Nart Efsaneleri

Nart Efsaneleri ve Efsane Kahramanları
"Nart Destanları, Kuzey Kafkasya'nın otokton halklarından oluşan Çerkeslerin binlerce yıldan bu yana ürettikleri Ulusan Destanlar bütününün adıdır" Çerkes Mitolojisi'nin bütününü kapsayan Nart Destanları, İsadan önceki çağlardan bu güne, Kuzey Kafkasya halklarının dilinde, müziğinde, sanatında yer etmiştir Başlangıcını tarih çağları içerisinde tam olarak saptamak çok zordur, ancak doğanın çözülemeyen sırlarının dile getirilmesi olan mytkos'un, insan dilinin ve sözcüklerin ortaya çıkması ile başladığı dikkate alınırsa Nart Destanları'nın başlangıcı hakkında fikir sahibi olunacağı kanısındayız
Nart Tlepş
Nart Tlepş nartların en ulularındandır Nart halkının tüm araç ve çereçlerini yapmak, yeni buluşları ile halkın yaşamını kolaylaştırmak onun görevleri arasındadır Her türlü madeni işleyip olağanüstü güzellikte araçlar yapar Maden çağı uygarlığı aşamasının ve Nart toplumunun yeni buluşlarının simgesidir
Halkın gözünde çok güçlüdür Ünlü Seteney Guaşe ile kimi zaman yardımlaşarak, toplumsal sorunları çözerler Kimi zaman da birbirlerine ters düşerler Setney Guaşe kızgın taş parçasını Tlepş'e kırdırarak Sosrikua'nın doğmasını sağlar Sosrikua'yı maşası ile suya daldırarak çelikleştiren yine Nart Tlepş'tir
Sosrikua'nın bir kahramana yaraşır biçimde eğitilmesini, silah kullanmasını öğrenmesini Seteney'in önerisi üzerine yine Nart Tlepş üstlenir Bu manevi çocuğunun silah kullanma çağına geldiğini anlayan Seteney, Tlepş'e sihirli silahlar ısmarlar Kahramanımız bu yönü ile Grek Mitolojisinin topal ve çirkin tanrısı, ateş ve demircilerin piri Hephaistos'u anımsatır Akhilleus Troya savaşlarına giderken annesi Thetis Hephaistos'a giderek oğlu için efsunlu silahlar yapmasını ister
Topal Hephaistos tanrıçaların en güzeli Aphrodite ile evlidir Gerçi Tlepş ile Seteney Guaşe'nin evli oldukları pek anlatılmaz, ancak ilişkileri adı geçen Grek tanrılarını anımsatmaktadır Bu benzerliğe karşın Tlepş'in tüm buluşları toplumun yararınadır Hephaistos ise devamlı kin güden ve kötülük düşünen bir tanrı olarak tanımlanır Buluşlarını kendisi ile alay eden, kendisini küçümseyen diğer tanrılar aleyhine kullanır Hatta topal olduğu için oğlundan utanan annesi tanrıça Hera bile onun şerrinden kurtulamaz Topal tanrı, içine zincirler sakladığı bir taht yaparak annesine ***ürür Hera tahta oturunca zincirlerle bağlanır ve bir daha kurtulamaz Kısacası topal ve çirkin oluşundan aşağılık duygusuna kapılmış olan Hephaistos kötülük yapmaktan kendisini alamayan bir mitoloji kahramanıdır
Oysa Tlepş güçlüdür, cesurdur Tarım araçlarından döküm araçlarına, silah yapımına kadar tüm uygarlık gereksinimlerini toplum yararına yapar Buluşlarında en yakın danışmanı ve yardımcısı Seteney'dir Abazin Halk Destanlarından Türkçeleştirdiğimiz aşağıdaki text bunun en güzel örneğidir
"Nartlar güçlü ve insanüstü ırktı Sert mizaçlı idiler Büyük bir halk idi Nartlar Çok güçlü atları vardı, alp (mitolojik olaylarda geçen, dağlara uçarak çıkan kanatlı at türü) soyundan gelen Toplumsal düzenleri vardı Sorunlarını yaşadıkları Guım (kuma) ırmağı kıyısında toplanan kurultayda çözümlerlerdi
Evlenmiş, çok güzel ve akıllı bir kadın yaşardı aralarında Seteney guaşe bilge idi, O nartların her derdine derman olurdu, felaketlerde, kıtlık yollarında, savaşlarda halkına yol gösterirdi, başı derde düşen ona koşardı
O çağlarda nartlar çok yaşarlardı; ikiyüz, üçyüz yıl kadar Uzun yaşamlı olurd Nart halkının bireyleri Bu uzun yaşamlı halkın arasında Seteney'in belli bir yeri vardı Aynı çağlarda Nartlar'ın demirci ustası tlepş de yaşamaktaydı Seteney sık sık Tlepş'in dökümhanesine giderdi, "Örsü taştan, çekicide ağaçtan oldğu için yoruluyor" diye üzülürdü Bir gün "Tlepş'in örsü ve çekici demirden olsa bu kadar yorulmazdı" diye düşünen akıllı kadın bir ağaç parçasını yontarak bir takım örs ve çekiç maketi yapar, çekiç maketinin tam ortasını delerek sap takılacak yeride belirtir Onuru kırılmasın diye Tlepş'e söylemez, gizlice gidip yaptığı maketleri dökümhanenin penceresinden içeriye bırakır sabah olup Tlepş iş yerini açtığında ağaç maketlere bakar bir süre, nerden geldiğini anlayamaz ancak bunların örs ve çekiç modeli olduğunu kavrar hemen "Bu örs olmalı, bu da yanılmıyorsam çekiç" diye söylenir kendi kendineÖnce örsü döker demirden, sonra çekici şekillendirir makete uygun biçimde Ortasına açtığı delikten de sap takar Böylece Tlepş'in takımı tamamlanmış olur Ama çalışırken yine zorluk çeker Ateşten aldığı kızgın demir parçaları ellerini yakmaktadır Bir tutacak yapmak gelmez aklına O güne dek bir akıllı çıkıp da bir kerpeden veya maşa yapmayı düşünmemiştir henüz
Dökümhaneye sık sık uğrayan Seteney durumu izler bir süre, fakat bir yolunu bulamaz, ne yapsa da Tlepş'in ellerini yanmaktan kurtarsa?
Derken birgün, Seteney suya giderken yolda iki küçük yılan yavrusu görür Yılancıklar boyunlarını birbirinin üzerinden geçirmiş, uyumakta Sarmaş dolaş yatan yılanlara bakarken Seteney'in aklına bir fikir gelir, bir dal parçasına taktığı yılanları, şekilleri bozulmadan Tlepş'e ***ürür: "Tlepş, Tlepş ilginç, çok ilginç bir şey buldum Örsün çekicin tamam, bunun gibi demirden bir şey yapda ellerin yanmaktan kurtulsun"
Tlepş boyunlarındanbirbirine çakılmış yılan ölülerine bakar, bakar da onların biçimlerini erimiş demirden biçimlendirir Maşa veya kerpetenin bulunuşu böylece seteney'in parlak zekasından doğar
Kahramanımız yararlı buluşları, gücü, haksızlıklara baş kaldırışı ile günümüze dek çeşitli ozanların ve yazarların esin kaynağı olmuştur Ömer Seyfettin'in "Diyet" öyküsündeki demirci kahramanından, Yaşar Kemal'in "Ağrı Dağı Efsanesi"ndeki Demirci Hüsso'ya değin çeşitli yazarlarca işlenen demirci motifi Nart Tlepş ve Greklerin Topal Hephaistos'unun edebiyata yansıması biçimidir bizce

Nart Sosrıkua
Kuzey Kafkasya Halk Destanlarının ünü en yaygın olan kahramanıdır Sosrıkua Her çağda, her dönemde Nart Destanlarının bilinen kahramanıdır Diğer kahramanlarından hiç biri Sosrıkua kadar ünlü değildir
Sosrıkua'nın doğuşu ile ilgili öykü çok ilginçtir Ünlü Nart kadın kahramanı Seteney Guaşe Bakhsan Irmağı kıyısında çamaşır yıkarken Nartların sığırtmacı onu görür ve güzelliğine vurulur Fırlayıveren aşk oku, karşı kıyıda üzerinde çamaşır yıkanan taşa çarpar Taş hemen ısınmaya ve büyümeye başlar Seteney sıcak taşı eteğine sararak Nart Tlepş in dökümhanesine ***ürür Tlepş büyük çekici ile taşı kırar, içinden ateş saçan, kor halindeki Sosrıkua çıkar bu nedenle Nart Tlepş ile Seteney Guaşe'nin oğlu sayılır Nart sosrıkua
Sosrıkua'nın bir kaya parçasından doğuşu Grek mitolojisindeki "Cyclop", ve Türk Destanlarındaki "Tepegöz"ün doğuşu motifi ile benzerlik taşır Bu üç destan kahramanının doğuşu taş orijinli bir motifte birleşmiştir
Sosrıkua isminin etmolojik araştırması da doğuşunu anlatan öyküyü tamamlamaktadır Kabardey - Besleney - Abazin şiveleri ile "SOSRIKUA", Abzekh, Şapsığı, Bjeduğ, Kemırguey, Hatıkuey vb batı adiğe gruplarının şivesi ile "SaWsıruk" olan ismin hece hece bölünerek incelenmesi yukarıdaki savımızıdoğrulamaktadır Şöyle ki;
"So-sı-rı-kua" veya "Saw-sı-rı-ko" sözcüğünde;
"Se", bıçak veya kılınç anlamındadır "Sır" veya "stır", sıcak anlamındadır "V(vo)" vvurmak veya ateş etmek anlamındadır
"Kue" yada "ko" oğul anlamındadır Kişi veya aile isminin sonunda kullanılan bir takıdır
Adiğe dilindeki "Sosrıkua" isminin anlamını bölmeye göre ele alırsak, "Saw-sır", "Şa-we-stır", sıcak çocuk, ateş saçan, yakan erkek çocuk anlamına gelir
Nart kahramanlarının en ünlüsüdür demiştik Sosrıkua için Onsuz Nart öyküleri çok yavandır Bu destan kahramanımız öykülere o denli damgasını vurmuşturki, başta uluslarda Prometheus veya Akhilleus olmuştur, biraz da Adonis'tir Sosrıkua'mın Çerkes mitolojisinde
İnsanoğluna sunduğu yararlı buluşları nedeni ile çağ çağ, kuşakların gönlünde yüzyıllardır taht kurmuştur Ateşi, darı tohumunu halkına getirmiş, şarap mayalamasını onlara öğretmiştir Sosrıkua ile ilgili dizelerde Kuzey Kafkasya boyları söze "Sosrıkua Di Nekhu, Sosrıkua Di Khan", " Sosrıkua ışığımız, Sosrıkua oğlumuz, yiğidimiz" nitelemeleri ile başlar
Tanrılardan ateş çalarak insanlığın uygarlık aşamalarında yerine getirdiği görevi Greklerin Prometheus'una benzer ancak, ateşi insanlar için çalan bir kahramanın ismi daha geçer Nart Destanlarında,Nesren Jak'e ile Sosrıkua çoğu destanlarda aynı motiflerde birleşirler Çelikten vucudu, et ve kemikten diz kapakları ile bir yerde Akhilleus'un ta kendisidir Tlepş'in demirci çekici ile ateş saçarak doğan kahramanımız, dizinden maşa ile tutularak suya daldırılmış ve vucuduna su verilerek çelikleştirilmiştir Düşmanları onu insan özelliği gösteren dizlerinden vurmak isterler Maşanın altında kaldığı için su verilemeyen ve et kemik olarak kalmış dizlerinden
Aynı şekilde Akhilleus'un annesi Tanrıça Thetis oğlunu doğurunca yıkamak için Stys ırmağına batırmış, böylece onu silah işlemez hale getirmiştir Ancak annesinin eli altında kalan topukları su ile temas etmedikleri için et ve kemik olarak kalmıştır Troya kuşatmasında Hector'un attığı okun topuğuna saplanması üzerine ölmüştür
Çoğu destan textlerinde Sosrıkua, atılgan, gençliğinin verdiği coşku ile pervasızdır Ancak onun Sınırlayan temkinli Nart yaşlıları vardır Wezırmes, Tlepş gibi annesi Seteney Guaşe genç sosrıkua'yı bu yaşlı nartlara teslim etmiştir ateşin Tanrılardan ya da devlerden kaçırılması, darı tohumunun halka verilmesi, şarap mayalamasının halka öğretilmesinden tutun da Nart Tlepş'in orağı bulmasına dek Nart halkının uygarlık aşamalarında Nart Sosrıkua'nın büyük katkıları vardır atı Tığujey, denizatı Tanrıçası Psıtha Guaşe tarafından Nart kahramanı Pice'ye armağan edilen kanatlı atın yavrusudur Grek Mitolojisinde Pegasus motifinde de bu kanatlı atı görmekteyiz Onunla bir sıçrayışta Kafkasların en yüksek doruklarına, Oşhamahue (Elbruz) tepesine ulaşır Savaşlarda Nartların önünde uçarak düşmana saldırır
Sosrıkua motifi şu veya bu isim altında, hangi adla olursa olsun, ilk çağ ozanlarından Homeros, Aişkilos'tan Tevfik fikret'e kadar ozanların şiirlerinde değişmeyen, eskimeyen bir kaynak olmuştur Başka bir deyişle uygarlığın ve yeniliklerin simgesi olmuştur Dünya mitolojisi ve Literatüründe günümüze dek yaşaya gelmiştir