Osmanlı Eğitim Sistemi

OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİ

Osmanlı devleti de diğer devletler gibi kendi vatandaşlarını kendi düşünceleri doğrultusunda yetiştirmek amacıyla eğitim-öğretim müesseseleri kurmuştur Devlet ve çoğunlukla vakıflar aracılığıyla kurulan ve devletin kuruluşundan yıkılışına kadar çeşitlenerek gelişen bu müesseseleri iki ana guruba ayırabiliriz

I)Örgün Eğitim Müesseseleri
II)Yaygın Eğitim Müesseseleri

I)Örgün Eğitim Müesseseleri:
Bu müesseseler belirli yaş ve bilgi seviyesine gelmiş insanları belirli zaman ve disipline göre yetiştirmek amacıyla kurulmuş müesseselerdir Bu eğitim müesseseleri askeri ve sivil olmak üzere iki kısma ayırabilir

1)Sivil Eğitim Müesseseleri:
a)Sibyan Mektepleri:
İlk tahsil veren bu okullar 5-6 yaşlarındaki çocuklara okuyup yazmayı bazı dini bilgileri ve dört işlemden ibaret olan matematik dersini verirdiİslam’dan öncede küttap adıyla Hire de varlığı görülen bu okullar daha önceki Türk devletlerinde ve Osmanlı Devletinde çeşitli adlarla anılmıştır (Darul Talim, Mektep mahalle mektebi vs) Osmanlılarda bu okulların hocalarına muallim veya şakirt denirdiTalebelerine de talebe suhte, tilmiz gibi isimler verilirdi

1846’ya gelindiğinde dört yıllık eğitim veren Sibyan mekteplerinde elifba, Kur’an , ilmihal, tecvit, harekeli Türkçe, Muhtasar Ahlakı memduha risalesi, sülüs ve nesih yazıları öğretiliyordu Tanzimat’tan sonra 3 yıllık mektebi iptidai olarak faaliyet göstermeye başlarOsmanlılar devrinde kız çocukları da bu mekteplerde erkeklerle birlikte okumuşlardırBununla beraber Osmanlı da kız ve erkek çocuklarının ayrı ayrı okuduğu okullarda mevcuttu

Sibyan mekteplerinde öğretim görevlisi olarak medrese mezunları görev yapmışlar daha sonra ise bu ihmal edilmiş, medrese mezunu olmayan kişiler de hocalık yapmaya başlamışlardırKızlara ait mektepler de ise yaşlı kadınlar öğretmenlik yapmıştır

b)Medreseler:
İslam tarihinde medrese orta ve yüksek seviyede eğitim ve öğretim veren müesseselerinin ortak adıdır Daha önceki devirlerde olduğu gibi Osmanlı’da da şahıslar tarafından tesis edilen ve yaşaması için vakıflar kurulan medreselerin hocalarına müderris ve yardımcılarına muid denirdi Medrese talebelerine ise danişmend, suhte veya talebe diye adlandırılırdı Osmanlıda ilk medreseyi Orhan Gazi 1331’de İznik’te kurulmuştur Osmanlı Medrese teşkilatında ilk köklü değişim Fatih Sultan Mehmet zamanında olmuştur Fatih kanunnamesini hazırladığı sırada Molla Hüsrev ve ali Kuşçunun içinde bulunduğu bir maarif komisyonuna “kanuni talebe-i ulum”u hazırlatmış böylece Osmanlı medrese sistemi hazırlanmış oldu

Osmanlı medreselerini umumi medreseler ve ihtisas medreseler olarak ikiye ayırabilir:

Umumi Medreseler
1 Haşiye-i Tecrit(Yirmili)Medreseler: Bu medreseler Seyyid Şerif Cürcani’nin Haşiye-i Tecrit adlı eserinden almıştır Daha çok fıkhi eserlerin okutulduğu bir medrese olarak eğitim vermiştir
2 Miftan(otuzlu) Medreseleri
3 Kırklı Medreseler
4 Ellili Medreseler
5 Sahn-ı Seman Medreseleri: Bu medreseler fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’da kurduğu külliyede bulunan 8 medresedirBu medreselerde fıkıh, usulü fıkıh, hadis, tefsir, astronomi(heyet), hendese, tıp gibi ilimler okutulmuştur
6 Altmışlı Medreseler
7 İhtisas Medreseleri
a)Darul Kura
b)Darul Hadisler
c)Daru’ş şifalar

Osmanlı Medrese sistemindeki ikinci en büyük gelişme Kanuni Sultan Süleyman devrinde meydana gelen gelmiştir Kanuni devri her sahada olduğu gibi medrese teşkilatında da zirveyi ifade ederKanuni Sultan Süleyman, Süleymaniye külliyesinin inşa ettikten sonra burada tesis ettiği medreselerde Sahn-ı Seman medreselerinin üstünde medreseler kurmayı planlarken diğer tarafından da Osmanlı medreselerinin payelerini yeni bir sisteme göre tekrar tanzim etmiştir Buna göre Osmanlı medreselerinin şu şekli aldığı görülmektedir:

1İbtidai hariç medreseleri
2Hareketi Hariç medreseleri
3İptidai dahil medreseleri
4Hareketi Dahil Medreseleri
5Musile i Sahn Medreseleri
6Sahnı Seman Medreseleri
7İbtidai Altmışlı Medreseleri
8Hareketi Altmışlı Medreseleri
9Musile i Süleymaniye Medreseleri
10Süleymaniye Medreseleri
11Darul Hadis Medresesi

XVve XVI asırda en yüksek seviyelerine ulaşmış olan Osmanlı Medrese sistemi XVII asırdan itibaren gerilemeye başlamıştır XVIIIasırda Süleymaniye medreselerine Musileyi Süleymaniye’den sonra Havarnisi Süleymaniye adıyla yeni bir medrese, XVIII asırda da camilerde tedrisatı sürdüren dersiyeler ilave edilmişse de medreselerin kalitelerinin düşmesi önlenememiştir

Medreselerin bozulma sebepleri genelde şu şekilde sıralanmıştır:
a)Meval-i zadelerin zuhuru
b)İlim sahiplerinin ağa ve paşalara intisapları
c)Müderris ve kadıların cehaleti
dCehaletle fazlın birbirinden fark olunmaması

Sistemdeki bozulmanın önüne geçmek için bir çok düzenlemeler yapılmıştır Özellikle IIMahmut devrinde medreselerin ıslahının mümkün olmaması nedeniyle padişah Avrupa usulu bir eğitimin kurulmasına teşebbüs ettive bir fermanla ilköğretimin mecburi ve parasız olacağı ilan etti IMeşrutiyet devrine gelindiğinde medreselerde beklenen ıslahatlar yapılmış ve medreselerde Riyaziye, tabiiye, tarih, coğrafya, Farsça ve Osmanlıca dersleri okutulmaya başlamıştır 1914 yılına geldiğinde Islahı medaris nizamnamesi çıkarılmış ve İstanbul medreseleri Darul hilafetil aliyye medreseleri adı altında toplanmıştır Bu medreseler Tali kısmı evvel, Tali kımı Sani ve Ali kısmı olarak üç kısma ayırılmış ve her kısmı dört sene olan medreseler toplan 12yıllı bir eğitim-öğretim vermiştir Her üç kısımdada dini ilimler, Arapça Türkçe, Farsça, Tarih, Riyaziye ve Tabiatı Fen dallarında dersler okutulmuştur

MEDRESENİN ELEMANLARI
a)Müderris: Belirli bir tahsilden sonra icazet ve beratla ders veren kimselere müderris denirdiTek haneli medreselerde bir;sahnı seman gibi çok haneli medreselerde ise her haneye bir müderris tayin edilirdi

Osmanlı medreselerinden mezun olan öğrenciler Anadolu da vazife alacaksa Anadolu Kazaskeri Rumeli de görev alacaksa Rumeli kazaskerini meclislerine devam eder ve matlab defterine mülazım olarak kaydedilir ve sırası gelinceye kadar beklerdi buna nöbet denirdi Sırası gelen müderris önce yirmili bir medreseye atanır sonrasında terakki etmesine göre kırklı,altmışlı ve daha yüksek payeli medreselere çıkabilirlerdi Her padişah devrinde en yüksek payeli medreseler genelde değişikliklere uğranıştır Bir müderris terakki ettikten sonra istekli olduğu medreseye başka talip yoksa hemen oraya nakledilir başka istekli varsa aralarında sınav yapılırdıİmtihan yazılı ve sözlü olarak iki kısımda yapılırdı

b)Muid: Teknik anlamda müzakereci müderrisin derslerini tekrarlayıp izah eden müderris yardımcısı anlamına gelirDanişmendler arasında en liyakatliler arsından seçilen muidler hem müderrisin derslerini tekrarlar hem de öğrenciler arasında disiplini sağlardıGörev süreleri iki yıl olan muidlik müessesesi

IIMeşrutiyetten sonra kaldırılmıştır
c)Danişmend:Öğrenci anlamında kullanılmıştır Genelde medrese öğrencileri için kullanılan bir addır Danişmendler Sibyan mekteplerini veya o seviyedeki özel bir eğitimi tamamladıktan sonra medreselere girerlerdi Böylece haşiye i tecrit medreselerinden birinde tahsiline başlayan danişmend daha sonra müderrisinden icazet alarak kırklı bir medreseye oradan da ellili bir medreseye son olarak da sahnı seman veya Süleymaniye’ye girerek bitirir ve mülazemet için beklerdi Osmanlı medreselerinin en büyüklerinde bile talebe sayısının 20’ye ulaşmadığı görülür
__________________