Prof. Dr. Sinsi
|
Ses Türemesi Kaynaşma Ses Düşmesi Ses Benzeşmesi-Edebiyatta Ses Olayları Konular
SES OLAYLARI
a) Ses Türemesi
1 Ünlü Türemesi
2 Ünsüz Türemesi
b) Kaynaşma
c) Ses Düşmesi
1 Ünlü Aşınması
2 Ünlü Düşmesi
3 Ünsüz Düşmesi
ç) Ses Benzeşmesi
1 Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi
2 Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi
3 Sert Ünsüzlerin Yumuşaması
4 Ünlü Daralması
d) Ulama
BAŞLICA SES OLAYLARI
a) Ses Türemesi
1 Ünlü Türemesi: Bazı sözcükler pekiştirilirken araya bir ünlü girebilir Bu olaya “ünlü türemesi” denir Çoğu yabancı kelimelere ait olmak üzere dört türlü ünlü türemesi görülür:
İki ünsüzle başlayan ve yabancı dillerden geçen bazı sözcüklerin başında ünlü türemesi olur
Örnek : stasyon istasyon
statistik istatistik
Tek heceli yabancı asıllı sözcükleri, Türkçe’nin yapısına uydurmak için ünlü türetilir
Örnek : akl akıl sabr sabır
fikr fikir emr emir
Pekiştirme sıfatlarında görülür
Örnek : sap-a-sağlam sapasağlam yap-a-yalnız yapayalnız
güp-e-gündüz güpegündüz çep-e-çevre çepeçevre
Küçültme sıfatlarında görülür
Örnek : az-ı-cık azıcık bir-i-cik biricik
dar-a-cık daracık
2 Ünsüz Türemesi :
İsim soylu sözcüklerle birleşen bazı yardımcı eylemlerde görülür
Örnek : af + etmek affetmek ret + etmek reddetmek
his + etmek hissetmek
Türkçe kökenli sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından bazı alıntı kelimelerde ünlüler arasında “y,v” sesleri türemiştir
Örnek : fiat fiyat faide fayda
zaif zayıf
b) Kaynaşma :
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz Bu yüzden ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelirse, araya y, s, ş, n harflerinden biri girer Bu olaya kaynaşma; araya giren y, s, ş, n harflerine de kaynaştırma harfleri denir
Örnek : masa masa-y-ı Ünlü ile biten sözcükler –i ve –e
Ayşe Ayşe’-y-e hal eklerini aldığı zaman y kaynaştırma
ünsüzü kullanır
dinle-ici dinleyici Yapım ekleri ile sözcük türetilirken y
bekle-en bekleyen kaynaştırma ünsüzü kullanılır
iste isteyeceğim Eylem çekimlerinde y kaynaştırma
oku okuyacağım ünsüzü kullanır
uyu uyuyacağım
Örnek : iki – er ikişer Sayılara üleştirme anlamını –er eki
altı - ar altışar katar Ünlü ile biten sayılara –er eki, ş ile
yedi – er yedişer bağlanır
yirmi – er yirmişer
Örnek : dedemin tarla-s-ı İsim tamlamalarında, tamlanan eki,
masa örtü-s-ü -i den önce s kaynaştırma ünsüzü
Onur’un sıra-s-ı kullanılır
Örnek : kedi-n-in kuyruğu İsim tamlamalarında, tamlayan eki, -in
kapı-n-ın kolu den önce n kaynaştırma ünsüzü kullanılır
ütü-n-ün sapı
NOT : İsim tamlamalarında, tamlayan ekinden önce n; tamlanan ekinden önce s kaynaştırma ünsüzü kullanılır
Örnek : tamlayan tamlanan
pencere-n-in perde-s-i
Su ve ne sözcükleri bu kurala aykırıdır
Örnek : su-y-un tadı Tamlayanda da, tamlananda da araya y
çeşme su-y-u kaynaştırma harfi girdi
ne-y-in tadı
Örnek : ceketin düğme-s-i-n-de isim tamlamalarında tamlanan eki
masa örtü-s-ü-n-den ile hal eki arasında n kaynaştırma
demir kapının zincir-i-n-e harfi kullanılır
Örnek : bu bunu Bu, şu, o adılları ile, aldıkları ek arasına n
şu şunu kaynaştırma harfi kullanılır
o onu
c) Ses Düşmesi
1 Ünlü Aşınması : Ünlü ile biten sözcük, ünlü ile başlayan başka bir sözcükle birleştiği zaman, Türkçe’de iki ünlü yan yana bulunamadığından ünlülerden biri aşınarak düşer
Örnek : ne + için niçin kahve + altı kahvaltı
ne + asıl nasıl ne + olur n’olur
pazar + ertesi pazartesi
hoca + hanım hocanım
2 Ünlü Düşmesi : Dilimizde iki heceli bazı kelimeler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında, ikinci hecedeki dar ünlü düşer Buna ünlü düşmesi denir Bu düşmenin sebebi orta hece ünlüsünün vurgusuz olmasıdır
Örnek : ağız-ım ağzım azim azmi
hüzün hüznü çevir(mek) çevril(mek)
Bazı sözcüklerde, isimden fiil ya da fiilden isim türetme ekleri alırken son hecede yer alan ünlünün düştüğü görülür
Örnek : sarı-ar sarar(mak) kavur-(u)l kavrul
kıvır-ım kıvrım ayır-ım ayrım
3 Ünsüz Düşmesi : -cik, -cek küçültme ekleri, k ünsüzü ile biten sözcüklerin sonuna eklendiğinde, k ünsüzü düşer
Örnek : yumuşak-cık yumuşacık sıcak-cık sıcacık
çabuk-cak çabucak minik-cik minicik
Örnek : ufak-( )l ufalmak Türeme sırasında da ünsüz
yüksek-( )l yükselmek düşebilir
küçük-( )l küçülmek
ç) Ses Benzeşmesi
1 Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi : Sert ünsüzlerden (p, ç, t, k, s, ş, f, h) sonra gelen süreksiz yumuşa ünsüzleri (c, d, g) sertleşerek ç, t, k’ ye dönüşür Bu duruma sert ünsüzlerin benzeşmesi denir
Örnek : simit-ci simitçi sus-gun suskun
balık-ci balıkçı kitap-cı kitapçı
ağaç-da ağaçta piş-gin pişkin
2 Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi : n diş ünsüzü p ve b dudak ünsüzleri önünde m dudak ünsüzüne döner Bu karşılaşma Türkçe kelimelerde nadir olur Yabancı dillerden kelimeler ise bu kurala uygun olarak gelmişler veya Türkçe’de ona uymuşlardır
Örnek : anbar ambar konposto komposto
tenbel tembel trampet gibi
Özel isimler ve birleşik isimler bu kurala uymaz
Örnek : Safranbolu, binbaşı, onbaşı, sonbahar  
3 Sert Ünsüzlerin Yumuşaması : Sözcük sonlarındaki süreksiz sert ünsüzler “ p, ç, t, k “ , sesli ünlüyle karşılaşınca yumuşayarak “ b, c, d, g (ğ) ” –ye dönüşür Buna sert ünsüzlerin yumuşaması denir
Örnek : topaç-ı topacı taç-ı tacı
dolap-ın dolabın kap-a kaba
yoğurt-u yoğurdu geçit-in geçidin
kayık-ı kayığı renk-i rengi
Tek heceli birçok sözcük bu kurala uymaz
Örnek : ip / ipi saç / saçı
et /eti kürk / kürkü
Dilimize yabancı dillerden katılan kimi sözcüklerde yumuşama olmaz Bu sözcükler Türkçe’ye özgü olan yumuşama kuralına uymaz
Örnek : ahlak / ahlakın sepet / sepeti
aşk / aşkı gayret / gayreti
Özel adlar kural dışıdır
Örnek : Atatürk’ün Sinop’u
Kızılırmak’ı Karabük’e
NOT : Yumuşama olayı, bazı özel adlarda, seslendirme sırasında uygulanır ”Kızılırmağı”, “Sinobu” diye seslendiririz Ancak bu yazıda gösterilmez
Eylem tabanlarının sonlarında bulunan kimi sert ünsüzler bu kurala uymaz
Örnek : geç (-mek)-im geçim
yap (-mak)-ı yapı
bak (-mak)-ım bakım
gerek (-mek)-en gereken
Eylemlerden “–( )t” ekiyle ad yapılmış sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz
Örnek : taşı (-mak) -t taşıt-ı taşıtı
yak (-mak)-(ı)t yakıt-ı yakıtı
4 Ünlü Daralması : -yor eki eklendiği sözcüklerin sonundaki a,e düz-geniş ünlülerini darlaştırarak, onları ı, i, u, ü ünlülerine dönüştürür
Örnek : sakla-yor saklıyor kokla-yor kokluyor
gitme-yor gitmiyor dile-yor diliyor
Kaynaştırma ünsüzlerinden y, kendinden önceki a,e ünlülerini konuşmada daraltır; bu durum yazıda gösterilmez
Örnek : gelme-y-en gelmeyen gelmiyen (okunuşu)
ağla-y-an ağlayan ağlıyan (okunuşu)
bilme-y-erek bilmeyerek bilmiyerek (okunuşu)
NOT : de (-mek) ve ye (-mek) eylemlerinde y nin darlaştırma etkisi yazıda da gösterilir
Örnek : de-y-ecek diyecek de-y-en diyen
ye-y-erek yiyerek ye-y-ecek yiyecek
c) Ulama
Türkçe’de ünlü sesler, bir önceki ünsüzü kendine çeker Birbirini izleyen sözcükler tek sözcükmüş gibi ağzımızdan çıkar Bu olaya ulama denir Ulamanın yapılabilmesi için;
1 İki sözcüğün bulunması;
2 Bu iki sözcükten birincisinin ünsüzle bitmesi; ikinci sözcüğün ünlüyle başlaması
3 Bu iki sözcük arasında herhangi bir noktalama işaretinin bulunmaması gerekir
Örnek : El elden üstündür
|