Sindirim Sistemleri*1

SİNDİRİM SİSTEMLERİ (1)

SİNDİRİM SİSTEMLERİ

Hayvanların tümü heterotroftur Heterotrof organizmalarda hayatsal faaliyetlerin devamı için
hazır besine ihtiyaç duyarlar Bu ihtiyaç, beslenme ile alınan büyük moleküllerin (yağ, karbonhidrat, protein, nükleik asitler) parçalanması ile açığa çıkacak olan, gliserol, yağ asidi, glikoz, aminoasit ve organik bazlardan karşılanır
Yağlardaki ester, karbonhidratlardaki glikozid, proteinlerdeki peptit, nükleik asitlerdeki fosfodiester bağlarının enzimler tarafından koparılmasına, sindirim (parçalanma, hidroliz veya hidrasyon) denir

Sindirim hücre içi sindirim ya da hücre dışı sindirim şeklinde olur
Hücre içi sindirim protista, süngerler ve bitkilerde görülür Besin hücreye fagositoz ya da pinositozla alınır Hücreye alınan besinler lizozom enzimleri yardımı ile yapıtaşlarına kadar parçalanır

Hücre dışı sindirim, besinlerin hücre dışına salınan enzimlerle parçalanıp hücre içine alınması olayıdır Sindirim sistemi gelişmiş canlılarda görülür Bu şekil sindirimde, enzimi hücre dışına salgılayan özel kanallar vardır Bütün hayvanlarda, böcekçil bitkilerde, ekmek küfleri ve bazı bakterilerde hücre dışı sindirim görülür

141 ÇOK HÜCRELİ ORGANİZMALARDA SİNDİRİM SİSTEMLERİ

1411 Bitkilerde Sindirim

Özel bir sindirim sistemi yoktur Organik besinler fotosentezle yapılır Besin yapımında kullanılan CO2, H2O ve diğer organik besinler bitkinin çeşitli kısımlarından difüzyonla alınır Yapılan besinleri bitki hayatsal faaliyetlerinde kullanır Fazla besinler de özel yerlerde depo edilir

Azotça fakir topraklarda yaşayan Drosera (böcekkapan), Nepehthes (ibrik otu) ve Dionea (kapanlı) da hücre dışı sindirim görülür Bu bitkiler özel sistemleri ile böcekleri yakalayabilirler Salgıladıkları sindirim enzimleriyle böceğin proteinli yapılarını aminoasitlere kadar sindirirler Açığa çıkan bu aminoasitler bitki tarafından emilerek azot ihtiyacı karşılanır Bu üç bitki hücre dışı sindirime örnektir

Sölenterler (hidra, denizanası, mercan) ve Planaria'da sindirim görevi yapan bir boşluk (gastrovasküler boşluk) vardır Bu boşluk ağız ve anüs görevi yapan tek bir açıklıkla dışarıya açılır

Gastrovasküler boşluğa alınan besinlerin sindirimi burada başlar (Hücre dışı sindirim) Birkaç parçaya ayrılan besin, sindirim boşluğunu çeviren hücreler tarafından pinositozla hücre içine alınır Sindirim burada tamamlanır (Hücre içi sindirim)

Toprak solucanında besinler ağızdan alanır, sindirim kanalında sindirilir, artıklar başka bir açıklıktan (anüsten) dışarı atılır Sindirim sistemleri ağızla başlar, yutak, yemek borusu, kursak, kaslı kursak ve bağırsakla devam eder, anüste son bulur

142 OMURGALILARDA SİNDİRİM SİSTEMİ

1421 Kuşlarda Sindirim Sistemi

Kuşlarda sert taneleri almak için ağız gaga şeklinde özelleşmiştir Alınan besinler yutak, yemek borusu, kursak, 1 mide, 2 mide (taşlık), oniki parmak bağırsağı ve ince bağırsakta mekanik ve kimyasal sindirime uğrayarak emilir Sindirilemeyen maddeler kloak yardımı ile dışarı atılır Kloaktan önce iki tane kör bağırsak vardır

Şekil 142 Kuşlarda Sindirim Sistemi

Kuşlardaki 1 mide alınan besinleri ıslatır ve kimyasal sindirimi başlatır 2 mide ise alınan taş parçalarını öğütür Karaciğer ve pankreas kanallarla ince bağırsağa enzim gönderir ve sindirim burada tamamlanır

1422 Memelilerde Sindirim Sistemi

Memelilerde sindirim ağızda mekanik ve kimyasal olarak başlatılır Mekanik sindirim dişler, dil ve damak yardımıyla gerçekleşirken, kimyasal sindirim, dil altı, kulak altı ve çene altı tükrük bezlerinin salgılarıyla gerçekleşir Dişler canlının beslenme şekline göre değişik özellikler gösterir Otçul (herbivor) ların azı, etçil (karnivor) lerin de kesici dişleri gelişmiştir Ayrıca, otçulların sindirim sistemi, etçillere göre daha uzundur Bu özellik selüloz sindirimini kolaylaştırır Otla beslenen memelilerin sindirim sisteminde mutualist yaşayan bazı bir hücreliler salgıladıkları selüloz enzimi ile, selülozu sindirir

Şekil 143 Geviş Getiren Memelilerde Sindirim Sistemi

Memelilerin geviş getirenler grubunda sindirim sistemi bazı farklılıklar gösterir Mideleri şirden, kırkbayır, börkenek ve işkembe bölümlerinden oluşur
İşkembe ve börkenekte besinler bir müddet bekletilir Daha sonra besinler ağıza geri getirilerek çiğnenir ve tekrar yutulur Kırkbayır ve şirden yolu ile ince bağırsağa gönderilir Geviş getiren memelilerin midelerinde selüloz sindirimini gerçekleştiren bakteri ve protistler vardır
Kemirici memelilerde ise mide iki bölümden oluşur Diğer memelilerde ise mide tek bölümlüdür

143 İNSANDA SİNDİRİM SİSTEMİ

İnsanda sindirim sistemi ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsak ve anüsten oluşmuştur Ayrıca tükrük bezi, karaciğer ve pankreas sindirime yardımcı organlardır

1431 Ağız

İnsanda sindirim ağızla başlar Ağızda dişler, dil ve sert damak mekanik sindirimi, tükrük bezleri de kimyasal sindirimi başlatır Dil sindirilmekte olan besinleri karıştırır, tadını alır ve yutağa doğru iter

A Dişler

Dişler besini tutmaya ve öğütmeye yarar Canlının beslenmesine bağlı olarak şekil ve büyüklüğü değişiklik gösterse de yapıları aynıdır

Şekil 144 Köpek Dişinin Kısımları

Diş etinin üstünde kalan kısım tac, diş etiyle çevrilen kısmı boyun, çene kemiği içindeki çukura gömülü kısım köktür Her diş çeşitli tabakalardan oluşur En dışta beyaz ve sert bir kısım mine, bunun altında o kadar sert olmayan dentin (fildişi) tabakası ve en içte kan damarları, sinir ve yumuşak doku ile dolu olan pulpa (dişözü) bulunur Diş çene kemiğine çimento denen bir madde ile bağlanarak oynamaz eklemi meydana getirir
Yetişkin bir insanda 16'sı alt çenede 16'sı üst çenede olmak üzere 32 diş bulunur Bu dişlerin öndeki 8'i kesici, 4'ü köpekdişi, 8'i küçük azı ve 12'si büyük azı dişleri olarak adlandırılır Kesici dişler besini keserek ağıza almaya, köpek dişleri parçalamaya, azı dişleri ise öğütmeye yarar

B Dil

Dil çeşitli yönlerde dizilmiş çizgili kas gruplarından meydana gelmiştir Bu kasların kasılması dili içeri-dışarı, yukarı-aşağı ya da bir yandan ötekine hareket ettirir
Dil besinin alınmasında, alınan besinlerin dişlerin arasına itilmesinde, çiğnenen besini yutmaya hazır bir, lokma haline getirilmesinde ve yutağa itilmesinde görevlidir Dil epiteli, çözelti halindeki maddelere karşı hassas olan, tat tomurcuklarını oluşturur Tat tomurcukları ağıza alınan besinlerin tadını ve tazeliğini kontrol ederek uygun besinlerin, sisteme girmesini, uygun olmayanların da dışarı atılmasını sağlar Bunlara ek olarak konuşma ile de görevlidir

C Tükrük Bezleri

Tükrük salgısı kulak, çene ve dil altına yerleşmiş üç çift bez tarafından salgılanır Bu üç çift bezden iki değişik tükrük salgılanır Salgılardan biri kuru özellikteki besinleri ıslatıp parçalar, diğeri parçalanan besinleri lokma haline getirir
Tükrük içinde pişmiş nişastayı parçalayan amilaz (pityalin) enzimi, parçalanan besinleri lokma haline getiren mukus, su, Na++ ve Ca++ iyonları bulunur Tükrükle ağız devamlı nemli kalarak konuşma kolaylaştırılır

1432 Yutak (Farinks)

Ağız ile yemek borusu arasında bulunan geçiş bölgesidir Sindirim sisteminin bu kısmında mekanik ya da kimyasal sindirim olmaz Yutağa ağız ve burun boşluğu, yemek ve soluk borusu ile östaki kanalları açılır
Yutma: Ağızda sindirimi tamamlanan besinlerin yutak üzerinden yemek borusuna geçmesidir

Yutma sırasında dil ağızın tavanına doğru kaldırılır Bu olayla lokma yutağa itilir Bu esnada burun boşluğu, küçük dil ile soluk borusunda gırtlak kapağı (epiglottis) ile kapatılarak besinin yemek borusuna geçmesi sağlanır Yutma esnasında soluk alma ve verme duru (Şekil 145)

1433 Yemek Borusu (Özofagus)


Yutak ile mide arasında bulunan kaslı bir borudur Uzunluğu 25 cm, çapı ise 2 cm'dir Yemek borusunun en dışında örtü epiteli, düz kaslar ve bağ doku tabakası vardır Düz kaslar kasılıp gevşeyerek lokmanın peristaltik hareketle mideye iletilmesini sağlar

Şekil 146 Yemek Borusunda Dalgalanma (Peristatik hareket) ile Besinin İlerleyişi

Peristaltik hareketin ters yönde olması ile kusma meydana gelir Kusma vücudun savunma refleksidir Kusma ile vücuda zararlı olabilecek besinler dışarı atılır

1434 Mide

Yemek borusu ile ince bağırsak arasında bulunan genişlemiş bir bölümdür Yemek borusuna yakın üst bölümüne kardia, bunun altındaki bölüme fundus, ince bağırsağa yakın bölgesine de pilor denir Kardia (mide ağzı) ve pilor (mide kapısı) besinlerin belli yönde ilerlemesini sağlar

Mide duvarının yapısında içten dışa doğru mukoza, alt mukoza, kaslı tabaka ve bağ dokusundan oluşan bir örtü (periton) bulunur
Mukoza tabakasında bulunan silindirik epitel hücreleri bütün midenin iç yüzeyini örter Bu epitel hücreleri mide duvarının içine doğru tüp şeklinde girintiler yaparak mide bezlerini meydana getirir

Bu bezler HCl, pepsinojen, yeni doğmuş bebeklerde lap enzimi ve az miktarda da lipaz içeren mide özsuyunu salgılar Mide özsuyu pH=2 değerindedir Mide iç yüzeyinin asitli ortamdan korunması mideden salınan mukus ile olur Mukus yeterince salgılanmazsa önce gastrit, sonra da ülser meydana gelir Midenin kas tabakası olağanüstü kalın olup boyuna, çapraz ve halka şeklinde konumlanmıştır Mide bu kaslar yardımı ile besinlerin parçalanmasını ve mide özsuyu ile karışmasını sağlar
Mide özsuyu ve kas kasılması ile iyice karışan besinler kimus (mide bulamacı) şeklinde piloru geçer ve ince bağırsağa gelir Mideye gelen besin, besinin miktarına ve çeşidine bağlı olarak 1-4 saatte boşalır Orta büyüklükte bir insanın mide kapasitesi yaklaşık olarak 2,5 litredir

Şekil 147 İnsanda Sindirim Sistemi

1435 İnce Bağırsak

Mide ile kalın bağırsak arasında bulunan ince bağırsak 3 cm çapında ve 7,5 metre kadar uzunlukta kıvrımlı bir borudan ibarettir İnce bağırsağın ilk 25 cm'lik bölümüne oniki parmak bağırsağı (duodenum), sonra gelen boş bağırsak (jejenum), en son kıvrımlı bölge ise kıvrım bağırsak (ileum) adını alır

Sindirim sisteminin yardımcı organları olan karaciğer ve pankreasa ait özsu oniki parmak bağırsağına dökülür İnce bağırsak mukozasında bulunan milyonlarca küçük bağırsak bezi çok sayıda enzim içeren bağırsak sıvısını salgılar Bu üç değişik organdan gelen özsu birbirine karışarak ağız ve midede başlayan sindirim sürecini tamamlar Ayrıca ince bağırsak duvarındaki goblet hücreleri mukus salgılayarak besinin sistem içindeki hareketini kolaylaştırır

İnce bağırsak iç yüzeyinde bulunan epitel doku, bağırsak boşluğuna doğru parmak şeklinde villuslar oluşturur Bu villuslar bağırsağın iç yüzeyini artırarak emilimi hızlandırır Bağırsakta bulunan 5000000 villus 10 mlik bir alan oluşturur

Şekil 148 Villus Genel Şeması

Ayrıca bağırsak epitel hücrelerinin üst yüzeyi yaptığı mikro seviyede çıkıntılar ile mikrovillusları oluşturur
(Bkz Fsk 3, Şekil 148) mikrovilluslarda bağırsak yüzeyini 150 kat artırabilir