Ali Şir Nevai (1441-1501)

Ali Şir Nevai (1441-1501)




Türk diline ve edebiyatına katkılarıyla tanınmış bir şairdir Şairliğinin yanı sıra dürüst, insancıl ve sağduyulu bir devlet adamıydı Türkçe'nin özelliklerini inceledi ve Türkçe'nin üstün bir edebiyat dili olması için çalıştı Çağatay lehçesiyle yazan şairin etkisiyle Çağatayca uzun süre "Nevai dili" olarak anıldı


Çağatay Hanlığı'nm kültür merkezi olan Herat'ta doğan Ali Şir Nevai Uygur Türkleri'nden Gıyaseddin Kiçkine Bahadır'ın oğludur Babasının evi şair, ressam ve müzikçilerin toplantı yeriydi Böylece Nevai erken yaşta birçok önemli yapıtı okuma olanağı buldu Kardeş gibi büyüdükleri Hüseyin Baykara sultan olunca onun hizmetine girdi ve 32 yıl boyunca danışmanlığını yaptı


Ali Şir Nevai'nin yetiştiği çağda Çağataylar'ın resmi dili de, edebiyat dili de Farsça'ydı Nevai de ilk şiirlerini bu dilde yazdı Ama İranlı şairlerden etkilenmesine karşın, bir edebiyat dili olarak Türkçe'nin üstünlüğüne inanıyordu Bu iki dili karşılaştırmak için yazdığı Muhakemetü'lLugateyn (1499; "Sözcüklerin İncelenmesi") adlı yapıtında Türkçe' nin ses ve anlam inceliklerini, dilbilgisi özelliklerini, fiil zenginliğini ve anlatım olanaklarını inceledi Saydığı 100 Türkçe sözcükten hiçbirinin Farsça'da karşılığı olmadığım gösterdi Bazı nesnelerin Farsça'da bir tek ortak adı olmasına karşılık Türkçe'de bu nesnelerden her birinin değişik sözcüklerle adlandırıldığını örneklerle kanıtladı


Ali Şir Nevai'nin 30'dan fazla yapıtı vardır Bunlardan beşi şiirlerini derlediği birer Divan'dır Divanlarından ilk dördü, 110 bin dizeyi aşan Türkçe şiirlerini içerir; beşincisi Farsça'dır Türk edebiyatının ilk "hamse" yazan da Ali Şir Nevai'dir Mesnevilerden oluşan hamsede beş ayrı öykü şiirle anlatılır Ali Şir Nevai 1483'te başlayıp iki yılda bitirdiği Hamse'sinde çağının toplum yapısını eleştirmiş, zamanının ikiyüzlü softalarını, bilgiyi küçümseyip bilgisizi değerli sayanları yermiştir Öykülerinde alçakgönüllülüğü övmüş, büyüklük taslayan, görevini kötüye kullanan yöneticileri eleştirmiştir


Ali Şir Nevai'nin Mecalisü'nNefais'i (149192; "Güzel Toplantılar") Türk edebiyatının ilk şairler sözlüğü sayılır Öbür önemli yapıtları arasında Lisanü'tTayr (1498; "Kuşdili"), 7arihi Enbiya (1485 sonrası; "Peygamberler Tarihi"), Hamsetü'lMüteahhirin (1492 sonrası; "Yeni Yazarların Hamseleri") ve Mizanü'lEvzan (1492 sonrası; "Vezin Ölçüsü") sayılabilir

__________________