05-21-2009
|
#1
|
Şengül Şirin
|
Fiilde çatı-eylemde çatı
FİİLDE ÇATI - EYLEMDE ÇATI İLE İLGİLİ KONU ANLATIM
UYARI: BU KONUYU İYİCE ÖĞRENEBİLMEK İÇİN MUTLAKA CÜMLENİN ÖĞELERİNİ …BİLMEMİZ GEREKİYOR… …ÖNCE CÜMLENİN ÖĞELERİ…
*Bu konu yalnızca eylem cümleleriyle ilgilidir
Eylemin özne ve nesneyle ilişkisidir
Eylemi özne ve nesneyle ilişkisi açısından görev ve anlamca tamamlayan biçime ÇATI denir
Eylemlerin nesne alıp almamalarına veya öznelerine göre ortaya koydukları özelliklerine eylemde çatı denir
Eylemde çatıyı değişik ekler sağlar
Eylemde Çatı
A Öznelerine göre B Nesnelerine göre
1 Etken eylemle 1 Geçişli eylemler
2 Edilgen 2 Geçişsiz
3 Dönüşlü 3 Oldurgan
4 İşteş 4 Ettirgen
A ÖZNELERİNE GÖRE:
Özne eylemi yapıyor mu, eylemden etkileniyor mu veya hem yapıp hem de etkileniyor mu, eylemi birden fazla özne mi yapıyor sorularını yanıtlamamızı sağlar
Öznelerine göre çatıya özne yüklem ilişkisi de denir
1 ETKEN:
Eylemi özne kendisi yapar
Bu tür eylem cümlelerinin öznesi eylemi yapan, eylemde etkin/etken olan gerçek öznedir
Eylem çatı eki almaz
Örn:
Her gün oraya gideriz (biz)
Bir millet uyanıyor
Ağaçlar yapraklarını döktü
2 EDİLGEN (-l ve -n):
İşi yapan ortada yoktur
İşin “başkası tarafından” yapılması anlamı vardır
Öznenin yaptığından etkilenen vardır ve bu özne gibi kullanılan sözde öznedir
Etken çatılı eylemler, edilgen çatılı olunca nesneler özne (sözde özne) görevini üstlenir
Yükleme getirilen “-l, -n” ekleriyle sağlanır
Örn:
Adam /taşlıktan gelen çocuk sesleri/ duydu
Ö BLİ N Y
(etken eylem)
Taşlıktan gelen çocuk sesleri/ duyu-l-du
Ö Y
(sözde özne) (edilgen eylem)
Etken eylem Edilgen eylem
Kırdı > kırıldı
Sevecek > sevilecek
Boyuyor > boyanıyor
*Uyarı: Edilgen eylemde nesne gibi görünen öğe her zaman sözde öznedir
Eylemi nesne yapmaz, eylem başkası tarafından yapılır
Örn:
Ayakkabıları/ güzelce /boyadı (etken
Bli N Y
eylem)
Ayakkabıları/ güzelce/(başakası tarafından) boyandı (edilgen)
Ö (sözde özne) Y
3DÖNÜŞLÜ (-l ve -n):
Özne işi yapar ve bu işten etkilenir, bu iş kendisine döner
Dönüşlü eylemlerde yapılan işten etkilenen nesne olmayıp özne olduğu için dönüşlü eylemler geçişsizdir
İş kendine dönmüştür Etkilenen kendisidir
Eyleme edilgen eylemlerde olduğu gibi “-l,-n” ekleri getirilerek eylem dönüşlü yapılır
Örn:
Ali erkenden uya-n-dı, yıka-n-dı, kurula-n-dı, giyi-n-di, tara-n-dı ve yola koyu-l-du
Kaya konuştukça açı-l-dı
*Uyarı: Edilgenle dönüşlü aynı ekleri aldıkları için karıştırılmamalıdırlar Edilgen eylemde etkilenen nesne özne gibi kullanılırken, dönüşlü eylemlerde etkilenen gene işi yapan öznenin kendisidir
Başkası tarafından yapılma anlamı yoktur
Örn:
Tahtaya / adı /(başkası tarafından) yazıldı (edilgen)
Ö Y
Ali / bugün / kursa / yazıldı (etken)
Ö Y
Sözlerime /çok/ kırıldı (kırılma eylemini yapan o, kırılma eyleminden etkilenen gene o’dur)
Bakkaldan / zeytin / de / alındı (edilgen)
Ö Y
4 İŞTEŞ (-ş):
Eylemin birlikte veya karşılıklı yapılmasıdır
İşin yapılması için en az iki kişi gereklidir
Eyleme “-ş” eki getirilerek yapılır
Örn:
Arkadaşıyla gülü-ş-tüler
Koridordan geçerken iti-ş-meyin
Tartı-ş-mayın! Kucakla-ş-ın!
*Uyarı: İşteş eylem, öznesi birden çok olan eylem değil, eylemin ortaya çıkabilmesi için birden çok özneye gereksinim duyan eylemdir
Örn:
Ali, Veli, Deli dün buraya geldiler (etken)
Arkadaşımla o dövüştü (işteş)
*Uyarı: Eylemi birlikte veya karşılıklı yapma söz konusu değilse eylem işteş değildir
Örn:
Çocuklar bu yıl hızlı gelişti
Otobüse zar zor yetiştik
B NESNELERİNE GÖRE:
Yüklemi eylem olan cümlenin nesne alıp alamamasıdır
Eylem olan yükleme “ne, neyi, kimi” soruları sorularak cümlenin nesne alıp almadığı anlaşılır
Nesne yüklem ilişkisidir
1 GEÇİŞLİ (İZİNLİ)
Nesne alabilen eylem cümleleridir
Geçişli cümlelerde öznenin yaptığı işten etkilenen vardır
Cümlede nesne olsun veya olmasın, nesne alabilen eylemlerdir
Örn:
Arkadaşım kitabı getirdi (neyi>kitabı)
Annem gördü (neyi, ne, kimi>onu)
2 GEÇİŞSİZ (İZİNSİZ)
Cümleye nesnenin girmesine izin vermeyen eylemlerdir
Öznenin yaptığından etkilenen yoktur
Örn:
Gülüyor (ne, neyi, kimi>yok, bunları yanıtı öznedir nesne değil)
Ansızın yere düştü (yanıt nesne değil öznedir)
Her seher bir gül açar (nesnesi yok)
3 OLDURGAN (-t, -r, -tır/-dır):
Geçişsizken geçişli olan eylemlerdir
Geçişsiz eylemlerin “-r, -t, -tır” eklerini alarak geçişli olmasıdır
Örn:
Güldürüyor
Ansızın yere düşürdü
Her seher bir gül açtırır
Uyudu (geçişsiz)
Uyuttu (oldurgan)
Adamın elleri üşüdü (geçişsiz)
Adam ellerini üşüttü (oldurgan)
4 ETTİRGEN (-t, -r, -tır/-dır) :
Özne eylemi yapmaz, başkasına yaptırma anlamı vardır
Geçişli eylemleri daha geçişli yapar
Öznenin yaptığından etkilenen hem yaptırdığı kişi hem de nesne olduğu için eylemin geçişlilik derecesini de arttırır
Eyleme getirilen “-t,-dır,-r” ekleriyle yapılır
Örn:
Biraz meyve al-dır-dım
Yerdeki çöpleri topla-t-tı
Adamı acımadan öldür-t-ecek
Serap kitabı okudu (1 dereceden
Serap kitabı okuttu (2 dereceden
Serap kitabı okutturdu (3 dereceden geçişli)
|
|
|
|