Besinler - Canlılarda Etkileşim (1)

BESİNLER - CANLILARDA ETKİLEŞİM (1)

POPULASYONLAR MADDE DOLAŞIMI

21 BESİNLERİN YAPI VE GÖREVİ

Bütün canlılar enerji ihtiyacını karşılamak, yıpranan kısımlarını onarmak ve vücuttaki kimyasal olayları düzenlemek için beslenmek zorundadır Bitkiler besinlerini kendileri üretir Hayvanlar ise besinlerinin önemli bir bölümünü dışarıdan alırlar
Besinler kimyasal yapılarına göre organik besinler ve inorganik besinler olmak üzere iki grupta incelenir

211 Organik Besinler

Canlı organizmalar tarafından üretilirler Karbonhidratlar, yağlar, proteinler ve vitaminler bu gruba girer

A) Karbonhidratlar

Bütün canlıların en önemli enerji kaynağıdır Karbonhidratlar yapılarındaki şeker sayısına göre üç gruba ayrılırlar

a) Monosakkaritler (Tek Şekerler)

5 C'lu veya 6 C'lu basit şekerlerdir Sindirilmeden kana geçebilirler En önemli monosakkarit Glukozdur (6 C), diğer monosakkaritler ise, Fruktoz (6 C), Galaktoz (6 C) ve Riboz (5 C)dur

b) Disakkaritler (Çift Şekerler)

İki tane monosakkaritin birleşmesi ile oluşmuştur Maltoz, Laktoz ve Sakkaroz olmak üzere üç grupta incelenir
Maltoz (Arpa Şekeri) Glikoz + Gilikoz
Laktoz (Süt Şekeri) Glikoz + Galaktoz
Sakkaroz (Meyva Şekeri) Glikoz + Fruktoz

c) Polisakkaritler (Çok Şekerler)

Çok sayıda monosakkaritin kimyasal bağlarla (glikozid bağı) bağlanması sonucu oluşmuştur Kana geçebilmesi için sindirilmesi gerekir Nişasta, Selüloz ve Glikojen olmak üzere üç grupta incelenir

- Nişasta ; Çok sayıda glikozun birleşmesi ile oluşmuştur (Dehidrasyon reaksiyonu) Bitkilerde depo edilen polisakkarittir
Glikoz+glikozn Glikoz ® Nişasta+(n-1) H2O
- Selüloz ; Bitki hücre duvarında bulunur Glikoz moleküllerinin birleşmesi ile oluşmuş başka bir polisakkarittir Selülozu sadece termitler ve geviş getiren hayvanlar sindirebilirler
Glikoz+glikozn Glikoz ® Selüloz+(n-1) H2O
- Glikojen ; Çok sayıda glikozun birleşmesi ile oluşmuş polisakkarittir Hayvanlar glikozu bu şekilde depo ederler Kas ve karaciğer glikojenin depo edildiği organlardır
Glikoz+glikoznGlikoz ® Glikojen+(n-1) H2O

B) Yağlar (Lipidler)

Enerji elde etmek için kullanılırlar Vücudun değişik bölgelerinde (deri altlarında, iç organların civarında) depo edilebilirler Kullanıldıklarında glikoza oranla çok fazla enerji açığa çıkarırlar
Ancak yanması glukoza oranla daha zor ve zaman aldığı için enerji eldesinde öncelik glikozundur Yağlar, yağ asitleri ve gliserolün ester bağı ile birleşmesi sonucu oluşur
3 yağ asidi + Gliserol ® Yağ Molekülü + 3H2O
Bu birleşme sonucunda üç molekül su açığa çıkar (Dehidrasyon reaksiyonu)

C) Proteinler

Aminoasitlerin bir araya gelerek oluşturduğu dev moleküllerdir 20 çeşit aminoasit vardır Aminoasitlerde karboksil ve amino grubu bulunur Aminoasitlerin birbirleri ile birleşmesiyle peptid bağı oluşur Peptid bağı oluşurken bir molekül su açığa çıkar (Dehidrasyon reaksiyonu)

Aminoasit + Aminoasit ® Aminoasit - Aminoasit + H2O
Proteinlerin hücrede enzimsel ve yapısal görevleri vardır Uzun süreli açlık durumunda proteinler yağlardan sonra enerji verici olarak kullanılır

Temel aminoasit : Hayvanların ve insanların dışarıdan almak zorunda olduğu aminoasitlere denir

D) Vitaminler

Vücutta düzenleyici görevleri vardır Bazıları da enzimlerin yapısına katılır Sindirime uğramadan emilerek kana geçerler Bitkiler ihtiyaç duydukları vitaminleri kendileri yapar İnsanlar ve hayvanlar vitamin sentezi yapamazlar Sadece bitkilerin ürettiği provitaminleri vitamine dönüştürürler Vitamin eksikliğinde çeşitli hastalıklar açığa çıkar

E) Besinlerin

a) Kullanım Sırası

1 Karbonhidratlar
2 Yağlar
3 Proteinler

b) Bulundurdukları enerji miktarı

1 Yağlar
2 Proteinler
3 Karbonhidratlar

Tablo 21 Vitamenler, Bulundukları Besin Maddeleri ve Önledikleri Hastalıklar

212 İnorganik Besinler

Su ve madensel tuzlar bu gruba girer Hem canlı vücudunda hem de cansız ortamda bulunurlar

A) Madensel Tuzlar

İnorganik maddelerdir sindirilmeden direk kana geçebilirler Vitaminlerle birlikte düzenleyici görev yaparlar Vücudumuzda ;
P, Cl, N, S, Na, K, Ca, Mg, Fe, Mn ve Cu gibi mineraller bulunmaktadır

B) Su

Canlıların en çok ihtiyaç duydukları maddedir Vücut ağırlığının yaklaşık %40-70 i sudur Suyu vücut için önemli kılan özellikler şunlardır;

- Çok iyi çözücü olması
- Besinleri taşıması
- Enzimlere çalışabileceği ortam sağlaması
- Sindirimi kolaylaştırması
- Terleme ile vücut ısısını düzenlemesi

22 CANLILARDA BESLENME İLİŞKİLERİ ve ETKİLEŞİM

Canlılar beslenme yönünden üç gruba ayrılır;

- Ototroflar
- Heterotroflar
- Hem ototrof, hem heterotroflar

221 Ototrof Canlılar

İnorganik besin maddelerinden organik besin yapan canlılara ototrof canlılar denir Ototrof canlılar besin üreten gruptur Diğer gruptaki canlılar ototrofların ürettiği besinlerden faydalanır Bunun için ototroflara üreticiler denir Ototroflar fotosentez ve kemosentez yapanlar olmak üzere iki gruba ayrılır;

Kemosentez Yapanlar Bazı Bakteriler

B) Kemosentez Yapanlar

Fotosentez gibi inorganik maddelerden organik madde yapımıdır Fotosentez reaksiyonlarından üç farklı yönü vardır
- Güneş enerjisi kullanılmaz; kimyasal enerji kullanılır
- Sadece bazı bakteriler gerçekleştirir
- (Nitrit ve nitrat bakterileri)
- Klorofil ve kloroplastları yoktur

Denklemle reaksiyonu özetlersek;

CO2+H2O + Güneş Işığı Klorofil Besin +O2


Kullanılan Kullanılan Sentezin Oluşan
İnorganik Enerji Çeşidi gerçekleştiği maddeler
maddeler hücre kısmı

222 Heterotroflar

Besinlerini hazır olarak alan canlıların oluşturduğu gruptur Heterotroflar besinleri alış biçimine göre üç grup altında incelenir

A) Holozoik Yaşam

Besinlerini katı parçalar halinde alan canlılardır Sindirim, kas, sinir ve duyu sistemleri iyi gelişmiştir Holozoik canlılar da üç alt gruba ayrılırlar

a) Otçullar (Herbivorlar)

Genel olarak bitkisel besinlerle beslenirler Koyun, keçi, inek, kaplumbağa bu gruba girer Sindirim sistemleri bitkilerdeki selülozu sindirmeye uygun özelliktedir

b) Etçiller (Karnivorlar)

Genel olarak hayvansal besinlerle beslenirler Sinir, duyu organları avlarının yerini tespite, kas ve iskelet sistemi avların yakalanmasına, diş ve sindirim sistemi yakalanan avların parçalanmasına ve sindirilmesine uygun özellikleri taşımaktadır

c) Hem Etçil, Hem Otçul (Omnivorlar)

Bu gruba hem bitkisel hem de hayvansal besinlerle beslenen canlılar girmektedir İnsanları, bazı kuşları ve bazı balıkları örnek verebiliriz Bu gruba ait canlılarda kesici ve öğütücü dişler birlikte bulunur

B) Simbiyotik Yaşam

İki farklı canlının birlikte yaşamasıdır Canlılardan biri konak, diğeri konuk durumundadır Simbiyotik yaşam canlıların oluşturdukları birlikten faydalanma durumlarına göre üç alt grupta incelenir;

a) Mutualizm ( )

Bu birliktelikte, birliği oluşturan canlılar karşılıklı faydalanırlar Ortaklığın bozulması ile her iki canlı ölür Mutualizme en tipik örnek liken birliğidir Liken birliğini Yeşil Alg ve Mantar oluşturur Burada yeşil alg üretici, mantar tüketicidir

İnsan bağırsağında yayşayan E coli'yi de mutualizme örnek verebiliriz Bu örnekte insan E coli'ye yaşama ortamı sağlar, E coli de insana B ve K vitamini sentezler

Mutualizme ilginç bir örnek ise odun yiyen termitlerle onların bağırsağında yaşayan kamçılılardır Termitlerin odun yemesine rağmen vücutlarında odunu sindirecek enzim üretilmemektedir Beslenme ile alınan odunu termitlerin bağırsağında yaşayan kamçılılar ürettikleri enzimle sindirirler Açığa çıkan şekerlerden bir kısmını kamçılılar, kalan kısmını ise termitler kullanır

b) Kommensalizm ( , o)

İki türden biri birlikten faydalanır, diğeri etkilenmez Köpekbalığının karnına tutunarak onunla yaşayan Echeneis, köpekbalığına zarar vermez Echeneis köpekbalığının beslenmesinden arta kalan küçük parçalarla beslenir

c) Parazitlik ( , )

İki türden birinin birlikten faydalanıp diğerinin zarar görmesidir Dış ve iç parazit olmak üzere iki grupta incelenir Bit, pire ve tahtakurusu dış parazit, bağırsak kurtları ve bazı bakteriler iç parazitlerdir Ökseotu bitkisi yarı pozitiftir Konak canlıdan sadece su alır

C) Saprofit (Çürükçül Yaşam)

Mayalar, küf mantarları ve bakterilerin büyük bir kısmı besinlerini kokuşmaya yüz tutmuş bitki ve hayvan ölüleri üzerinden alırlar Saprofitlerin bu faaliyeti sonucu ölü organizmalar parçalanır ve toprağa geçer

223 Hem Ototrof Hem Heterotrof Canlılar

Sinekkapan (Dionea), ibrikotu (Nepentes) gibi böcek yiyen bitkiler fotosentezle yaptıkları besinlere ilaveten, büyümeleri için gerekli aminoasitleri yakaladıkları böcekleri sindirerek sağlarlar Bu bitkiler, fotosentez yapabilmeleri nedeni ile ototrof; böcekleri sindirebilmeleri nedeni ile de heterotrof gruba dahil edilirler