|
[KAPLAN]
|
Sasani İmparatorluğu | Sasani Devleti | Sasaniler
Tarihi
Kuruluşu ve Erken Tarihi (205-310)
Sasani(Zazani)Hanedanı, 3 yüzyıl başlarında bugünkü İran'ın Persis eyaletinin hükümdarlığını ele geçiren tanrıça Anahita'yı takibeden rahiplerin soyundan gelen I Ardeşir tarafından Persis'te (Pars ya da Fars vilayeti) Istakhr şehrinde kurulmuştur
Babası Babak (Papag) (Papak ve Babak diye de okunur), ilk başlarda küçük bir şehir olan Kheir'in yöneticisiydi 205'te Bazrangidler'in son kralı olan Gocihr'i tahttan indirmeyi başararak kendini yeni hükümdar olarak ilan etti Bazrangidler, Partlara (Arşaklılara) bağlı olarak Persis'in yerel yöneticiliğini yapıyorlardı Annesi Rodhagh, Peris eyalet valisinin kızıydı Sasani ismi I Ardaşir'in baba tarafından dedesi olan Sasan(Zazan)'dan gelir Zazan, Anahita Tapınağı'ın başrahibiydi
Pabag'ın yerel gücü ele geçirme çabaları, o sıralar Mezopotamya'da kardeşi VI Vologases ile hanedanlık mücadelesi veren Arşaklı İmparatoru IV Artabanus'un gözünden kaçtı Pabag ve en büyük oğlu Şapur, Arşaklılar arasında çıkan bu problemlerden faydalanarak güçlerini bütün Persis'e yayabildiler Devam eden olaylar kaynakların yetersizliği yüzünden açık değildir Fakat, 220 civarında Pabag'ın ölmesiyle, o sırada Darabgird'in valisi olan Ardeşir'in en büyük kardeşi olan Şapur'la bir güç mücadelesine girdiği kesindir Kaynaklar, Şapur'un 222 yılında kardeşiyle bir toplantıya giderken bir binanın çatısının üstüne düşmesi sonucu öldüğünü söylerler
Bu noktada, Ardeşir, başkentini Persis'in daha güneyine kaydırdı ve Firuzabad'da (Ardaşir-Khwarrah, daha önce Gur, günümüzde Firuzabad) yeni bir başkent kurdu Yüksek dağlarla iyi desteklenen ve dar geçitler arasında kolayca savunulabilen şehir, Ardaşir'in daha fazla güç kazanma çabalarının merkezi oldu Şehir, büyük ihtimalle Darabgird'den örnek alınan yüksek ve çember şeklinde bir duvarla çevrelenmişti Kuzey taradında günümüzde hala kalıntıları duran büyük bir saray bulunmaktaydı
Persis'te egemenliğini kuran I Ardeşir, Fars'ın yerel prenslerinden feodal sadakat talep ederek ve Kerman, İsfahan, Susa, Mesene komşu eyaletlerinin de kontrolünü ele geçirerek süratle topraklarını genişletti Bu genişleme, I Ardeşir'in derebeyi olan IV Artabanus'un gözünden kaçmadı IV Artabanus ilk başta Khuzestan valisine 224 yılında Ardeşir üzerine gitmesini emretti fakat bu Ardeşir için kesin bir zaferle sonuçlandı Artabanus bu sefer yine 224'te kendisi saldırdı IV Artabanus orduların çarpıştığı Hormizdeghan'da öldürüldü I Ardeşir, sona eren Part İmparatorluğu'nun (Arşaklılar'ın) batı vilayetlerini ele geçirmeye devam etti 226 yılında, Ktesifon (Tizpon) şehrinde İran'ın yegane hükümdarı olarak taç giydi ve Şehinşah (Kralların Kralı ya da Şahlar Şahı) ünvanını aldı (Yazıtlar Adhur-Anahid'ten Kraliçeler Kraliçesi olarak bahseder, fakat Ardeşir'le ilişkisi henüz başlamamıştı) Böylece, 400 senelik Part İmparatorluğu sona ererek, 4 asırlık Sasani hakimiyeti başladı
Hayat ağacı, Tak-ı Bostan
I Ardeşir, ilerleyen bir kaç yıl içinde, imparatorluk etrafında yerel isyancıları takibederek Sistan, Gorgan, Horasan, Merv (günümüz Türkmenistan'ında), Belh, ve Harezm vilayetlerini de ele geçirerek imparatorluğunu doğu ve kuzeybatı yönlerinde genişletti Bahreyn'i ve Musul'u da Sasani egemenliğine aldı Sonraki Sasani yazıtları, Kuşan, Turan ve Mekran krallarının da Ardeşir'e tabi olduklarını iddia etseler de, nümizmatik kanıtlar bu kralların Ardeşir'in oğlu olan I Şapur'a tabi olduklarını gösterir Batı'da Hatra, Ermenistan Krallığı ve Adiabene'ye yapılan saldırılar daha az başarılı oldu
I Ardeşir'in oğlu I Şapur'un annesi bir Part kralının, büyük ihtimalle IV Artabanus'un ya da Suren-Pahlav klanının üyelerinden birinin kızıydı I Şapur, bu ilerlemeyi devam ettirdi Baktria'yı ve Kuşan'ı fethetti Roma'ya karşı birden fazla seferi yönetti Roma topraklarının içine kadar ilerleyen I Şapur, Antakya'yı ele geçirdi ve talan etti (253 veya 256) En sonunda Roma İmparatorları III Gordian'ı, Arap Philip'i ve Valerianus'u mağlup etti Sonuncusu Edessa savaşından sonra 259 yılında İran tarafından hapsedildi Bu olay uzun süre Romalılar için çok büyük bir utanç kaynağı oldu I Şapur, zaferini Nakş-ı Rüstem'de etkileyici kaya kabartmaları oyarak kutladı 260 ve 263 yılları arasında bu yeni kazanılan bölgelerden bir kısmı bir Roma müttefiki olan Odanathus'a kaptırıldı
Nakş-ı Rüstem'de bir kaya kabartması Şapur'un arkasında, elleri kralın elleri tarafından sıkıca tutulmuş İmparator Valeryan; kralın önünde tek dizi üzerinde eğilen Arap Philip, ve kralın atının ayakları altında yatan gövde IIIGordian'a ait
I Şapur'un yoğun gelişme planları vardı Bir çok şehir kurdu Bunların bir kısmına Roma topraklarından göçenler yerleşti Bunlara Sasani yönetimi altında inançlarını özgürce yaşayan Hıristiyanlar da dahildi Bişapur ve Nişabur şehirleri onun ismiyle adlandırıldı I Şapur özellikle Maniheizm'i destekledi Mani peygamberini (Mani'yi) korudu ve yurtdışına Maniheist misyonerler gönderdi I Şapur ayrıca bir Babilon hahamı olan Neherdea'lı Samuel'le arkadaşlık kurdu Bu arkadaşlık yahudiler için bir avantajdı ve kendilerine karşı uygulanan baskıcı kanunlardan bir mühlet rahatlamalarını sağladı
Daha sonra gelen krallar I Şapur'un dini toleransını tersine çevirdiler I Şapur'dan sonra gelen I Behram (273-276) Magi'nin baskısı sonucu olarak Mani'ye ve onu takip edenlere işkence uyguladı I Behram Mani'yi hapsetti ve öldürülmesini emretti Efsaneye göre Mani, idamını beklerken öldü
II Behram (276-293) babasının din politikasını devam ettirdi Zayıf bir yöneticiydi ve birden fazla batı eyaletini Roma imparatoru Carus'a (282-283) kaptırdı Hükümdarlığı esnasında, yarım asırdır İran tarafından yönetilen Ermenistan'ın büyük bir bölümü Diocletianus'a (284-305) teslim edildi
293 yılında kısa bir süre tahtta kalan III Behram'dan sonra NersehGalerius'a (305-311) karşı kazanılan erken bir zaferden sonra, Ermenistan'da 297 yılında ani bir baskın sonucu tuzağa düşürülen Nerseh yenildi Bunun ardından varılan anlaşmayla, Sasaniler Dicle ırmağının batısındaki bütün toprakları teslim ettiler ve Ermenistan'ın ve Gürcistan'ın iç işlerine karışmamayı kabul ettiler Bu büyük hezimetin ardından 301 yılında tahttan çekilen NersehII Hürmüz 309 yılında Bedeviler tarafından öldürüldü hükümdar oldu (293-302) Nerseh Romalılar'la yeni bir savaşa kalkıştı Fırat'ta Calinicum yakınlarında İmparator bir sene sonra acı ve üzüntü içinde öldü Nerseh'in oğlu (302-309) tahta oturdu Sistan ve Kuşan'daki isyanları bastırsa bile, II Hürmüz de bir başka zayıf lider olarak asilleri kontrol etmeyi başaramadı ve bir av sırasında öldürüldü
|