



13-Mineli altın saplı sineklik 19yüzyıl Avrupa ve Avrupa etkili Osmanlı yapımı sap: 20 cm TSM 2/3587 Püsküllü hurma dalları ve ipek ipliklerden oluşur Boğumlu sapın üzeri çok renkli mine çiçek desenli

Dört türlü yelpaze vardı: Biri Saray-ı Hümayun ve küberanın kullandığı sapları murassa olup beyaz kuş kanatlarından veya tavus kuyruğuyla şahin cige turna balıkçıl huma kanatlarından sorguç (demet püskül) yapılır ortasına mücevher konurdu Diğeri altın üzerine mine işleme saplı olur yine sorguç takılır veya tavustan yelpazesi bulunurdu Diğer bir çeşidi ise fildişinden somdan gayet sanatkarhane oyulmuş ve sapına kadar nakışlar yapılmış olurdu Yine adı geçen kuşlardan birinin kanadı konurdu Diğeri de oymalı abanoz saplı ve genellikle yuvarlak olurdu Bir çeşidine de ufak bir som takılır katlanır devşirilir gerekirse cebe bile girerdi Hicazdan gelme hurma dallarından hasır gibi örülmüş boyalı nakışlı sap takılmış olanı da vardı Sapı murassa olanlarını kuyumcular yapardı Som ve fildişinden yapılanları oymacı esnafın hünerlerinin eseriydi

Saray koleksiyonunda 16yüzyıl sonlarında 17 Ve 18yüzyıldan birkaç örnek vardır Osmanlı Sarayı Hazinesinden günümüze ulaşan binlerce eser arasında yelpaze ve sineklikler pek de tanınmayan küçük fakat önemli bir koleksiyon oluşturur

Koleksiyonda yirmibir yelpaze üç yelpaze sapı otuzdokuz sineklik ve beş sineklik sapı olmak üzere toplam yetmişüç eser yer almaktadır Çoğunluğu 19yüzyıla ait Saray sineklik ve yelpazeleri içinde Abdülaziz Bey’in tariflerine uyan pek çok örnek bulunuyor



Mücevherli sineklik 19yüzyıl Osmanlı sap uzunluğu: 21 cm TSM 2/3562-63 İnci örme bileziklerle tutturulmuş püskülleri yak (Tibek sığırı) kıllarındandır Mineli gümüş burma saplar elmaslar ve yakutlarla bezeli



Devekuşu tüylü elmaslı yelpaze 19yüzyıl ikinci yarısı Osmanlı sap uzunluğu: 18 cm çap: 38 cm TSM 2/3594 Pembe boyalı tüylerin rengi solmuştur Her iki yüzün ortasında mavi mine zeminli ve elmaslı birer madalyon yer alır Burmalı altın sap da mineli ve elmaslıdır



Fildişi yelpaze 19yüzyıl Çin çap: 27 cm TSM 2/3569 İpliksi zeminli ara çubuklarda oyma ile baş çubuklarında yüksek kabartma çiçek ve kuş motifleri yer alır Madalyonların ikisi de insan figürleri ortadakinde Gotik harflerle “IIG” insiali görülüyor