Cevap : Mezhepler Tarihi

MÜŞEBBİHE

Allah'ı yaratıklarına benzeten fırkaya verilen isim Cehm b Safvan (öl 128/746) Allah'ın sıfatlarını inkâr edip tatile saptıktan sonra buna bir tepki olarak Allah'ı insanlara benzetme hareketi başlamıştır
Abdu'l-Kahir el-Bağdadî (öl 429/1037) Müşebbihe'yi iki kısma ayırır Biri; Allah'ın zatını O'nun dışındakilere benzetmiştir Öteki ise; O'nun sıfatlarını, O'nun dışındakilerinin sıfatlarına benzetmiştir (el-Bağdadî, el-Farku Beyne'l-Fırak, Beyrut (ty), s 225) Allah'ın zatını insanlara benzetenler, Şia'nın gulat fırkalarıdır Bunlardan Abdullah b Sebe' Hz Ali'yi ilâh olarak vasıflandırmıştır Müşebbihe'nin bir çok fırkaları vardır En meşhurları ise, Hişâmiyye fırkasıdır Müşebbihe denildiğinde ilk akla gelen bu fırkadır Bu fırkanın ilk kurucusu Hişâm b el-Hakem'dir Daha sonra gelen Hişâm b Sâlim el-Cevâlikî de aynı yolu izlemiştir Her iki Hişâm da Gulât-ı Şiâ'dandır (Şehristânî, el-Milal ve'n-Nihal, Beyrut 1975, II, 21 el-Fisal'in kenarında basılmıştır)
Hişâm b el-Hakem, Mutezilî Ebu'l-Hüzeyl ile aralarında geçen bir tartışmada Allah'ın cisim olup boyutlarının bulunduğunu, boyunun kendi karışıyla yedi karış olduğunu iddia etmiştir (Şehristânî, age, II, 21)
Gulat-ı Şiâ'dan olan Hişâm, Peygamber(sas)'in "Kimin mevlâsı isem Ali de onun mevlâsıdır" "Senin benim yanımda durumun, Hârun'un Mûsâ'nın yanındaki durumu gibidir Ne var ki benden sonra peygamber yoktur" "Ben ilim şehriyim, Ali de onun kapısıdır" gibi sözleriyle Hz Ali'yi kendisinden sonra halife tayin ettiğini iddia etmiştir Ayrıca Hz Ali'nin masum olduğunu, yanılma ve bilgisizlikten, gafletten tamamen uzak bulunduğunu ileri sürmüştür (el-Malatî, Ebu'l-Huseyn Muhammed b Ahmed, et-Tenbih ve'r-Redd alâ Ehli'l-Ehvâi ve'l-Bida ; Beyrut 1968, s 25)
Allah'ın sıfatlarını insanların sıfatlarına benzetenler ise, Mutezile'den Basralı ekolden bazı kimselerdir ki bunlar, Allah'ın iradesinin insanların iradesi gibi olduğunu, Allah'ın konuşmasının da insanların konuşması gibi ve aynı nitelikleri taşıdığını söylemişlerdir (el-Bağdâdî, age, s, 229-230)
Müşebbihe fırkaları genelde gulat-ı şîa denilen aşırı şiîler arasında çıkmıştır
Bu inanlarıyla Müşebbihe'nin sapık bir fırka olduğu açıktır Gerçek Müşebbihe Allah'ın zat ya da sıfatlarını yaratıkların zat ve sıfatlarına benzetip bunların aynı niteliklere sahip olduğunu söyleyen fırka olmakla birlikte; bir takım mütâlaalarla ban fırkalar diğerlerini Müşebbihe olmakla şuçlamışlardır Meselâ, Mutezile, Ehl-; Sünnet mensuplarını âhirette Allah'ın görüleceğini söylemeleri ve Allah'ın sıfatlarını kabul etmeleri sebebiyle Müşebbihe olmakla suçlamışlardır Onlara göre Allah'ın görüleceğini söylemek, aynı zamanda Allah'ın cisim olduğunu, belli bir mekânda ve belli bir yönde olduğunu söylemekle eş anlamlıdır ve bu sebeple de Allah'ın görüleceğini söyleyenler hem Müşebbihe ve hem de Mücessimedirler (İbnu Ebi'l-Hadîd, Şerhu Nehci'l-Belağe, Beyrut (ty), I, 19)
Yine Mutezile'nin etkisinde kalan ban Kelâm ehli ile onlara tabi olanlar, Allah'ın yukarıda olduğunu; arşının üzerinde istivâ ettiğini kabul eden ve nüzûlünün olduğunu söyleyenleri "teşbih" ile itham etmişlerdir Meselâ, Zahid el-Kevserî, bu tür endişelerle İbnu Kuteybe ve bemerlerini Müşebbihe olmakla suçlamıştır (Zahid el-Kevserî'nin tahkik ettiği el-Malatî'nin age, s 75'te 1 nolu dipnot, s 97'de 2 nolu dipnot, s 113'te 2 nolu dipnot) Yine Fahruddin er-Râzî (öl 606 h) Kur'ân'da Allah hakkında kullanılan yed, vech gibi haberî sıfatlarını te'vil etmemenin kişiyi Mücessime'ye sürükleyeceğini söylemektedir (Râzî, Esasu't-Takdîs, Mısır 1935, s172-173) Oysa Selef-i Salihin'in bu sıfatları te'vil etmedikleri bir vakıadır
Bu nedenle teşbih ile itham edilen kişilerin gerçekten Müşebbihe olup olmadıklarını iyi tahkik etmek gerekir
Yüce Allah, kendisine benzer hiç bir şeyin olamayacağını Kur'ân'da ifade etmektedir: "O'na benzer hiç bir şey yoktur O, işitendir, görendir" (eş-Şûrâ, 42/11) Yaratıklarından hiç bir şey O'na benzemez O da yaratıklarına benzemez Allah'ın zatı yaratıklarına benzemediği gibi, sıfatları da yaratıklarına benzemez Allah, hayat, ilim, kudret, semi', basar vs gibi subûtî sıfatlarla muttasıftır İnsanlarda da hayat, ilim, kudret, semi' ve basar gibi sıfatlar vardır Ancak Allah'ın sıfatlarıyla insanların sıfatları arasında sadece isimlendirme yönüyle bir benzerlik vardır Mahiyet açısından bir benzerlik asla söz konusu değildir Allah'ın hayatı vardır ama bizim hayatımıza benzemez; kudreti vardır ama bizim kudretimize benzemez; ilmi vardır ama bizim ilmimize benzemez O'nun sıfatlarında kemal vardır; bizim sıfatlarımızda yoktur O'nun sıfatları ezelî ve ebedîdir; ama bizim sıfatlarımız böyle değildir O'nun sıfatları için bir sınır sözkonusu değildir; ama bizim sıfatlarımız sınırlıdır
M Sait ŞİMŞEK