KRDNZ
|
Cevap : Türkçe
Türkçenin alfabeleri
Ana madde: Türk dil alfabesi Türkler dünyada en çok alfabe değiştiren kavimlerdendir Bunun sebeplerinin başında, Türklerin Miladın çok öncesinden beri, dünyanın çeşitli bölgelerinde yaşamaları ve çeşitli kültür muhitleri oluşturmalarıdır Türkiye Türkçesi için 1 Kasım 1928 tarihinde kabul edilen Latin esaslı yeni Türk alfabesine gelinceye dek, Türkçe çeşitli alfabelerle yazıya geçirilmiştir En yaygın kullanıma sahip Türk alfabeleri şunlardır:
Göktürk alfabesi
Türkçenin bilinen ilk alfabesi Orhun Abideleri'nde de kullanılan ve yaygın adıyla Orhun Alfabesi olarak bilinen alfabedir (Köktürk işaretleri, Runik alfabe vb) Bu alfabe doğu ve batıdaki Hun Kağanlığı’nın devrinden, 1 yüzyıldan itibaren Göktürkler devrine ve kullanım sıklığı düşse de, Uygur devleti devrine dek (MS 10 yüzyıl) kullanılmıştır Örnek: 
Uygur alfabesi
Türkçenin bütün yazı çeşitleri içinde en çok kullanılmış olanıdır Soğut yazısının yakın akrabası olan ve Uygur Türkleri tarafından Türkçeye uyarlanıp yüzyıllarca kullanılan bir alfabedir Divanü Lügati’t-Türk’te Kaşgarlı Mahmud, Uygur alfabesini, “Türk alfabesi” ismiyle anmaktadır[25]
Arap asıllı Türk alfabesi
9 yüzyıl civarlarından günümüze dek (Uygur Türkleri hâlen bu alfabeden kaynaklanan bir alfabe kullanmaktadırlar) bu alfabe kullanılmıştır Müslümanlığı kabul etmeyen başlayan Türk boyları, bu yüzyıllar içinde, ardı sıra bu alfabeyi kullanmaya başlamış ve 13 yüzyıl civarlarında artık bu alfabe, Türk boyları arasında ortak bir alfabe özelliği kazanmıştır
Osmanlı İmparatorluğu, bu alfabeyi en yaygınlıkla kullanan Türk devletidir Üzerinde bir takım düzenlemeler ve eklemeler yapılarak Osmanlı alfabesi de denilen alfabe kullanıldı
Türkçe için kullanılan bu alfabeye Arap alfabesi denmemesinin sebebi, Arapçada bulunmayan “j, ç, ŋ, p” gibi sesleri ihtiva etmesidir
Latin esaslı Türk alfabesi
1 Kasım 1928 tarihinde, eski Arap asıllı Türk alfabesinin yerine, Latin yazısından Türkçe için uyarlanan bu 29 harfli alfabe kabul edilmiştir
Alfabede 29 harf bulunur Ancak 1990'lı yıllarda toplanan bir uluslararası Türkçe kurultayında Türkiye alfabesine ŋ (gırtlak n'si), é (dar e), q, w, x gibi harflerin de katılması ile oluşacak Ortak Türk Alfabesinden diğer Türk devletlerinin kendi alfabelerini seçmesi karara bağlanmıştır Şu an, Türk Dünyası içinde, Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kosova, Makedonya ve genel Balkanlar’daki Türkçe kullanımları, Latin esaslı alfabelerle yapılmaktadır Bunlar içinde Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Balkanlar’da aynı alfabe kullanılır Azerbaycan Türk alfabesinde 29 harfin yanında ayrıca x, q, ə harfleri bulunur Türkmenistan, Özbekistan alfabelerinde de kendi içlerinde bazı ilaveler ve farklı tercihler bulunmaktadır Temel olarak bu Türk devletlerinin hepsi Latin esaslı alfabeye geçmişlerdir
Bağımsız Kazakistan ve Kırgızistan ile Rusya Federasyonu’ndaki Türk boyları, Kiril esaslı alfabeler kullanmaktadırlar
Türkiye Türkçesi alfabesi:
a - A b - B c - C ç - Ç d - D e - E f - F g - G ğ - Ğ h - H ı - I i - İ j - J k - K l - L m - M n - N o - O ö - Ö p - P r - R s - S ş - Ş t - T u - U ü - Üv - V y - Y z - Z ¹→ Türkçede, İ harfi I harfinden önce gelir ancak yaygın kullanım şekli, I harfinden sonra İ harfidir
Günümüzde 20 ayrı Türk yazı dili bulunmaktadır: Türkiye Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Kırım Tatar Türkçesi, Karaçay-Malkar Türkçesi, Nogay Türkçesi, Kumuk Türkçesi, Kazan Tatar Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Kazak Türkçesi, Karakalpak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi, Altay Türkçesi, Hakas Türkçesi, Tuva Türkçesi, Saha (Yakut) Türkçesi, Çuvaş Türkçesi Bu yazı dillerinin büyük kısmı, 19 yüzyıl ve sonrasındaki Türkçe dışı siyasî etkilerin birer sonucudur
Türkiye Türkçesinin ağızları
Ana madde: Türkçenin lehçeleri
Türkiye Türkçesinin genel kabul görülmüş ve yazı diline aktarılmış şekli, İstanbul ağzından gelişmiştir Anadolu'da özellikle Karadeniz Bölgesi, Güneydoğu Bölgesi ve de Ege Bölgesi'nde ağız farklılıkları apaçık gözlenmektedir Ancak yerel ağızlar, genellikle insanların belli bir eğitim ve kültür seviyesine ulaşması ile yavaş yavaş terk edilmekte ve toplumda çoğunluğun konuştuğu ağız (yazı dili, resmî dil) kabul görmektedir
Standart İstanbul TürkçesiRumeliKaradenizGüneydoğu AnadoluEgegidiyorumgideymkitéyrım-cideyrumgidiremgidiyomağladığım kadaragladıgım ka'ağladuğum kadarağ:ladıgım gadarağ:ladığım gada:gördüğüm güzel kızgürdügüm güzel kızkörduum küzél gızgördügüm gözel gızgördüğüm güzel gızne yapacakmış ?n'apacag imişn'âbacağ imişne yapcahmışnapca:mışyağmura mı bakıyorsun?yagmura mi bakaysınya:mora mi pakaysunyaqmıra mı bagıyorsuñyağmıra mı bakıyonkoşacağımkoşaca’mkoşacağumgoşacağa mgoşcem
Dil bilgisi
Genel Türkçeyi (ayrıca Türkiye Türkçesini de) diğer dillerden ayıran dört özellik şunlardır:- Türkçe sondan eklemeli bir dildir
- Türkçede ses uyumu vardır
- Türkçede sözlerin cinsiyeti yoktur
- Türkçede, ince ünlü olan ö, ü yoğun kullanılır
Türkçenin özellikleri- Türkçe söz varlığının çoğunluğu; öz Türkçe sözcükler, Arapça ve Farsçadan geçmiş ve Türkçeleşmiş sözcüklerden oluşmaktadır Arapça ve Farsçadan gelmiş sözcükler o kadar Türkçeleşmiştir ki Arap veya Fars dilindeki hâlinden oldukça farklıdır ve kimi sözcüklerin anlamı farklılaşmıştır
- Türkçede tümce yapısı: Özne, Tümleç, Yüklem şeklindedir
- Türkçede kısa yoldan anlatım ön plandadır Örneğin, "sobayı yak" derken "sobanın içindeki odun ve kömürleri yak" anlamındadır
- Türkçede adıllar: ben, sen, o, biz, siz, onlar şeklindedir
- Türk dilinde çok görülen ve Türkçe kuralları içinde bulunan bir ses olayı olan (k > h) değişimi bulunmaktadır (Âhi sözü Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Atabetü’l-Hakâyık gibi kaynaklarda “eli açık, cömert” olarak açıklanıyor Türkçe “akı” sözcüğünden geldiği görüşü savunuluyor “Akı” sözcüğü Türk dilinde çok görülen ve Türkçe kuralları içinde bulunan bir ses olayı olan (k > h) değişimiyle “ahı” şekline dönüşmesi ve dolaylı “ahi” oluşumu savunuluyor Bu ses olayların Türk dilinde birçok örnekler bulunur)
Sözcük türeme farkı
Özelliği gereği sona eklemeli bir dil olduğundan Türkçede basit bir kökten çok sayıda sözcük türetmek mümkündür Bu özelliğin bulunmadığı Hint-Avrupa Dilleri kolundan gelen İngilizce, Almanca ve İspanyolca aşağıda Türkçe ile karşılaştırılmıştır
Türkiye TürkçesiİngilizceAlmancaİspanyolcagözeyeAugeojogözlükeyeglassesBrillegafasgözlü kçüoptician: someone who sells glassesAugenoptiker, Brillenverkäufervendedor de gafasgözlükçülükthe business of selling glassesDas Geschäft des Brillenverkaufes,
Der Beruf des Augenoptikersla tienda de la venta de gafas
Ve eylemden türeme:
Türkiye TürkçesiİngilizceAlmancaİspanyolcayat-lie downlege (dich) hin, schlafe!acostaryatır-lay down [that is, cause to lie down]lege anatracayatırıminstance of laying down: investmentInvestitioninversiónyatırımcıdeposit or, investorKapitalanleger, Investorspónsor, inversoryatırımcılıkto be an investorein Investor seinser un inversor
Yeni sözcükler ayrıca var olan iki eski sözcüğün birleşmesi ile de yaratılır Bu, Türkçe ve Almanca ile İngilizcenin paylaştığı bir istisna benzerliği oluşturur Altta bazı örnekler:
Türkiye Türkçesiİngilizceyeni sözcükleri oluşturan temel sözcüklerAçıklamaPazartesiMondayPazar ("Sunday") ve ertesi ("after")Pazar'dan sonrabilgisayarcomputerbilgi ("information") ve say- ("to count")bilgi sayıcıgökdelenskyscrapergök ("sky") ve del- ("to pierce")gök delicibaşparmakthumbbaş ("prime") ve parmak ("finger")birincil parmakönyargıprejudiceön ("before") ve yargı ("splitting; judgement")ön yargı
Eklerle tümce oluşturma
Diğer yaygın olarak konuşulan dillerle karşılaştırıldığında, daha az sayıda sözcük ve harf ile daha çok bilgi aktarmak olanaklıdır Diğer pek çok dilde olmayan bir özelliğe göre, bir sözcük köküne ekler ekleyerek, tek sözcüklü tümceler oluşturulabilir
Türkiye TürkçesiİngilizceAlmancaİspanyolcaevhouseHausecasaevdeat home, within the houseim Haus, zu Hauseen casaevinizyour houseIhr Hausvuestra casaevinizdeat your housein Ihrem Hausen vuestra casaevinizdeyizwe are at your housewir sind in Ihrem Hausestamos en vuestra casa
Büyük ve Küçük Ünlü Uyumu
Türkiye Türkçesinde Büyük Ünlü Uyumu ve Küçük Ünlü Uyumu olarak bilinen iki ünlü uyumu vardır En yaygın ve kapsamlı olan, Büyük Ünlü Uyumudur Küçük Ünlü Uyumu, Türkiye Türkçesinde genelde geçerli iken, diğer Türk şive ve lehçelerinde bu uyum pek aranmaz zira Küçük Ünlü Uyumu, ileri ve keyfî bir uyum düzeyidir
Büyük Ünlü Uyumu konusunda kural dışı kalan çok az söz mevcuttur ki bunların büyük bir kısmını yabancı kökenli sözlerdir İstisna oluşturan birkaç söz de, köken itibarıyla Türkçe olup uyum dışına çıkan sözlerdir: elma (<< alma); ücra (<< uçra) gibi Bu kurala göre Türkçede bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) varsa, izleyen hecelerde de kalın heceler; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) varsa, izleyen hecelerde de ince ünlüler yer alır Küçük ünlü uyumunda sözcüğün ilk hecesi düz ünlüyle başlamışsa (a,e,ı,i) diğer hecelerde düz ünlüyle devam eder
Örnek:- büyük ünlü uyumu : balta - baltalar ; arı - arılar ; top - toplar ; uçak - uçaklar
- küçük ünlü uyumu : ev - evler ; istek - istekler ; örtü - örtüler ; ünlü - ünlüler
Türkiye Türkçesinde en çok kullanılan deyimlerden örnekler;- Kulak misafiri olmak
- Yangına körükle gitmek
- Yumurta kapıda
- Etekleri zil çalmak
- Yerin kulağı vardır
Türkiye Türkçesinde en çok kullanılan atasözlerinden örnekler;- Damlaya damlaya göl olur
- Bugünün işini yarına bırakma
- İşleyen demir ışıldar
- Gün doğmadan neler doğar
- Sakla samanı gelir zamanı
Türkiye Türkçesinde bulunan ilginç deyim ve atasözleri;- Fakirin parmağına bir kaşık bal bulanmış, yemeden duramamış
- Deveye sormuşlar, senin boynun neden eğri diye Nerem doğru ki demiş
- Çingeneye beylik vermişler, önce babasını kesmiş
Türkiye Türkçesinde zamanlar
Geçmiş zaman
Türkiye Türkçesindeki geçmiş zaman işlevi iki ayrı ek ile yapılır Bunlardan birisi öğrenilen geçmiş zaman olarak belirtilen yapıdır ve -mIş ekinin -mış, -miş, -muş, -müş şekilleriyle yapılır Diğer yapı, görülen geçmiş zaman olarak belirtilir ve -DI ekinin -dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü şekilleriyle yapılır Bu şekil çokluğunun sebebi Türkiye Türkçesinde ileri düzeydeki ünlü ve ünsüz uyumudur (Mesela, gel- fiiline -di eklenip geldi oluşturulurken, aynı fiilin geliş- şekline -ti eklenip gelişti kurulur Bu örneklerin ilkindeki “l” ünsüzü “d”yi kabul ederken, “e” ünlüsü de “i”yi kabul etmiştir İkinci örnekteki “ş” ünsüzü ise d yerine “t”yi kabul etmekte ve o şekilde eklenmektedir)
Öğrenilen geçmiş zaman (-mış, -miş, -muş, -müş) cümleye öğrenilmişlik, duyulmuşluk anlamı katmaktadır Görülen geçmiş zamanda (-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü) ise cümleye görülen bir bilgiyi vermektedir Zaman ekinden sonra şahıs eki gelir: de-di-m, yetiş-ti-k, sor-du-lar vb [26]
Şimdiki zaman
Türkiye Türkçesinde şimdiki zamanlı bir cümle kurabilmek için fiil kökünün sonuna “-yor” eki getirilir Geniş Türkçe coğrafyası içinde sadece Türkiye Türkçesinde bulunan bu ek, tarihî sebeplerden ötürü tek şekillidir (sadece -yor): geliyor, bakıyor, düşüyor, soruyor vb
“-yor” eki, ünsüzle biten fiillerden sonra gelirken, ekle fiil arasına, kalın-ince durumuna göre bir yardımcı ses alır: gel-i-yor, dur-u-yor vb Ünlü ile biten fiillerde, yardımcı sese ihtiyaç kalmaz Bu tür durumda sadece ek daralabilir: de-yor > di-yor, başla-yor > başlı-yor vb
Bu şimdiki zaman eki, hem şekli hem kullanım tarzı açısından, Türkiye Türkçesinde istisnaî bir özelliğe sahiptir Zaman ekinden sonra şahıs eki gelir: seslen-i-yor-uz, dur-u-yor-um vb[26]
Gelecek zaman
-AcAk -ecek,-acak ek şekilleri ile yapılır Ünsüzden sonra ek doğrudan gelirken, ünlü ile biten fiilere eklenmezden evvel, yardımcı ünsüz gelir: ver-ecek, yürü-y-ecek, dur-acak vb Zaman ekinden sonra şahıs eki gelir: bak-acak-sın, kal-aca(ğ)-ım vb[26]
Geniş zaman
Türkiye Türkçesinde geniş zaman fiil sonuna -r, -er, -ar ek şekillerinden biri getirilerek oluşturulur: başla-r, gir-er, yürü-r, de-r, kop-ar vb Zaman ekinden sonra şahıs eki gelir: bekle-r-im, duy-ar-ız vb [26]
Yabancı dillerle etkileşimi
Türkçe söz varlığı
Türkçe Söz Varlığı köken tablo görünümü Mavi: Türkçe sözcükler, diğer renkler: diğer dillerden Türkçeye geçen yabancı sözcükler
2005'te yayınlanan Güncel Türkçe Sözlük 104481 sözcük içerir Sonraki yeni çalışmalarla 616767 söz kapsar hâle gelen sözlükle birlikte yabancı söz oranı da değişmiştir Bu sözcüklerin % 14'ünün yabancı kökenli olduğu TDK tarafından tespit edilmiştir
2005'te Almanya’da yaygın olarak kullanılan Almanca "Duden Sözlüğü" 120000 Almanca sözcük içermektedir
Şu an için, Türkiye Türkçesinin en gelişmiş sözlüğü Büyük Türkçe Sözlük’te söz, deyim, terim ve ad olmak üzere toplam 616767 söz varlığı bulunmaktadır Türkiye Türkçesinin bütün söz varlığını bir araya getiren ve ortak bir veri tabanında kullanıma sunulan Büyük Türkçe Sözlük (TDK), yazı dilinin söz varlığının yanı sıra bütün bilim, sanat ve spor terimlerini, yer adlarını, kişi adlarını, Türkiye bölge ağızlarındaki ve kaynaklardaki sözcükleri, deyimleri içermektedir[27]
Türkiye Türkçesine geçen yabancı sözler
Her ne kadar Atatürk'ün dil devrimi ile Türkiye Türkçesi, kökeni Arapça ve Farsça olup da dilde eğreti duran sözcüklerden arındırılmaya çalışıldıysa da, dil devriminin politik etkenlerle aksamasından ötürü bu iki dilden sözcükler, Fransızca sözcüklerle birlikte Türkçe sözlüğün önemli bir bölümünü oluşturmayı sürdürmektedir
Yabancı kökenli sözcüklerden bazı örnekler:- Arapçadan: fikir, hediye, resim, insan, saat, asker, vatan, ırk, millet, memleket, devlet, halk, hain, kurban, şehit
- Farsçadan: tahta, pazar, pencere, şehir, hafta, ateş, rüzgar, ayna, can, dert, hoş, düşman, kahraman, köy
- Fransızcadan: lüks, kuzen, pantolon, kuaför, hoparlör, kamyon, sürpriz, şans, detay, iskelet, anten, lavabo, eviye, tuvalet, polis
- İtalyancadan: banyo, bavul, politika, gala, borsa, fanila, posta, jandarma
- İngilizceden: pikap, tişört, mayın, miting, video, teyp, kod, çita, medya, sandviç
- Yunancadan: liman, ırgat, lamba, filiz, kiraz
- Almancadan: şalter, şvester, haymatlos, kuruş, beher, şinitzel, konsonant, vokal, general, otoban, panzer
Türkçeden diğer dillere geçen sözcük sayısıTürkçe kökenli ya da alıntı sözcüklerden bazı örnekler:- cacık: Yunanca "zaziki"
- denge (para): Rusça "dengi"
- dilmaç (çevirmen): Almanca "Dolmetscher"
- dolma: İngilizce "dolma", Yunanca "dolmalakis"
- duman: Rusçada "tuman"
- ordu: Almanca, İngilizce ve Fransızca "Horde"
- yelek: İngilizce ve Fransızca "gilet", İspanyolca "gileco, jaleco, chaleco", Arapça "jalikah"
- yoğurt: İngilizce "yoghurt", Fransızca "yaourt", Almanca "Joghurt", İspanyolca "yogur"
- yar (uçurum): Rusça "zar"
- yarlık (ferman): Rusça "zarlik"
Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu dönemi veya öncesinden şekillenmiş, Türkçe-Ermenice ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Yunanca ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Bulgarca ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Arnavutça ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Boşnakça ortak sözcük dağarcığı, Türkçe-Romence ortak sözcük dağarcığı mevcuttur
Türkçe olmadığı iddia edilen sözcükler
Bazı Türkçe kökenli kabul edilen kelimelerin yabancı kökenli oldukları Sevan Nişanyan tarafından iddia edilmektedir Özellikle Soğdcadan büyük bir boyutta alıntı gerçekleştiği sanılıyor Bu durum, Eski Türkler ve Soğdların iç içe yaşadıklarından kaynaklanabilir Bunun yanında Toharca ve Orta Farsçadan da Türkçeye etkilenme olduğu tahmin ediliyor Çin’in Uygur Türklerin yaşadığı ve özerkliğe sahip oldukları Sincan (Doğu Türkistan) bölgesinde İranî olan Partça, Orta Farsça, Soğdca ve Sakça dillerinden yazı buluntuları [28] tespit edilmiştir Bunun yanı sıra Hint-Avrupa dil ailesinin içinde ayrı gruba ait olan Toharcadan da yazılar bulunmuştur
Bu kelimelerinin kökenleri hakkında farklı değerlendirmeler için Hasan Eren'in kökenbilimi çalışmalarına da bakılabilir
__________________
Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imânı boğar, 'Medeniyyet!' dediğin tek dişi kalmış canavar?
Ey ŞaiR! Bana Yağmurdan bahsetme, yağdır
|