Rüzgarlar

Rüzgarlar da aşındırma ve biriktirme yolu ile yeryüzünü şekillendiren önemli bir dış güçtür Buharlaşmanın yağıştan çok olduğu bölgelerde yani kurak ve yarı kurak bölgelerde yeryüzünü şekillendirici önemli etkileri vardır

Rüzgar Aşındırması

Günlük sıcaklık farklarının fazla olduğu çöllerde fiziksel (mekanik) çözülmeler şiddetlidir Rüzgarlar buralarda oluşan kırıntıları; tozları ve ince kumları havaya kaldırır Rüzgarların havalandırdığı bu parçalar çarptıkları yerleri aşındırır Rüzgar aşındırmasına korrazyon denir
Rüzgarın aşındırma yapabilmesi için,

• Zemin yapısının gevek
• Bitki örtüsünün cılız,
• Yağışların az

olması gerekir
Rüzgar aşındırması ile oluşan şekiller yardang ve mantarkayadır

Yardang : Tortul kayaların zayıf kısımlarının aşındırması ile rüzgar yönüne paralel uzanan U profilli oluklar oluşur Yardang adı verilen bu şekiller Orta Asya’da yaygındır

Mantarkaya : Kurak ve yarı kurak bölgelerde kayaların özellikle alt kısımlarının rüzgarlar tarafından aşındırılması ile oluşan şekillerdir

UYARI : Mantarkaya oluşumunda, aşınmanın alt kısımlarda fazla olmasının nedeni rüzgarın gücünün bu bölümlerde yoğunlaşmasıdır

Rüzgar Biriktirmesi

Rüzgarların hızı azaldığı zaman taşıma gücüde azalır Taşıma gücü azaldığında taşınan kumlar, tozlar ve çakıllar yere çökelir Rüzgarların kurak, yarı kurak bölgelerden taşıyıp nemli bölgelerde biriktirdiği maddelere lös adı verilir Lösler verimli topraklardır Türkiye’de rüzgarlar önemli bir dış etken değildir Irmakların ağız bölümlerinde, kumsallarda, bitki örtüsünün cılız olduğu yerlerde yükseklikleri 5-6 m’yi bulan kum tepecikleri oluşmuştur
İç Anadolu’da Karapınar çevresinde geniş yer kaplayan kumulların olumsuz etkisi ağaçlandırma ile önlenmiştir

Kumullar

Rüzgarların taşıdığı kumların çökelmesiyle kumullar oluşur Gevşek yapıya sahip olan kumullar sürekli yer değiştirmektedirler Orta Asya çöllerinde oluşan hilal biçimli kumullara ise barkan adı verilir

Buzullar

Kalıcı Kar Sınırı

Kutuplar çevresinde ve dağların yüksek kısımlarında hava sıcaklığı düşük olduğundan yağışlar kar biçimindedir Yoğun karların tümü yıl içinde eriyemez Erimeden kalan bu karlara kalıcı kar ya da toktağan kar denir Kalıcı karların başladığı yüksekliğe kalıcı kal sınırı denir

Kalıcı Kar Sınırı

Enleme ve bakı durumuna göre kalıcı kar sınırı değişmektedir Örneğin : Kuzey Yarım Küre’de bulunan Türkiye’de dağların yamaçlarında kalıcı kar sınırı daha düşük, güney yamaçlarında ise daha yüksektir Çünkü güney yamaçlar, bakının etkisi nedeniyle kuzey yamaçlara göre daha sıcaktır Bu durum kalıcı kar sınırını etkileyen temel etkenin sıcaklık olduğunu göstermektedir Enlem etkisi nedeniyle kalıcı kar sınırı, sıcak kuşakta 5000-6000 m iken orta kuşakta bulunan Türkiye’de 3500-4000 m arasında değişmektedir Kutuplarda ise 0 m’ye kadar iner

UYARI : Kalıcı kar sınırı aynı enlem üzerindeki noktalarda farklılık göstermesi karasallığın bir sonucudur Ülkemizde batıdan doğuya doğru gidildikçe karasallığın etkisiyle kalıcı kar sınırı yükselir

Buzul Oluşumu ve Hareketi

Buzulların yukarı bölümüne beslenme bölgesi, en alttaki dil kısmına ise erime bölgesi denir Yukarı bölümünden beslenen buzullar dil bölgesinde eriyerek küçülür Buzul ilerlemesi, beslenmeye bağlı olarak buzulun boyunun uzamasıdır Buzulun gerilemesi ise, dil kısmındaki erimeler sonucu boyunun kısalmasıdır

UYARI : IV Zamanda Türkiye’de sadece yüksek dağlarda buzullaşmalar yaşanmıştır Bu nedenle Türkiye’de buzullaşmanın etkilediği alan çok geniş değildir

Buzul Türleri

Oluşum yerlerine göre dört buzul türü vardır

Sirk buzulu : Dağların tepesindeki ve yüksek yamaçlardaki küçük çanaklarda yeni oluşmaya başlayan buz türüdür

Vadi buzulu : Sürekli beslenerek sirkten taşan ve vadi boyunca aşağı hareket eden buzul türüdür

Örtü buzulu : Çok geniş alanlara yayılan, kilometrelerce alan kaplayan buzul türüdür

Takke buzulu : Dağların bütün yamaçlarını kuşatan buzul türüdür

Buzulların Aşındırma Şekilleri

Buzullar da akarsular ve rüzgarlar gibi aşındırma ve biriktirme yaparak yeryüzünü şekillendiren önemli bir dış güçtür Buzul aşındırmasına glasyon erozyon da denir Buzul aşındırması ile oluşan yeryüzü şekilleri buzul vadisi, sirk (buz yalağı) ve hörgüç kayadır

Buzul Vadisi : Buzulun içinde hareket ettiği, enine kesiti U şeklinde olan akarsu vadisinden daha büyük aşınım şeklidir Dağ yamaçlarında oluşur Sürekli iniş göstermeyen buzul vadilerinin boyu akarsu vadilerine göre daha kısadır

Sirk (Buz Yalağı) : Buzulun ilk oluşmaya başladığı yerde oluşan küçük aşınım çukurluğudur

Hörgüç Kaya : Buzul tarafından dirençli kayaların daha az aşındırması ile oluşan hörgüce benzer tepeciktir

Buzulların Biriktirme Şekilleri

Buzullar hareket ederken, kopardıkları taş ve toprakları beraberinde sürükler Buzulun beslenmesi sona erdiğinde buzul eriyerek küçülmeye başlar Bu sırada buzulun taşıdığı maddeler çeşitli yerlerde birikir Biriken bu maddelere moren ya da buzultaş denir Morenler bulundukları yere göre cephe morenleri, yan morenler ve dip morenleri olarak gruplandırılır