Anlatım Türleri - Deneme

Yazarı, konu seçiminde ve yazış biçiminde en özgün bırakan yazın türü denemedir Bir yazarın, bilim, felsefe, yazın, sanat konuları üzerinde kişisel duygu ve düşüncelerini içtenlikle dile getirebildiği düzyazı türüdür deneme Bu tür yazılarda, bilimsel yazılardaki ciddi anlatım ve bir plana göre yazma gibi zorunluluklar yoktur Yazar, düşüncelerini günlük konuşma diline yakın bir dille, içinden geldiği gibi, içten bir anlatımla yazar Deneme yazılarında okuyucuya bir savı benimsetme, bir değerlendirmeye gitme gibi amaçlar yoktur Bununla birlikte, yazarın kültürbirikimi, okuyucunun genel kültürünü arttırdığı gibi, yeni duygu ve düşüncelere yönelmesini sağlar

Deneme yazıları, zamanzaman eleştiri, fıkra, makale, anı gibi türlere yaklaşabilir Bu özelliği nedeniyle günümüzde, belli bir türe sokulamayan yazılara deneme adı verildiği de görülmektedir

Kesin bir bilgi verilememekle birlikte, kimi yazın tarihçileri denemenin Batı yazınından önce Japonya, Çin, Hindistan gibi doğu ülkelerinde başladığını ileri sürerler Ancak denemenin bağımsız bir yazın türü olarak benimsenişi 16 yüzyılın ikinci yarısında başlar Bu benimsenişte günümüzde de deneme yazarlığını başta götüren Montaigne?nin büyük payı vardır Montaigne, ilk iki cildi 1580?de, üçüncü cildi 1595?te yayınlanan Denemeler adlı yapıtıyla bu türün en büyük temsilcisi ve öncüsü olmuştur İngiliz yazar Bacon, Denemeler adı altında yayınladığı yapıtıyla bu türe, gerek anlatım gerekse biçim bakımından yeni bir nitelik kazandırır Çağdaş İngiliz yazınında şair TS Eliot ve roman yazarı A Huxley denemeleriyle ün kazanmışlardır

Yazınımızda denemenin ilk örnekleri, Tanzimat döneminde gazete ve dergilerde muhasebe başlığı altında yazılan kısa yazılarda görülür Daha sonra Ahmet Haşim?in Bize Göre, Gurabahane-i Laklakan; Refik Halit Karay?ın Bir Avuç Saçma, Bir İçim Su, İlk Adım, Üç Nesil Üç Hayat, Makyajlı Kadın, Tanrı?ya Şikayet, Falih Rıfkı Atay?ın Eski Saat, Niçin Kurtulmak, Çile, İnanç, Pazar Konuşmaları gibi kitaplarında toplanan yazılar deneme niteliği taşır

Denemeler ele alınan konulara göre, yazın ve sanat, dil, siyasal ve toplumsal, felsefe, psikoloji, kent konulu olanlar biçiminde başlıca gruplar altında toplayabiliriz Bunların dışında karışık konularda yazılan denemelere ve kadınların sosyal ve siyasal haklarını dile getiren denemeler de yazılmaktadır 1950?li yıllardan sonra gelişen deneme yazarlığımızda günümüze değin, saydığımız konuların hepsinde yazan yazarlarımız olmuştur

Bu yazarlar arasında Dile Gelseler, Denemeler Eleştirilerle Vedat Günyol; Söz Sanatları?yla Sabahattin Eyüboğlu; Bir Bakıma?yla Cevdet Kudret; Denemeler Karşı Denemeler ve Yazın Üzerine?yle Hilmi Yavuz; Konumuz Edebiyat, İstinye Suları, Vatan Mahzun Ben Mahzun?la Oktay Akbal; Düşünceye Saygı?yla Mehmet Fuat; Öz Türkçe Üzerine?yle Emin Özdemir; Tartışmalar?la Tahsin Yücel; Felsefe Yazıları?yla Nusret Hızır; Şehir Fotoğrafları?yla Beşir Ayvazoğlu, İnsan İnsana?yla Doğan Cüceloğlu; Boğaziçi Şıngır Mıngır, Kahveler Kitabı?yla Salah Birsel; Sevgi Yönetimi?yle Azra Erhat; Bir Çocuk Bahçesi Gibiydi?yle Akgün Akova; Cengiz Bektaş gibi yazarlar değişik türlerde deneme örnekleri vermişlerdir