Elektrik << İyi Kalpli Peri >>

Yirmi altı yüzyıl önce, bir Yunan filozofu, Miletos'lu Thales, garip bir keşifte bulundu: yün bir kumaşa sürtülen bir kehribar parçası küçük şeyleri, çöpleri, tozları, altın varakları kendine çekiyordu İlkçağ kızılderilileri de, bazı kristallerin sıcak külleri çektiğini görmüşlerdi Ama bu olayların incelenmesi ancak XVI yyda gerçek bir ilerleme gösterdi <<Elektrik>> sözcüğü bile, ancak bu dönemde, İngiliz fizikçisi William Gilbert tarafından icat edildi



Elektrik akım boşalması




Her *madde, var olan herşey *atomlardan, atomlar da bir kısmı elektrik yüklü parçacıklardan oluşmuştur: portonlar pozitif yüklü, elektronlar negtif yüklüdür Elektrik yüklü cisimler mıknatıs gibidir: negatif ve pozitif yüklü cisimler birbirini çeker, ama aynı elektirikle yüklü olan (ikisi de pozitif veya ikisi de negatif) iki cisim birbirini iter

Bir elektron akışı

Normal olarak atomlar yansızdır(nötür): bir atomda eşit sayıda proton(pozitif) ve elektron(negatif) bulunur Bunun için, bir yerde fazla gelen elektronlar, atomdan atoma sıçrayarak, elektronu olmayan yerlere kendiliklerinden akım ederler

Yalıtan cisimlerde (*plastik maddeler, *cam,*yün,*ipek vb) atomların yapısı, bu yer değiştirmelere karşı koyar Bu yüzden, söz konusu cisimlerdeki atomlar elektronca zenginleştirildikleri veya yoksullaştırıldıkları zaman, negatif veya pozitif elektrik yüklü olarak kalırlar: bunlar statik(durağan) elektirikle yüklüdür

Bazı cisimler ise tersine, iletkendir (*madenler, *karbon vb) Bir yerde sayıları fazla olan elektronlarkendiliklerinden, eksik olan yerlere akarlar Bu elektron akışı elektrik akımını oluşturur

Bir elektrik pilinde iki bölüm vardır; bölümlerin birinde elektron yoktur, öteki ise, kimyasal yoldan elektron açığa çıkartır Kesiksiz akım geçmesi için, pilin iki kutbunu, iletken bir telle birbirine bağlamak yeter Bu devreye bir küçük ampul sokulacak olursa, ampulün içindeki ince tel elektronların geçişine karşı bir miktar direnç gösterir ve elektronlar da onu sışık saçacak kadar ısıtır

Jeneratörler ve santrallar

Fabrikalarda, elektrikli lokomatiflerde, elektrikli ev aletlerinde ve aydınlanmada kullanılan elektriği alternatörler ve çok seyrek olarak da dinamolar üretir

Dinamo, hep aynı yönde akan sürekli bir akım sağlar, alternatör ise aynı iletken içinde saniyede 50 defa yön değiştiren ve bu yüzden kesikli olan bir akım verir

Alternatör de dinamo da bir jeneratör'dür, yani bir devreye elektrik enerjisi veren bir sistemdir; bunların kendisi enerki kaynağı değildir, bunlar bir başka biçimdeki enerkiyi elektirik biçimine çevirerek geri verirler En güçlüleri, mekanik enerkiyi elektirik enerkisine dönüştürmek için kullanılan döner makineler, yani elektromekanik jeneratörlerdir

Bir hidroelektrik santralında, su, bir *barajdan veya bir ırmaktan akıtılarak türbinin çarkına dökülür: suyun gücü türbini döndürür, türbinde alternatörürü çalıştırır Buna karşılık bir termik santralda önce buhar elde etmek için * kömür veya ağır akar yakıt (fuel-oil) yakılır Basınç altında türbine gönderilen buhar onu döndürerek alternatörü çalıştırır Bir nükleer elektirik veya atom santralında ise, buhar elde etmek için *uranyum atomlarının parçalanmasıyla açığa çıkan *ısıdan yararlanılır

Elektirik birimleri

Bir elektirik hattında, iletkenlerden bir tanesi ötekine oranla daha çok elektrik yüklüdür: aradaki fark, volt olarak ölçülen gerilimi meydana getirir

Akımın amper olarak ölçülen şiddeti, hattın belirli bir noktasından geçen elektron sayısıdır

Güç,duruma göre üretilen veya tüketilen bir çeşit enerji miktarıdır Watt olarak ifade edilen bu güç, şiddetle(amper olarak) gerilimin(volt olarak) çarpımından elde edilir Bir evde, saya 10 amperlik, gerilim de 110 voltsa aynı anda kullanılacak lambaların ve elektrikli aletlerin gücü 10 * 110 = 1100 watt'ı aşamaz

Dağıtım

Elektrik enerkisinin büyük üstünlüğü, bir kablo şebekesiyle yüksek gerilimde taşınablmek ve dağıtılma kolaylığıdır, çünkü gerilim ne kadar yüksek olursa elektirik en az kayıpla o kadar uzağa taşınabilir Bugünkü yüksek gerilim hatları 765 000 volta ulaşır Akım, abonelere dağıtılmadan önce, onu alçak gerilimli(110 ve 220 volt) akıma dönüştürecek transformatörlerden geçirilir

Saate, güne veya mevsime göre, enerkisi fazla olan şebeke, enerkisi az olanı besleyebilsin diye, çeşitli bölgelerin elektirik şebekeleri birbirine bağlnır Kışık dağlık bölgeler, ovalardaki termik elektrik santrallarından gelen elektrikle desteklenir, ilkbaharda ve yazın, karların erimesiyle, hidroelektirik santrallarıdna bol su birikir ve bu sefer dağ bölgesi ovaya doğru enerji gönderir Geceleri elektirik yüketimi çok azalır; o zaman yalnız ucuz elektirik üreten santraller çalıştırılır

Elektrik tüketimi her on yılda bir, iki katına çıkmaktadır Bunun için durmadan yeni santrallar yapmak gereklidir Ama hidrolektirik baraj yapımına elverişli akarsular giderek azalmaktadır Buna karşılık termik santrallar her yere yapılabilir, ama bunlarda fiyatları durmadan artan petrol ürünleri yerine, linyit gibi daha ucuz enerji kaynakları kullanmak gereklidir

Günümüzde doğal enerji kaynakları kıt olan ülkelerde nükleer elektirik santralları yapma eğilimi vadır Ama bunlar da ciddi tehlikeler doğurmaktadır (doğanın kirlenmesi), radyoaktivitenin insana bulaşması) Bu yüzden şimdi güneş enerkisinden yararlanmak için projeler yapılmaktadır


Kaynak: BilgeNesilcom | Meydan-Larousse Gençlik Ansiklopedisi 2 - s15-17