C E R K E S T O P L U M U
Soylular, Köylüler ve Köleler



Her Cerkes hangi soya ve hangi boya ait oldugunu bilir Ayni soydan herkes birbirini akraba sayar ve aralarinda evlenme yasagi uygulanir

Geleneksel ve toplumsal yapi Cerkeslerde soy toplulugu (klan) ve boy-kabile yapilanmasi özellikleri tasir Ortak bir atadan geldigine inanan ve ayni soyadini tasiyan aileler soy topluluklarini (lhepk) olusturur Ayni Ihepkten olan herkes birbirini yakin akraba sayar ve aralarinda kesin evlenme yasagi uygulanir Evlenme yasagi anne tarafindan "Ihepek" icin de gecerlidir Her soyun kendine ait bir damgasi (armasi) vardir Gecmiste bu soylar, yasadiklari cografi bölgenin veya bagli olduklari prenslerin alariyla anilan Abzeh, Sapsig, Bjedug, Natuhay, Cemguy, Kabardey, Besleney, Hatukay gibi boylari olusturuyordu Bu geleneksel yapi eski katilikta olmasa da genel olarak varligini sürdürüyor Akrabalik ve evlilik iliskileri ayni normlarda devam ediyor Bugün de hemen her Cerkes hangi soya ve hangi boya ait oldugunu biliyor
Cerkes toplumu, dönemlere, bölgelere ve boylara göre bicimi ve adlari degisse de esas olarak feodal soylardan, özgür kölyülerden, serflerden ve kölelerden olusuyordu Feodal sinifin tepesine psi denilen prensler bulunuyordu Psi´lal hükümranliklari altindaki topraklarda kendilerine bagli profesyonel savascilarin gücüne dayanarak halki yönetiyorlardi Psi, kendisine tabi halkin bütün mülkiyeti üzerinde tasarrufta bulunabilirdi Bununla birlikte kisisel dokunulmazligi vardi Feodal düzenin en güclü oldugu Kabardey bölgesinde, "psize´use" denilen büyük prenslerin kongresinde en yasli prens "büyük prens" (psivueliy) secilir ve yardimcilari (psi kuedze) ile birlikte Kabardey´in ic ve dis islerini yönetirdi 1800´lerin basinda Kabardey bölgesi Rusyanin hakimiyetine girince psilarin iktidari büyük ölcüde sinirlandi
Prenslerden sonra "birinci derece" özden (soylu) kabul edilen diger üst sinif "tlakotles"lerdi Hiyerarside onlari ikinci derecede özdenler (dijinigo) izliyordu Bazi arastirmacilar bu ikisini ayni sinif kabul eder Büyük toprak sahipleri olan tlakotlesler, adlarinin anlamina (güclü soy) uygun olarak toplumda cok yüksek bir konuma sahiptiler Cok genis feodal haklari vardi ve bu mirasla gecerdi
Alt feodal sinifi olusturan vorklar, bagli olduklari psilara ve tlakotleslere silahiyla hizmet eden askeri bir sinfti Yeni bir vorku himaysine alan psi veya tlakotles, ona vork tin denilen ve genellikle cins bir at, cesitli silahlar, büyükbas hayvan ve topraktan olusan hediyeler verirdi Vorklar verilen bu topraga "askeri hizmet verme sartiyla" sahip olurlardi Vasal hizmetinin babadab ogula gecen bagliliginin kosullarina antla tespit edilirdi: Vork, efendisine sadakat ve dürüstlükle hizmet etmeyi, onun düsmanlarini kendi düsmani saymayi, agir bir hakarete ugramadikca baska bir feodale gecmemeyi yükümlenirdi
Vorklar, bagli olduklari feodale olki cagrisiyla, savasa veya baska bir faaliyete katilmak üzere belirtilen zamanda, belirtilen yerde olmakla yükümlüydüler Bazi vork ailelerinin savasta bayragi tasimak, meclic kararlarini halka duyurmak, dügün, toplanti, cenaze gibi büyük organizasyonlarda düzeni saglamak gibi görevleri vardi
Cerkes soylari icin tarla isleriyle zanaatla, bilimle ve hatta ticaretle ugrasmak ayip sayilirdi Hayatlarini at üzerinde baskinlarda, savasarak ya da ziyaretlerde gecirirlerdi Kapisi her zaman herkese acik "haces"te (konuk evi) konuk agirlamak en basta gelen meziyetleriydi
Üst feodal kesim disinda halkin büyük cogunlugunu tlhokotl yani özgür köylü sinifi olusturuyordu Kendi özel mülkiyetleri ve köleleri olabilen bu özgür köylülerin bagli olduklari feodallere vergi vermek, belli dönemlerde onlar icin calismak, cagrildiginda ordusuna katilmak gibi yükümlülükleri vardi Bunlarin bir bölümü zamanla özgürlüklerini kaybederek laguneut ( veya lagunepit), yani feodallerin mülkiyetinde bulunanserfler haline geldiler
Toplumun en alt sinifi, savaslarda veya baskinlarda ele gecirilmis köleler (psitl ve vuneut) olusturuyordu Cesitli islerde calistirilirdi, alinip satilabilir veya azat edilebilirlerdi Köle sahibi olmak kimsenin imtiyazinda degildi; savasta veya baskinda düsmanini ele geciren onu köle yapma hakkina sahipti Kölelerin cocuklarida köle sayilirdi Köleler cogunlukla baska halklardan ( Rus, Kazak, Leh, Gürcü, Iranli) ya da düsmanlik güden topluluktan ele gecirildiAn cak cok agir bir suc islemesi halinde bir Cerkes de köle yapilarak satilabilirdi
Feodal yapi bazi Cerkes boylarinda farklilik gösteriyordu Karadeniz sahilinde yasayan Sapsiglar, Abzehler ve Natuhaylar 1700´lerin ikinci yarisindan ayaklanarak feodal sinifi tasfiye ettiler ve yaslilarin önderlik ettigi halk meclisleriyle yönetilmeye basladilar Feodal yapisini koruyan diger Cerkes topluluklarindan gelen kacaklara siginma sagladilar Bu nedenle sürgünden önceki son dönemde nüfuslari oldukca artmisti Feodal yapisi en güclü ve karmasik olanlar ise Kabardeylerdi
Cerkes toplum yapisi, feodallerin haklari ve imtiyazlari sirlanmis olarak Sovyet dönemine kadar devam etti Sovyet sisteminde tamamen ortadan kaldirildi Osmanli topraklarinda ise radikal bir tasfiye hareketi olmadi Feodallerin sürgün ve daginik yerlesim nedeniyle iyice zayiflayan hakimiyeti, büyük calkantilara yol acmadan zamanla ortadan kalkti Bununla birlikte, özellikle Kabardeylerde eski toplumun izleri bugün de görülebilir

Medeni Bir İlişki Tarzı KAŞENLİK

Çerkeslerin günümüze kadar devamlılığını sürdüren geleneklerin birisi de "kaşenlik adetidir Bu adet bekar genç kız ve erkekler arasında evlilik öncesi dönemde gerçekleşmektedir Diğer geleneklerde olduğu gibi habze adı verilen kurallarla sınırlıdır Kaşenlik birbirinden hoşlanan genç kız ve erkekler arasındaki arkadaşlık ilişkisine denmektedir
Çerkeslerin günümüze kadar devamlılığını sürdüren geleneklerin birisi de "kaşenlik adetidir Bu adet bekar genç kız ve erkekler arasında evlilik öncesi dönemde gerçekleşmektedir Diğer geleneklerde olduğu gibi habze adı verilen kurallarla sınırlıdır Kaşenlik birbirinden hoşlanan genç kız ve erkekler arasındaki arkadaşlık ilişkisine denmektedir
Çerkes kız ve erkekleri birbirleri ile düğünlerde, toplantılarda, muhabbet ortamlarında birlikte olurlar Bu toplantılar en yaygın olarak köylerde görülür Bu tür toplantılarda genellikle bir kaç köyün gençleri biraraya gelir Sabahlara kadar süren sohbetler, oyunlar ve eğlenceler yapılır Bu geceler gençlerin birbirlerini tanımalarına yardımcı olmaktadır Muhabbet geceleri bir eğlence kaynağı olduğu kadar aynı zamanda eğitim yereri de sayılmaktadır Kızlar ve erkekler belirli bir yaştan başlayarak bu tip toplantılarda çerkes adet ve görenekleri çerçevesinde eğitilirler Bütün eğlence, düğün ve toplantılarda "thamate" adı verilen bir kişi bulunur
Kim kimle kaşen olabilir?
Aynı sülaleden olan kişiler kaşen olamazlar Akrabalık derecesi ne kadar uzak olursa olsun yasaktır Aynı köyden kişilerin kaşen olmaları hoş karşılanmaz Bu kural günümüzde biraz yumuşamıştır Artık aynı sülaleden olmamak kaydıyla kaşenliğe fazla tepki duyulmamaktadır Muhabbet toplantılarında kızlar ve erkekler karşılıklı otururlar
Birden fazla kaşen
Gençlerin her toplantıda farklı kaşeni olabildiği için bir Çerkez kızının ya da erkeğinin evleninceye kadar çok fazla kaşeni olabilmektedir Toplantıda amaç tanışmak, eğlenmek ve kendine uygun bir eş seçmek olduğu için kaşenlik bazen ciddi bazen de şaka halinde ortaya çıkmaktadır Sayısı fazla olan şaka kaşenliğinin çok fazla bir ciddiyeti yoktur
Kız ya da erkek birbirlerinin daha önceki kaşenlerine karşı herhangi bir olumsuz tavır takınmazlar Eski kaşenlerle sosyal ilişkiler kesilmez Çünkü daha önceki kaşenlerin şaka olduğunu her iki tarafta kabullenmiştir Kadın ya da erkek eski kaşenleriyle bu benim eski kaşenim diye espri yapabilir Dolayısıyla kızın ya da erkeğin birden fazla kaşeni olması yadırganmamaktadır
Evlenmeye vesile olan kaşenlik
Pseluk ile başlayıp daha sonra da devam eden kaşenlik iki kısma ayrılmaktadır Bunlardan birisi şaka diğeri ise ciddi kaşenliktir
Şaka kaşenliğine semerko denmektedir Bu durumda kişiler ciddi olmasalar dahi sırf o geceye ya da bir kaç geceye mahsus olarak kaşen olabilirler Burada amaç eğlenmek, birbirlerini tanımak bunu yaparken de hoş vakit geçirmektir Şaka kaşenliğinde kız ve erkek birbirlerine sanki evleneceklermiş gibi meth edici ve övücü sözler söyler Kaşenliğin bir de ciddi boyutu vardır Bu durumda birbirlerini beğenen kız ya da erkek evlenmek için arkadaşlık kurmak isterler
Eğer karşı taraf kabul etmişse diğer toplantılarda da görüşerek bu ilişkiyi devam ettirirler Fakat ciddi kaşenlikte daha ziyade pisehluk ile başlamaktadır Erkek bir kaç arkadaşını alarak kızın veya onun herhangi bir akrabasının evine gider Kızın da mutlaka yanında bir ya da bir kaç arkadaşı bulunmak durumundadır Burada kıza kaşenlik teklifini sunar Bu durumda kız ve erkek arkadaşlarının yanında teklifi değerlendirirler Birbirlerinden beklentilerini ve isteklerini söylerler Kaşenliğin her iki boyutunun da kendine has kuralları vardır Kaşenlik eğer ciddi ise ve sonuçta evlilik düşüncesi ile kişiler birbirlerini tanımaya çalışıyorsa bu durumda meclislerde şaka kaşenliği gibi ulu orta gündeme getirilmez Bu durumda bir çok muhabbette bir araya gelebilirler, bir çok konudan konuşarak birbirlerini daha iyi tanımaya çalışırlar Fakat ilişkileri diğer kaşenliğe nazaran resmiyet kazanır Diğeri kadar serbest değildir Her ne kadar bu kişiler evlilik kararıyla birbirlerini tanımaya çalışsalar da mutlaka evlenecekler diye bir şart yoktur Eğer bir engel söz konusu ise her iki taraf bu durumdan vazgeçebilir
Evlenme akdi ve Euç
Kişiler evlenmeye karar verirlerse bu sefer bunu kendi aralarında akitleşirler Bu durumda da euç denilen bir hediye verilir Euç söz karşılığı verilen maddi bir hediyedir Söz verdi anlamına gelir Kaşenlik neticesinde evlenmeyi kabul etti demektir Bu hediyeyi erkek bayandan ister Bayan da kendi insiyatifinde bir hediye verir Bu hediye bir boyun bağı, mendil, yüzük, bilezik olabilir Erkek de bunun karşılığında kıza bir yüzük vermektedir
Bu karşılıklı hediyeleşme durumu sadece kız ve erkek arasında olmaz
Kızın ve erkeğin yanında arkadaşlarından veya akrabalarından birkaç kişi bulunmak durumundadır Söz verme ve hediyeleşme hadisesi onların nezaretinde olmaktadır
Evlenmek amacıyla kaşen olan ve bunu akit altına alan genç kız ve erkekler bu durumda toplumdan ayrı bir yerde yalnız başlarına konuşamazlar
Onların yanlarında mutlaka arkadaşları da olmak durumundadır Toplumun dışında ve toplumdan habersiz bir yerde konuşmaları yasaktır Bu durum evleninceye kadar böyle devam eder
Eş seçimindeki incelik
Gerek evlenmeye karar veren gerekse sadece bir kaç toplantıda kaşen olan kişiler birbirlerini aileleri ile tanıştırmazlar Arkadaşları ve o ortamda bulunan kişiler onların kaşen olduklarını bilir Anne ve babalarına kaşen olduklarını söyleyip birbirlerini tanıştırmaları ayıp olarak karşılanır Aileler kızın ya da erkeğin kaşenini toplumlardaki diğer kişilerden öğrenerek haberdar olurlar Ancak evlenme zamanında ailelere bildirilir Bu durumdan da sadece anneye bahsedilir Kaşenlik adeti Çerkez toplumunda kızın ya da erkeğin evleneceği kişi hakkındaki kararı kendilerinin vermesini sağlar Büyükler müdahale etmezler Fakat evlenmek üzere kaşen tercihi yapan kişiler daha ziyade aile yapılarına uygun toplumsal kurallara ve adetlere riayet edecek kişileri tercih ederler Bu nedenle birçok toplantıda kızın ya da erkeği hal ve hareketlerini kontrol ederler Evlilik tercihi yaparken bu tip kişilerle yapmayı isterler Çünkü çerkes kültüründe toplumsal normlara uygun olarak hareket etmek gerekmektedir Fertlerden görgü kurallarına gelenek ve göreneklere uygun davranış göstermesi beklenmektedir
Kız kaçırma
Kaşenlik ile başlayan evlilik aşamasında nişanlılık ve söz gibi durumlara pek rastlanmaz Bunun en önemli sebebi kaçırma şeklinde evlenmenin gelenek ve göreneklerinde yer almasıdır Gençler evlenmeye karar verdikten sonra maddi imkansızlıklar, kendisinden büyük başka birinin evlenecek olması gibi sebeplerden dolayı kaçırma şeklinde evlenmeyi tercih ederler Fakat Çerkes kültüründeki kaçırma şekli diğer milletlerden farklı olarak kendine özgü bir nitelik gösterir Bu şekilde evliliğin yaklaşması nişan ve söz gibi törenlerin yapılmasını gerekli kılmamaktadır
Yine kişiler zaten kaşenlik dönemlerinde birbirlerini yeterince tanıdıkları için ayrıca bu tür dönemlere gerek duymazlar Ayrıca çerkeslerde adetler kişilerin ilişkilerine çok fazla sınırlama getirdiği için bu döneme her iki tarafında katlanabilmesi zor olur Çünkü nişanda büyüklerde işin içine girerler Onlarla olan iletişimde konuşma ve görüşme yönünden bir takım güçlükler olduğu için kişiler nişanlı olarak kalmayı pek tercih etmezler Ancak günümüzde söz ve nişanlılık dönemi Çerkesler arasında da yaygınlık kazanmıştır
Çerkes milletindeki genç kız ve erkekler genellikle aynı milletten olan kişilerle evlenmeyi tercih etmektedirler