Akarsu Aşınım Şekilleri

D AKARSULAR

1. Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir
2. Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir
3. Akarsu yatağı: Kaynakla ağız arasında uzanan, akarsuyun içinden aktığı çukurluktur
4. Akarsu vadisi: Akarsuların, içinde aktıkları yatağı aşındırmalarıyla ortaya çıkan çukurluktur
5. Akarsu havzası: Bir akarsuyun bütün kollarıyla birlikte sularını topladığı ve faaliyet gösterdiği alanlardırEğer akarsular, topladıkları suyu denize ulaştırabiliyorsa, böyle akarsuların havzası açık havzadır Ancak, akarsular topladıkları suyu denize ulaştıramıyorsa, kara içinde bir göle dökülüyorsa veya yer altına sızıyorsa, bu tür akarsuların havzası kapalı havzadır
6. Su bölümü çizgisi: İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır Genellikle dağların doruk noktalarından geçerler
7. Akarsu ağı (Akarsu drenajı): Akarsu havzası, içindeki kollarıyla birlikte bir ağ oluşturur Buna akarsu ağı (drenajı) denir Havzanın eğimi, yapıyı oluşturan taşların cinsi ve tabakaların özelliklerine göre, değişik tipte akarsu drenajları oluşur
8. Akarsu debisi (akımı): Akarsu yatağının, herhangi bir kesitinden geçen su miktarının m3/sn cinsinden değeridir
9. Akarsu rejimi: Akarsuyun yıl içerisindeki debi değişiklikleridir Akım düzeni olarak da adlandırılır Su seviyesinde fazla değişiklik olmayan akarsuların rejimleri düzenlidir Aylara ve mevsimlere göre, seviye değişikliği fazla olan akarsuların rejimleri düzensizdir
   
   
   Düzenli akarsu rejimi
   
   Düzensiz akarsu rejimi
10. Akarsu hızı: Akarsuyun birim zamanda aldığı yoldur (m/sn) Akarsu hızı muline denilen bir araçla ölçülür
11. Hız çizgisi: Akarsu hızının en fazla olduğu noktaları birleştiren çizgidir
12. Sürekli akarsu: Yatağında her zaman su bulunduran akarsudur
13. Geçici akarsu: Yatağında her zaman su bulundurmayan, bazen kuruyan akarsudur
14. Taban seviyesi: Akarsular aşındırmalarını derine, yana ve geriye doğru yaparlar Hiçbir akarsu yatağını deniz seviyesinin daha altına kadar ışındıramaz Bu seviyeye taban seviyesi denir
15. Yamaç gerilemesi: Özellikle nemli iklim bölgelerinde yamaçlar hem alttan, hem de sel sularıyla üstten aşınırlar Bunun sonucunda yamaç gerilemesi olayı meydana gelir ve yamaç profili oluşur

1 Kimyasal aşındırma:

Sıcaklığın yüksek olduğu zamanlarda veya sürekli sıcak bölgelerde, akarsuların geçtikleri yeri eritmesiyle yaptığı aşındırmadır

2 Fiziksel (Mekanik) aşındırma: Akarsular, eğime bağlı olarak kazandıkları güçle, yatağındaki kayaları parçalayarak aşındırır Akarsular genelde fiziksel yolla aşındırma yaparlar

Akarsuların fiziksel aşındırması üç şekilde olur

a Derine aşındırma:

Akarsuların yatağını düşey doğrultuda ışındırarak, deniz seviyesine indirmeye çalışmasıdır

b Yana aşındırma:

Akarsuların içlerindeki materyallerle birlikte, eğimin azaldığı yerde salınımlar yaparak, yanlara çarpması sonucu meydana gelen aşındırmadır

c Geriye aşındırma:

Akarsularda su miktarı en çok ağız kısmında olur Çünkü, bu kısımda akarsu bütün kollarından aldığı suyu taşır Bu kesimdeki su fazlalığı nedeniyle, akarsular yataklarını, denize döküldükleri yerden başlayarak geriye doğru aşındırmaya başlarlar Böylece aşınan nokta, kaynağa doğru kayar ve zamanla akarsu üzerindeki şelaleler ortadan kalkar Buna geriye doğru aşındırma denir

Akarsular vadilerini kazıp derinleştirdikçe, yataklarının eğimi gittikçe azalır Bu yüzden zamanla akış yavaşlar, aşındırma eski hızını kaybeder ve en sonunda hemen hemen sona erer Akarsu yatağında artık, başlangıçtaki pürüzler, şelaleler ortadan kaldırılmış olur Bu duruma erişen bir akarsuyun, ağzından kaynağına doğru uzanan profili iç bükey bir eğri halindedir Buna denge profili denir

1 Vadiler

a Boğaz Vadi (Yarma Vadi)

: Yüksek dağ sıralarını enine yarıp geçen akarsular bu tür vadiler oluştururlar Vadilerin yamaçları oldukça diktir ve vadi dardır

Türkiye'de, Kızılırmak, Yeşilırmak, Fırat, Sakarya, Seyhan ve Göksu nehirleri ile Zap suyu böyle vadilerden akarlar

b Kanyon Vadi:

Yamaçlardaki farklı aşınma sonucu, basamaklı bir biçimde oluşan vadi tipidir Yamaçlar oldukça dik ve derindir Genellikle kolay aşınabilen kalın kalker tabakaları içerisinde oluşurlar

Kanyon vadiler, Türkiye’de pek yaygın değildir Akdeniz Bölgesi’ndeki Göksu vadisinde kanyonlar görülür

c Çentik (Kertik) Vadi:

Akarsu yatağında aşındırma derine doğru sürüyorsa “V” şekilli vadiler oluşur Bu tür vadilere çentik vadi adı verilir

Çentik vadiler ülkemizde en yaygın olan vadi tipleridir Dağlık alanlarda bu tür vadilere sıkça rastlanır

d Yatık yamaçlı vadi:

Farklı aşınma sonucunda farklı yükseklikteki yamaçlara sahip olan vadi tipidir Akarsu yatağının eğiminin azaldığı yerlerde görülür

e Tabanlı vadi:

Akarsu aşındırmasının ileri safhalarında oluşan vadi şeklidir Vadi tabanı ova özelliği kazanır Vadi yamaçları iyice yatıklaşır ve belirginliğini kaybeder

Türkiye’de özellikle Batı Anadolu’da bu tür vadiler yaygındır

2 Menderesler

Akarsular, eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar Hem aşındırma, hem de biriktirme sonucunda, bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluştururlar

Menderesler aşınım şekilleri olmakla birlikte, oluşumunda akarsu biriktirmesi de etkili olmuştur

Mendereslerde yana aşındırma fazla olduğu için sık sık yatak değiştirirler Ülkemizde, ovaların tabanlarında ve olgun vadilerdeki akarsular menderesler çizerek akarlar

3 Kırgıbayır (Badlands)

Şiddetli yağmurların oluşturduğu selinti suları, bitki örtüsünün bulunmadığı ve kolay aşınabilen arazileri aşındırır

Bunun sonucunda, arazi yüzeyi girintili çıkıntılı bir görüntü alır Bu tür arazilere kırgıbayır adı verilir

Kırgıbayır, özellikle sağanak yağışların görüldüğü, yarıkurak bölgelerde daha sık meydana gelir Türkiye’de, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır

4 Çağlayan ve Çavlanlar (Şelaleler)

Akarsu yataklarında, bazen bazı tabakalar aşınmaya karşı farklı direnç gösterirler Bunun sonucunda da basamaklar oluşur İşte, akarsuların bu basamaklardan akan kısımlarına çağlayan adı verilmektedir Eğer basamaklar yüksekçe ve düşen su miktarı fazla ise, böyle kısımlar da çavlan veya şelale olarak isimlendirilir Ülkemizdeki en tanınmışları, Manavgat Çağlayanı ile Düden, Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir

Çağlayan ve çavlanlarda suların yüksekten düştüğü kısım aşınırsa, derin oyuklar oluşur Bu oyuklara dev kazanı adı verilir

5 Peribacaları

Volkanik arazilerde, selinti sularının, aşınmaya karşı farklı dirençteki tabakaları aşındırması sonucunda oluşan şekillerdir

Türkiye’de Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos çevresinde yaygındır

6 Peneplen (Yontukdüz)

Akarsuların ve akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin, yeryüzünü aşındırması sonucunda deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlükler oluşur Bunlara peneplen (yontukdüz) adı verilir

– Eğimin azalması
– Suyun azalması,
– Akarsu hızının azalması,
– Akarsu yükünün artması,

gereklidir Bu faktörler bir arada olunca, akarsuyun gücü azalır ve biriktirme başlar

1 Birikinti Konileri ve Yelpazeleri

Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular, taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirirler Bunlara birikinti konisi denir

Akarsuların taşıdıkları maddeler ince ise, geniş bir alana yelpaze gibi yayılırlar Bunlara da birikinti yelpazesi denir Ülkemizde dağ eteklerinde, bu tip şekillere sıkça rastlanır

2 Dağ Eteği Ovaları

Dağ eteğinde, eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalardır

Bursa ovası, Uludağ’ın eteğinde oluşmuş bir dağ eteği ovasıdır

Dağ İçi Ovaları

Dağ içlerinde, eğimin azaldığı yerlerde, akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir Engebeli ülkelerde daha fazla oluşur

Malatya, Muş, Elazığ ovaları bu şekilde oluşmuşlardır

4 Taban Seviyesi Ovaları

Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azdır Böyle yerlerde akarsular, taşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler Böyle oluşan düzlüklere taban seviyesi ovası veya alüvyal taşkın ovası denir

5 Delta Ovaları

Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, deniz içerisinde biriktirmesi sonucu, üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir Bunlara delta ovası adı verilir

Türkiye’de birçok delta ovası vardır Başlıcaları Çukurova, Bafra ve Çarşamba ovalarıdır

6 Taraçalar

Alüvyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların, yeniden canlanarak, yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır

Türkiye’de, çeşitli zamanlarda epirojenik hareketler görüldüğü için, vadiler boyunca taraçalar görülür

Taraçalar birikim şekilleri olmakla birlikte, oluşumunda akarsu aşındırması da etkili olmuştur

7 Kum

Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde, taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir Bunlara kum adacıkları denir

E YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR

Yağışlarla yeryüzüne düşen suların bir kısmı yüzeyden akarken, bir kısmı da yer altına sızarak orada akış oluştururlar Bunlara yer altı suyu, yer altı sularının kendiliğinden yeryüzüne çıktığı yerlere de kaynak adı verilir

1 Yer altı Suları

Türkiye, yer altı suları bakımından oldukça zengin sayılır Jeolojik yapı ve yerşekilleri yer altı sularının özelliklerini belirler Kumlu ve çakıllı yapılarda bol miktarda yer altı suyu bulunur Ülkemizde, özellikle kıyı bölgelerimizdeki ovalar ve deltalar, oldukça zengin yer altı suyuna sahiptir Ayrıca, karstik alanlarımızda da yer altı suyu oldukça fazladır

2 Kaynaklar

Özellikle kıvrımlı yapılarda iki geçirimsiz tabaka arasında bulunan geçirimli tabakalarda basınçlı yer altı suları birikir Bu suların bulunduğu alanlar sondajla açılırsa, bu sular basınçlı bir şekilde fışkırır Böyle kaynaklara artezyen kaynak adı verilir

Kireçtaşlarının çatlaklarından sızan suların, yer altı mecralarında toplanması ve bunların vadi tabanı ile yamaçlarında bol debili akması sonucunda oluşurlar

Karstik kaynaklar, kalkerli arazide oluştuğu için, suları bol miktarda kireç içerir

Ülkemizde başta Akdeniz Bölgesi olmak üzere karstik arazilerin bulunduğu alanlarda bol su çıkaran karstik kaynaklar bulunur

Fay hatlarındaki çatlaklardan yeryüzüne çıkan sıcak suların oluşturduğu kaynaklardır Ülkemizde fay kaynakları en çok, Ege Bölgesi ve Güney Marmara Bölümü’ndeki grabenler boyunca görülür Ayrıca Kuzey Anadolu fay hattı üzerinde de bu tür kaynaklar oluşmuştur

Dağ ve vadi yamaçlarında, geçirimsiz bir tabakanın yüzeyi kestiği yerlerde oluşurlar

: Yerin derinliklerine sızan sular, yerin iç ısısının etkisiyle ısınarak yeryüzüne çıkarlar Bu şekilde oluşan sıcak su kaynaklarına termal kaynak ve kaplıca adı verilir Eğer bu kaynakların suyu çok sıcak ise ve basınçlı olarak yeryüzüne çıkıyorlarsa, bunlara gayzer, suları az sıcak ise, bunlara da ılıca denir

Sıcak su kaynakları aynı zamanda bileşimlerinde çözünmüş halde kimyasal madde bulundururlar İçlerinde mineral bulunan bu sular maden suyu olarak adlandırılmıştır