Şengül Şirin
|
Cümlenin öğeleri Ve özellikleri
CÜMLENİN ÖĞELERİ VE ÖZELLİKLERİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIM
Cümleyi oluşturan yapı taşlarıdır
YÜKLEM:
Cümlenin temel öğesi, olmazsa olmazıdır
Cümleyi yargıya bağlar ve yüklemsiz yargı olmaz (yüklemsiz yargı olmazsa yüklemsiz cümle de olmaz
Temel özelliği yargı bildirmesidir
Diğer öğeleri yüklem yönlendirir Çünkü tek yüklem bir cümledir Ayrıca yüklemsiz cümle olmaz
Örn:Bir şekerli bir ıspanaklı (yargı bildirmediği için cümle değildir)
Önce anneanneme gittim
Gizemli ama sıcak biri(sonunda noktalama işareti bulunduğu için gizli bildirme eki ‘-dır’ vardır ve bu yüzden cümledirÇünkü kesin yargı bildirir)
Size katmer versek kabul eder misiniz?(soru cümlesi olduğu için sanki yargı yokmuş gibi görünüyor ama soru da yanıt isteme olduğu için bir yargı vardır)
ÖZNE: (KİM, NE, HANGİSİ sorularına yanıt verir)
Yapan veya kendisiyle ilgili bir durumu üzerine alan,olan sözcük veya sözcük öbekleridir
-YAPAN,OLAN
-yapan KİM,olan NE
örn:Büyükler arka sıraya otursun(oturanlar kimler veya yapanlar kimler)
Bu saatte sokağa çıkmak tehlikelidir(olan ne veya tehlikeli olan ne)
Kim konuyu özetlesin?(özetleyen kim)
ÖZNE ÇEŞİTLERİ:
A)GERÇEK ÖZNE:
Cümlede fiilin belirttiği işi yapan veya eylemi etkileyendir
Cümlede eden veya olan öğedir
Örn:Ali ata bak
B)GİZLİ ÖZNE:
Cümlede olmayan ama yüklemde gizli olan öznedir
Örn:Buraya gelir misin?(kim-sen-gö)
C)SÖZDE ÖZNE:
Nesne durumundaki
öğenin özneymiş gibi algılanması
Yüklemin edilgen yapma eki (-ıl) ni alması
Örn:Cam kırıldı
Araba devrildi
NESNE:(NE, NEYİ, KİMİ, KİMLERİ sorularına yanıt verir)
Öznenin yaptığı işten etkilenen öğedir
Öznenin eyleminden doğrudan etkilenendir
1BELİRTİLİ NESNE:
-Belirtme durumu eki (-i) ni almış nesnedir
-NEYİ, KİMİ, KİMLERİ sorusuna yanıt verir
2BELİRTİSİZ NESNE:
-Yalın durumda olan
-Gerçek öznesi olan bir cümlede “ne?” sorusunun yanıtıdır
-NE sorusunun yanıtıdır
Örnekler:-Ahmet orada da arkadaş buldu(herhangi bir arkadaş,belirsizlik var)
-Ahmet orada da arkadaşını buldu(kafasındaki arkadaş tipine uyanını,seçicilik var,dengini buldu)
TÜMLEÇLER:
Yüklemi, cümleyi anlamca tamamlayan, pekiştiren, tümleyen öğelerdir
DOLAYLI TÜMLEÇ:
Yönelme(-a),bulunma(-da),çıkma/ayrılma(-dan) eklerini kesinlikle alırlar
-Kim-e, kim-de, kim-den
-Ne-y-e, nere-y-e, nere-de, nere-den
örn:(NEREYE,NEREDE,NEREDEN)
Tavuk ambara koşar
Tavuk ambarda şişer
Tavuk boğazdan iner
Örn:(KİME,KİMDE,KİMDEN)
Ali,Ahmet’e baktı
Kitap,Ahmet’te duruyor
Yanıt,Ahmet’ten geldi
ZARF TÜMLECİ:
Yüklemi ZAMAN,MİKTAR,DURUM,YÖN bakımından tümleyen öğedir
-ne zaman,ne kadar,nasıl,nereye
-nereye sorusunun yanıtının zarf tümleci olabilmesi için yönelme eki(-e)ni almaması gerekir
Örn:
Toprak,derin derin ürperdi
Ona yüz lira kadar borçlandı
Uyarı: Yer yön zarfları (ileri, beri, içeri, yukarı, aşağı, geri, ileri) ad durum eklerinden (-e, -de, -den) birini alırlarsa dolaylı tümleç olurlar:
Örn:
Yukarı gel
Yukarıya gel
İleri git
İleriye git…
UYARI: Yükleme sorulacak sorularla sırasıyla, özne, nesne, dolaylı tümleç ve diğer tümleçler bulunur
ARA SÖZ:
Tek başına kullanılmayan; ancak bir cümlenin anlamını tamamlayan yargısız anlatımdır
Örn:
İşte o zaman, iki canciğer dostum, Gül’le Serap, bana çok kırıldılar
Oraya, o üzüntü duydukları yere gitmek istiyorlardı
Onun kadar işine – belki iyi belki kötü – düşkün bürü yoktur
ARA CÜMLE:
Asıl cümleyle yapısal bağlantısı bulunmayan yargılı anlatımdır Yani yüklemi vardır
Örn:
Hızlı hızlı, çünkü yağmur yağıyordu, avluyu geçerek eve geldi
Buraya , sanki çok da umurumda, neden geldiğini uzun uzun anlattı
VURGU:
Yükleme en yakın öğedir
Yüklem bir cümlede temel olduğu için kendisine yakın öğeyi veya sözcüğü daha çok belirginleştirir
Seslendirirken yükleme yakın öğe veya sözcük daha belirgin söylenir Vurgu bu sözcük veya öğedir
Örn:
Türkülerimi herkes dinlesin
Artık bırak beni
Okulların kapanmasına daha çok var
Uçmak her zaman içimde saklı durur
|