ıraklık Açısı, PARALAKS Olarak da Bilinir.

**Şengül Şirin** · 01-10-2013

IRAKLIK AÇISI

Iraklık açısı,PARALAKS olarak da bilinir

astronomide ,aralarında büyük uzaklık bulunan iki noktadan bir gökcismine bakıldığında gözlenen iki doğrultu arasındaki açı

Iraklık açısı,ölçülerek ,gökcisminin Yer'e (yermerkezli ıraklık açısı) ve Güneş'e (gün merkezli ıraklık açısı)

uzaklığı doğrudan doğruya bulunabilir

Gözlemcinin iki konumu ile gökcisminin konumu bir üçgen oluşturur

iki gözlem noktası arasındaki taban uzunluğu biliniyorsa ve bu noktalardan gökcisminin gözlendiği doğrultular ölçülmüşse,üçgenin tepe açısı ( ıraklık açısı) ve gökcisminin gözlemciden uzaklığı kolayca bulunabilir

Iraklık açısı ölçümü yoluyla gökcisimlerinin uzaklığının belirlenmesinde ,ölçümün gerçek uzaklığa en yakın olmasını sağlayabilmek amacıyla taban uzunluğu (iki gözlem noktası arasındaki uzaklık olabildiğince büyük alınır

Güneş'in ve Ay'ın ıraklık açılarının ölçülmesinde Yer'in yüzeyinde birbirinden çok uzak iki nokta arasındaki uzaklık taban olarak alınır

Güneş sistemi dışındaki bütün gökcisimleri için taban olarak,Yer yörüngesinin ekseni alınır

Ölçülen en büyük yıldız ıraklık açısı Yer'e en yakın yıldız olan Alfa Erboğa'nın (Alpha Centaurus) ıraklık açısıdır ve 0,76" (açı saniyesi) değerindedir

Doğrudan ölçülebilen en küçük ıraklık açısı ise bunun yaklaşık 1/25'i kadardır

aşağıda anlatılacak olan dolaylı yöntemlerle daha uzaktaki göscisimlerinin daha küçük ıraklık açıları da belirlenebilir,ama uzaklıkla ters orantılı olan ıraklık açısı küçüldükçe belirlenmesindeki hata payı da büyür

Güneş'in ve Ay'ın ıraklık açıları ,bu gökcisimlerinin gözlemciden ve Yer'in merkezinden görüldükleri doğrultular arasındaki açı olarak tanımlanır

Çizim 1'de G yeryüzündeki gözlemciyi ,Y Yer'in merkezini ,A ise Ay'ın konumunu göstermektedir

bu durumda GAY açısı ıraklık açısıdır

Bu açı Ay'ın yüksekliğine bağlı olarak değişir

Iraklık açısı,Ay tam tepede iken sıfırdır

Ay tam ufukta iken ise en büyük değerdedir

Ay'ın başucundan (B) açısal uzaklığı b ise GAY üçgeninden ıraklık açısı (ı) için sin ı= (a/r) sinb bulunur

b=90 derece iken sin ı=a/r olur

buna ufuk ıraklık açısı ya da kısaca ıraklık açısı denir

Ay dışındaki bütün gök cisimleri için ı öylesine küçüktür ki ,ı ile sin ı hemen hemen birbirlerine eşittir ve sin ı yerine radyan olarak ı alınır

Yer'in sferoit (dönel elipsoit) biçimli olması nedeniyle Güneş ve Ay'ın ıraklık açılarının tanımında değişiklik yapmak gerekir

Verilen sayısal değerler genellikle Ekvator ufuk ıraklık açısı değerleridir

Güneş'in ıraklık açısı,çoğunlukla,Güneş sistemindeki öteki gök cisimlerinin konumlarına ilişkin ölçüm sonuçlarından hesaplanır

AY'IN IRAKLIK AÇISI;

Iraklık açısı ilk kez en yakın gökcismi olan Ay için belirlenmiştir

Hupparkhos (ö

İÖ 127'den sonra ) Ay'ın ıraklık açısını 58' olarak buldu

bu Ay'ın uzaklığının Yer'in Ekvator yarıçapının 59 katı olmasına karşılık gelir

Günümüzde kabul edilen değer 57'02,6'' değeridir ve bu ,Ay'ın ortalama uzaklığının Ekvator yarıçapının 60,2 katı olmasına karşılık gelir

Ay'ın ıraklık açısı (bak

çizim 2) örneğin Green wich (G) ve Ümit Burnu (Ü) gibi hemen hemen aynı meridyende olan iki noktada gerçekleştirilen gözlemlerden doğrudan hesaplanabilir

Bu gözlemlerde b1 ve b2 açıları ölçülür,gerekli öbür değerler iki gözlemevinin enlemleri ile Yer'in bilinen boyutları ve biçiminden elde edilir

Uygulamada ışığın kırılmasından ve aygıtlardan kaynaklanan hataları ortadan kaldırmak amacıyla Ay yakınlarındaki yıldızlar da gözlemlenir

Bir başka yöntem de,kütleçekimi kuvvetinin Yer ve Ay yüzeylerindeki değerlerinin karşılaştırılmasına dayanır

M ve m Yer'in ve Ay'ın kütleleri,r ortalama Yer- Ay uzaklığı,P Ay'ın Yer çevresindeki yıldız dolanım periyodu k kütleçekimi sabiti ve

olmak üzere ,k( M+m)=

eşitliği yazılabilir

Yer'in yüzeyindeki kütleçekimi ivmesinin sarkaç deneyleriyle bulunan değeri g ise

eşittir

Buradan;

eşitliği elde edilir

Bu eşitliğin sağ yanındaki nicelikler büyük bir kesinlikle bilindiğinden a/r değeri 57'2,7 '' olarak bulunur

Yer -Ay uzaklığının radar aracılığıyla gerçekleştirilen ölçümleri sonucunda Ay'ın ıraklık açısı için yeni bir değer bulunmuştur

Radarla (ve daha sonra laserle) yapılan uzaklık ölçümleri doğrudan ölçümler olduğundan daha duyarlıdır ama öte yandan bu ölçümler Ay'ın yüzey topografyasından etkilenir ve Ay'ın yarıçapı ile kütle merkezinin yerine ilişkin varsayımlar gerektirir

Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) ,1964'te Ay'ın ıraklık açısı olarak 57'02,608'' değerini kabul etmiştir

bu değer 384

400 km'lik ortalama Yer -Ay uzaklığına karşılık gelir

GÜNEŞİN IRAKLIK AÇISI;

Güneş'in ıraklık açısının belirlenmesinde izlenen temel yöntem trigonometrik ıraklık açısının bulunmasıdır

Gezegenlerin Güneş'e olan göreli uzaklıkları kütleçekimi yasası uyarınca bilinmektedir

ve Yer-Güneş uzaklığı birim olarak alınabilir

Herhangi bir gezegenin uzaklığının ya da ıraklık açısının ölçülmesi birim olarak alınan bu uzaklığın değerini verecektir

Gezegenin Yer'e uzaklığı ne kadar küçükse ölçülecek ıraklık açısı o kadar büyük olacak ve o ölçüde yüksek bir ölçme kesinliği elde edilecektir

Bu nedenle en uygun gözlem koşulları,Yer'e yakın geçen bir gezegenin karşı konuma (Yer'e göre Güneş'in tersi doğrultuda) yaklaştığı sırada sağlanır

Iraklık açısının belirlenmesi,ya Yer yüzeyinin iki farklı noktasında aynı anda (ya da hemen hemen aynı anda) ya da aynı noktada gün batımından sonra ve gün doğumundan önce gerçekleştirilen gözlemlere dayandırılabilir

ikinci durumda gözlem noktasının Yer'in dönmesi nedeniyle konum değiştirmesi ölçüm için gerekli taban uzunluğunu sağlar

Güneş'in ıraklık açısı doğruya yakın biçimde ilk olarak 1672'de belirlendi

Fransız Guyanası'ndaki Cayenne kentinde ve Paris'te gerçekleştirilen Mars gözlemlerinden hesaplanan ıraklık açısı için 9,5 '' değeri bulundu

Güneş'in ıraklık açısının belirlenmesinde ışık hızına dayalı yöntemler de uygulanabilir

Işık hızının değeri çok büyük kesinlikle bilinmektedir ve bu değerden çeşitli biçimlerde yararlanılabilir

Dolaysız bir yöntem,Ole Romer'in ışığın hızını belirlemede kullandığı yöntemin tersidir

Jüpiter değişik uzaklıklarda ike ışığın Jüpiter'den Yer'e ulaşması için geçen zamanların ölçülmesine dayanan bu yöntemle elde edilen sonuçların kesinliği pek büyük olmaz

İkinci bir yöntem sapınç sabitinden yararlanmaktadır

Bu sabit,Yer'in yörüngedeki hızının ışık hızına oranını verir

Sapınç olgusu bütün yıldızların konumlarında yıllık 20,496'' değerinde bir değişmeye neden olur bu değer çeşitli yöntemlerle belirlenmiştir

1911-36 arasında Greenwich'te gerçekleştirilen gözlemlerde sapınç sabiti 20,489'' +_ 0,003'' olarak bulunmuştur

bu değer Güneş'in ıraklık açısı için 8,797'' +_ 0,013'' değerini verir

Bu yöntemle elde edilen sonucun sistematik hata içermesi olanaklıdır

Kaynak;AnaBritannica cilt 16 syf

167 frmsinsi

net için derlenmiştir

01-10-2013	#1
Şengül Şirin	ıraklık Açısı, PARALAKS Olarak da Bilinir. IRAKLIK AÇISI Iraklık açısı,PARALAKS olarak da bilinirastronomide ,aralarında büyük uzaklık bulunan iki noktadan bir gökcismine bakıldığında gözlenen iki doğrultu arasındaki açı Iraklık açısı,ölçülerek ,gökcisminin Yer'e (yermerkezli ıraklık açısı) ve Güneş'e (gün merkezli ıraklık açısı) uzaklığı doğrudan doğruya bulunabilirGözlemcinin iki konumu ile gökcisminin konumu bir üçgen oluştururiki gözlem noktası arasındaki taban uzunluğu biliniyorsa ve bu noktalardan gökcisminin gözlendiği doğrultular ölçülmüşse,üçgenin tepe açısı ( ıraklık açısı) ve gökcisminin gözlemciden uzaklığı kolayca bulunabilir Iraklık açısı ölçümü yoluyla gökcisimlerinin uzaklığının belirlenmesinde ,ölçümün gerçek uzaklığa en yakın olmasını sağlayabilmek amacıyla taban uzunluğu (iki gözlem noktası arasındaki uzaklık olabildiğince büyük alınırGüneş'in ve Ay'ın ıraklık açılarının ölçülmesinde Yer'in yüzeyinde birbirinden çok uzak iki nokta arasındaki uzaklık taban olarak alınırGüneş sistemi dışındaki bütün gökcisimleri için taban olarak,Yer yörüngesinin ekseni alınırÖlçülen en büyük yıldız ıraklık açısı Yer'e en yakın yıldız olan Alfa Erboğa'nın (Alpha Centaurus) ıraklık açısıdır ve 0,76" (açı saniyesi) değerindedirDoğrudan ölçülebilen en küçük ıraklık açısı ise bunun yaklaşık 1/25'i kadardıraşağıda anlatılacak olan dolaylı yöntemlerle daha uzaktaki göscisimlerinin daha küçük ıraklık açıları da belirlenebilir,ama uzaklıkla ters orantılı olan ıraklık açısı küçüldükçe belirlenmesindeki hata payı da büyür Güneş'in ve Ay'ın ıraklık açıları ,bu gökcisimlerinin gözlemciden ve Yer'in merkezinden görüldükleri doğrultular arasındaki açı olarak tanımlanırÇizim 1'de G yeryüzündeki gözlemciyi ,Y Yer'in merkezini ,A ise Ay'ın konumunu göstermektedirbu durumda GAY açısı ıraklık açısıdırBu açı Ay'ın yüksekliğine bağlı olarak değişirIraklık açısı,Ay tam tepede iken sıfırdırAy tam ufukta iken ise en büyük değerdedirAy'ın başucundan (B) açısal uzaklığı b ise GAY üçgeninden ıraklık açısı (ı) için sin ı= (a/r) sinb bulunurb=90 derece iken sin ı=a/r olurbuna ufuk ıraklık açısı ya da kısaca ıraklık açısı denirAy dışındaki bütün gök cisimleri için ı öylesine küçüktür ki ,ı ile sin ı hemen hemen birbirlerine eşittir ve sin ı yerine radyan olarak ı alınır Yer'in sferoit (dönel elipsoit) biçimli olması nedeniyle Güneş ve Ay'ın ıraklık açılarının tanımında değişiklik yapmak gerekirVerilen sayısal değerler genellikle Ekvator ufuk ıraklık açısı değerleridirGüneş'in ıraklık açısı,çoğunlukla,Güneş sistemindeki öteki gök cisimlerinin konumlarına ilişkin ölçüm sonuçlarından hesaplanır AY'IN IRAKLIK AÇISI; Iraklık açısı ilk kez en yakın gökcismi olan Ay için belirlenmiştirHupparkhos (öİÖ 127'den sonra ) Ay'ın ıraklık açısını 58' olarak buldubu Ay'ın uzaklığının Yer'in Ekvator yarıçapının 59 katı olmasına karşılık gelirGünümüzde kabul edilen değer 57'02,6'' değeridir ve bu ,Ay'ın ortalama uzaklığının Ekvator yarıçapının 60,2 katı olmasına karşılık gelirAy'ın ıraklık açısı (bakçizim 2) örneğin Green wich (G) ve Ümit Burnu (Ü) gibi hemen hemen aynı meridyende olan iki noktada gerçekleştirilen gözlemlerden doğrudan hesaplanabilirBu gözlemlerde b1 ve b2 açıları ölçülür,gerekli öbür değerler iki gözlemevinin enlemleri ile Yer'in bilinen boyutları ve biçiminden elde edilirUygulamada ışığın kırılmasından ve aygıtlardan kaynaklanan hataları ortadan kaldırmak amacıyla Ay yakınlarındaki yıldızlar da gözlemlenir Bir başka yöntem de,kütleçekimi kuvvetinin Yer ve Ay yüzeylerindeki değerlerinin karşılaştırılmasına dayanırM ve m Yer'in ve Ay'ın kütleleri,r ortalama Yer- Ay uzaklığı,P Ay'ın Yer çevresindeki yıldız dolanım periyodu k kütleçekimi sabiti ve olmak üzere ,k( M+m)= eşitliği yazılabilirYer'in yüzeyindeki kütleçekimi ivmesinin sarkaç deneyleriyle bulunan değeri g ise eşittirBuradan; eşitliği elde edilirBu eşitliğin sağ yanındaki nicelikler büyük bir kesinlikle bilindiğinden a/r değeri 57'2,7 '' olarak bulunur Yer -Ay uzaklığının radar aracılığıyla gerçekleştirilen ölçümleri sonucunda Ay'ın ıraklık açısı için yeni bir değer bulunmuşturRadarla (ve daha sonra laserle) yapılan uzaklık ölçümleri doğrudan ölçümler olduğundan daha duyarlıdır ama öte yandan bu ölçümler Ay'ın yüzey topografyasından etkilenir ve Ay'ın yarıçapı ile kütle merkezinin yerine ilişkin varsayımlar gerektirir Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) ,1964'te Ay'ın ıraklık açısı olarak 57'02,608'' değerini kabul etmiştirbu değer 384400 km'lik ortalama Yer -Ay uzaklığına karşılık gelir GÜNEŞİN IRAKLIK AÇISI; Güneş'in ıraklık açısının belirlenmesinde izlenen temel yöntem trigonometrik ıraklık açısının bulunmasıdırGezegenlerin Güneş'e olan göreli uzaklıkları kütleçekimi yasası uyarınca bilinmektedirve Yer-Güneş uzaklığı birim olarak alınabilirHerhangi bir gezegenin uzaklığının ya da ıraklık açısının ölçülmesi birim olarak alınan bu uzaklığın değerini verecektirGezegenin Yer'e uzaklığı ne kadar küçükse ölçülecek ıraklık açısı o kadar büyük olacak ve o ölçüde yüksek bir ölçme kesinliği elde edilecektirBu nedenle en uygun gözlem koşulları,Yer'e yakın geçen bir gezegenin karşı konuma (Yer'e göre Güneş'in tersi doğrultuda) yaklaştığı sırada sağlanırIraklık açısının belirlenmesi,ya Yer yüzeyinin iki farklı noktasında aynı anda (ya da hemen hemen aynı anda) ya da aynı noktada gün batımından sonra ve gün doğumundan önce gerçekleştirilen gözlemlere dayandırılabilirikinci durumda gözlem noktasının Yer'in dönmesi nedeniyle konum değiştirmesi ölçüm için gerekli taban uzunluğunu sağlar Güneş'in ıraklık açısı doğruya yakın biçimde ilk olarak 1672'de belirlendiFransız Guyanası'ndaki Cayenne kentinde ve Paris'te gerçekleştirilen Mars gözlemlerinden hesaplanan ıraklık açısı için 9,5 '' değeri bulundu Güneş'in ıraklık açısının belirlenmesinde ışık hızına dayalı yöntemler de uygulanabilirIşık hızının değeri çok büyük kesinlikle bilinmektedir ve bu değerden çeşitli biçimlerde yararlanılabilirDolaysız bir yöntem,Ole Romer'in ışığın hızını belirlemede kullandığı yöntemin tersidirJüpiter değişik uzaklıklarda ike ışığın Jüpiter'den Yer'e ulaşması için geçen zamanların ölçülmesine dayanan bu yöntemle elde edilen sonuçların kesinliği pek büyük olmazİkinci bir yöntem sapınç sabitinden yararlanmaktadırBu sabit,Yer'in yörüngedeki hızının ışık hızına oranını verirSapınç olgusu bütün yıldızların konumlarında yıllık 20,496'' değerinde bir değişmeye neden olur bu değer çeşitli yöntemlerle belirlenmiştir1911-36 arasında Greenwich'te gerçekleştirilen gözlemlerde sapınç sabiti 20,489'' +_ 0,003'' olarak bulunmuşturbu değer Güneş'in ıraklık açısı için 8,797'' +_ 0,013'' değerini verirBu yöntemle elde edilen sonucun sistematik hata içermesi olanaklıdır Kaynak;AnaBritannica cilt 16 syf167 frmsinsinet için derlenmiştir __________________ Arkadaşlar, efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, meczuplar memleketi olamaz En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır