|
Prof. Dr. Sinsi
|
İkilemelerin Genel Özellikleri Türkçe Edebiyat Dersi Konu Anlatımı Örnekler Konular
İKİLEMELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ
Dilimizdeki ikilemelerin hiçbir dilde görülmeyen derecede zengin olduğu tartışmasız bir gerçektir
İkilemeyi kuran sözcüklerin genel özelliklerinin başında ses benzerliği, dana doğrusu ses uyumu, ses güzelliği gelmektedir Ses benzerliği, anlatım zorunluluğu ile birlikte, ikilemeyi kuran endüstriyel büyük etkendir
Ayrıca Türk dilinde “ikilemeler” konusunda Türkoloji yayınlarında bu konu üzerinde çıkmış araştırmaların sayısı oldukça kabarıktır İkilemeler konusunda yapılan araştırmaları ileride vereceğim
İkilemelerde Ses Benzerliği
İkilemelerin oluşturulmasında, ses benzerliğinin ses güzelliğinin önemi ve etkisi büyüktür İkilemeleri meydana getiren sözcüklerin genelinde, önseste veya sonseste ses benzerliği mevcuttur İkilemelerde ses benzerliği, ses uygunluğu kuralı vardır Anlatımı güçlendirmek için, ikileme kurulurken ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrar edilir, yahut sesleri birbirine yakın olan birbirini andıran sözcükler yan yana kullanılır Kısacası Türk düşüncesi, ikilemeleri kullanırken bir çeşit kafiye arar
A Önseste Benzerlik
İkilemelerdeki Önsesteki Benzerlik, ikilemeyi kuran sözcüklerin başındaki ünsüzlerin benzeşmesiyle sağlanır
Selam sabah, kör kütük, kış kıyamet, çul çaput, bağ bahçe, düğün dernek, yalan yanlış, zar zor vb
B Sesteki Benzerlik
İkilemelerde son sesteki ünlü veya ünsüzlerin ses bakımından bir çeşit kafiye sayılır İkilemelerde sonses benzerliği, genellikle son ek benzerliği ile sağlanır
Sonsesteki Benzerlik: az buz, giyim kuşam, ayrı gayrı, dirlik düzenlik, akça pakça vb
Son Ekteki Benzerlik: gelen giden, sarmaş dolaş, sıkış tıkış, allak bullak vb
İkilemelerdeki Sözcükler Arası Ünlü Kuralları:
Aynı sözcüklerden kurulan ikilemelerin genelinde özellikle yansımalarda, birinci sözcüğün ilk hecesinde “a” sesi bulunuyorsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde “u” sesi bulunur: Şapur şupur, takır tukur, hatır hutur, şakır şukur, cart curt, zart zurt, haşır huşur vb
Bu kural ince sıralı ünlülerde de yürütülür Tek tük, kem küm, eğri büğrü, efil üfül vb
İkilemeyi kuran farklı sözcüklerden birisinin ilk hecesinde, özellikle kalın, düz, dar ünlü varsa bütün hecelerde ve öteki sözcükte de kalın, düz, dar ünlü bulunur Sıkı fıkı, ıvır zıvır, pılı pırtı vb
Sayıca Eş Heceli İkilemelerde Ünsüz Dizisi:
Türkçe’de sayıca eş heceli ikilemelerde bazı ünsüz dizileri tespit edilmiştir Bunlardan bazıları şunlardır:
Boy bos, huy hus (y –s ), çör çöp (r –p), torun tosun (r –s), belek bebek (l –b), delik deşik (l –ş), sat pat (s – p), kaba saba (k – s), şeş beş (ş –b)
İkilemelerde Kalıplaşma:
Uzun zamanlardan beri birlikte kullanılan ikilemeler birkaç bakımdan kalıplaşmış sözcüklerdir İkilemelerdeki kalıplaşma o kadar kesindir ki ikilemelerde kullanılan sözcüklerin sırası değiştirilemez, bazıları da tek başlarına yaşayamaz:
Tek tük, eski püskü, çoluk çocuk, eğri büğrü vb bu ikilemelerde; tük, püslü, çoluk, büğrü sözcükleri tek başlarına bir anlam ifade etmezler ve kullanıldıkları sözcüklerle aralarında bir kalıplaşma söz konusudur
Bunlardan başka her iki sözcüğü de tek başına kullanılamayan ikilemeler bulunmaktadır:
Didik didik, allak bullak, mırın kırın, karman çorman vb
İkilemelerde Sıra Kalıplaşması:
İkilemeleri oluşturan sözcükler arasında kesin bir kalıplaşma söz konusudur İkilemeyi oluşturan sözcükler arasında yer değiştirme yapılamaz İkilemeleri oluşturan sözcükler arasında yer değiştirme yapılırsa kalıplaşma bozulur, dolayısı ile ikilemelerde ortadan kalkar
Karı koca yerine koca karı denemez Aynı şekilde kış kıyamet, kol kanat vb ikilemelerde de bu kural söz konusudur
Ancak bazı istisna kelimeler söz konusudur: büyüklü küçüklü, dayalı döşeli, ikilemelerinde olduğu gibi
İkilemelerde Kalıplaşmayı Perçinleyen Etkenler:
Kalıplaşmayı perçinleyen belli başlı birkaç etken bulunmaktadır Bir ikilemede birden fazla etkenin bir arada bulunması da mümkündür
a İkilemelerde Az Heceli Sözcüğün Önce Gelişi:
Bu kuralda ikileme oluşurken az heceli sözcük ikilemenin başında, çok heceli sözcük ise ikilemenin sonunda bulunmaktadır Çok heceli sözcüğün öne alınmasıyla ikileme kurulamaz Örneğin:
Çul çaput, kör topal,kul kurban, kör kütük, dal budak, bağ bahçe vb
b İkilemelerde Ünlü İle Başlayan Sözcüğün Önce Gelişi:
İkilemelerde ünlü ile başlayan sözcük ünsüz ile başlayan sözcükten genelde önce gelir
Akça pakça, el pençe, er geç, ekip biçmek, eksik fazla vb
Ayrıca ikilemelerde özellikle ünlü ile başlayan sözcüklerin çoğunda geniş, kalın, düz ünlünün başta bulunduğu görülür: ana baba, aslı faslı, açık saçık vb
c İkilemelerde Türkçe Sözcüklerin Önce Gelişi:
İkilemelerde çoğunlukla Türkçe sözcük başta, yabancı sözcük sonda kullanılır:
Güçlü kuvvetli, aç biilaç, kış kıyamet, eksik fazla vb
“akıllı uslu” veya “uslu akıllı”, “gönül hatır” veya “ hatır gönül” gibi ikilemelerde ise b ve c kurallarına göre iki etken arasında kalarak her iki şekilde de kullanılan ikilemeler bulunmaktadır
ç İkilemelerde “b_” Veya “p_”ile Başlayan Sözcüklerin Sona Gelişi:
İkilemelerin bazılarında “b” ve “p” ile başlayan sözcüklerin ikinci sözcük olarak kullanıldığına rastlamaktayız Süs püs, süklüm püklüm, yırtık pırtık, ondan bundan, bölük pörçük vb
Özellikle “p” sesinin ikilemenin, hatta pekiştirmenin oluşturulmasında etkili bir rol oynadığı görülür
“eski püskü, yırtık pırtık, bölük pörçük” vb ikilemelerde de yalnız başına kullanılamayan sözcüklerin başında “p” sesinin geldiği görülmektedir
Ayrıca bazı pekiştirmelerde “p” sesinin kullanıldığı görülmektedir:apayrı, upuzun, ipince vb Bazen pekiştirme yeterli bulunmazsa pekiştirmenin kuvvetini artırmak için “p” sesinde sonra kalınlık incelik uyumuna uyan bir ünlünün geldiği görülmektedir Örneğin:
Sapasağlam, çepeçevre, yapayalnız, güpegündüz vb
Sözcük Yapısı Bakımından İkilemeler:
Türkçe’mizde kavramları pekiştirmek için hemen hemen her türlü sözcükten ikileme kurulabilmektedir İkilemeyi oluşturan sözcüklerden her ikisi de Türkçe, biri yabancı, her ikisi de yabancı olabilmektedir
Türkçe + Türkçe = “şıkır şıkır oynuyor, tak tak kapı çalındı, çisil çisil yağmur, yarım yamalak, yorgun argın, eğri büğrü” vb
Yabancı + Yabancı = “hal hatır, hayır hasenat, haraç mezat, hısım akraba, şan şöhret, zarar ziyan, şen şatır” vb
Türkçe + Yabancı = “yüz surat, güçlü kuvvetli, kılık kıyafet, aç biilaç” vb
Not:
Her iki sözcükte Türkçe olan ikilemelerde sözcükler genelde yansımadır Bazen de Türkçe sözcük ve eskiden kullanılan bir Türkçe sözcükten oluşur
Türkçe yabancı sözcüklü ikilemelerde Türkçe sözcük önce yabancı sözcük sonra gelir
Sayılardan İkileme:
Bu tür ikilemelerde, küçük sayıdan büyük sayıya doğru sıralanarak ikileme kurulmaktadır Bazı ikilemelerde de aynı sayı adından ikileme kurulmaktadır:
Üç beş kişi, sekiz on adam vb bir bir anlatmak üçer üçer dağıtmak vb
Tamlamadan İkileme:
Bu tür ikilemelerde bazen belirtili tamlama bazen de belirtisiz tamlama olarak karşımıza çıkmaktadır
B’li tamlama : sersemin sersemi, kötünün kötüsü vb
B’siz tamlama: arslanlar arslanı, güzeller güzeli, tövbeler tövbesi, yıllar yılı vb
Bazen de “ne” sözcüğünden kurulmuş belirtili bir tamlama olarak karşımıza çıkan ikileme bulunur: “nenin nesi” örneğinde olduğu gibi
Bazı ikilemelerde de “oğul” ve “üst” sözcüğü ikilemeyi oluşturan sözcükler arasına girerek anlamı kuvvetlendirdiği görülür
Oğul: hayvan oğlu hayvan, köpek oğlu köpek vb
Üst : sigara üstüne sigara, kavga üstüne kavga vb
M-’ li İkileme:
Türküye Türkçe’sinin özelliklerinden biriside m-‘li ikileme kurulabilmesidir Türkçe bir sözcük aslında “m” sesiyle başlamaz “m” sesiyle ikileme kurulması Türkçe’nin bir yaratma gücüdür Bunun için ünlüyle başlayan sözcüğün başına veya ünsüzle başlayan sözcüğün ilk sesi kaldırılıp yerine “m” sesinin getirilmesiyle ikileme oluşturulur Örneğin:
Çocuk mocuk, kalem malem, kız mız, ekmek mekmek, para mara, perde merde, lamba mamba, çakmak makmak vb
K’ lı İkileme:
Türkçe’de “m”’li ikilemenin yanı sıra “k”’lı ikilemelerde mevcuttur Bu tür ikilemelerin ağız ortası açıklığı dizisinin ikinci tipteki otomatik tekrarlar dolayısıyla k’nin yer değiştirmek zorunda bırakılarak ikiye bölünmüş olabileceğini O Nedim Tuna araştırmalarında tespit etmiştir Örneğin : paldır küldür, tambur kümbür vb
ARALIKLI İKİLEMELER:
Bu tür ikilemelerin bazılarında kalıplaşma söz konusu olurken bazılarında kalıplaşmanın olmadığı görülür Aralıklı ikilemelerde endüstriyel az üç sözcükten, - arada “mi” eki gibi ayrı yazılan ek de olabilir – endüstriyel çok da birkaç sözcük arayla kurulabilir Bunların asıl amacı anlamı pekiştirmek ve kuvvetleştirmektir
Bağlaçlı ikilemeler:
Bu ikilemelerde anlamı pekiştirmek için “ve”, “de” bağlaçlarının aynı sözcüğün arasına girerek ikilemeyi oluşturdukları görülmektedir
“ve” li ikileme: ancak ve ancak, yalnız ve yalnız vb
“de” li ikileme: bebek de bebek, ev de ev vb
Sorulu ikilemeler:
Anlamı kuvvetlendirmek, pekiştirmek için aynı sözcüğün arasına “mi” yada ünlü uyumuna göre değişimleri getirilerek, ikileme kurulmaktadır Örneğin:
Ev mi ev, iş mi iş, kalem mi kalem vb
Aynı kuruluş sorulu – cevaplı eylemlerde de kullanılmaktadır: yapar mı yapar, oldu mu oldu, ölür mü ölür vb
Ayrıca “mi” ikilemeye belirteç ve sıfatlarda da rastlanmakta ve burada “çok” sözcüğünün yerini tutmaktadır: Fakir mi fakir (çok fakir), güzel mi güzel (çok güzel), temiz mi temiz (çok temiz), uslu mu uslu (çok uslu), zengin mi zengin (çok zengin), akıllı mı akıllı (çok akıllı) vb
Sorulu ikilemelerin bir başka biçimi de “ne” ile kurulan şeklidir Örneğin : ne ev ne ev, ne çocuk ne çocuk vb
Ayrı İkileme:
Türkçe de ikilemelerin etkisi yadsınamayacak derecede yaygındır Aralarına başka sözcükler girse bile anlamı pekiştirmek, kuvvetlendirmek için araya giren sözcüklerden yardım alınarak ikilemeye devam edilmektedir Ancak bu tür ikilemeler kalıplaşmamıştır
Aç vatan göğsünü ilahına aç
(N Kemal)
Toprak sel, ışık sel, güneş sel, ay sel
Sel orman ve deniz; sel… sel… sel…
(Tahsin Saraç)
Sayı Adlarından İkileme:
Sayı adlarından da aralıklı ikileme kurulabilir:
Örneğin : üç aşağı beş yukarı, bir ferahladı bir ferahladı, yedi iklim dört bucak vb
Sözcük Türü Bakımından İkileme:
Türkçe’mizde sekiz sözcük türü mevcuttur Bu sekiz sözcük türünün hemen hepsinden ikileme yapılabilmektedir
Adlardan ikileme:
a- Özel Adlardan İkileme: Özel isimlerden seslenmeler dışında çok az sayıda ikileme kurulur
Hanya’yı Konya’yı, Hasan Hüseyin, Ali Veli, Ahmet Mehmet vb
Seslenmelerde ise anlam pekiştirilmek istenir, hitapta ısrar edilir Bu nedenle seslenmelerdeki veya hitaplardaki tekrarlarda bir çeşit ikileme sayılır:
Kubilay! Kubilay! Sesleriyle ortalık çınladı
Murat! Murat! Diye bağırdı Vb
b- Cins Adlardan İkimle: cins isimlerden birçok ikileme oluşturulmuştur:
salkım salkım üzümler, dere tepe, dağ taş, ev ev dolaşmak, demet demet güller vb
Adıllardan İkileme:
Az sayıda zamirlerle kurulan ikilemeler mevcuttur Zamirlerle kurulan ikilemelerde en çok dönüşlülük zamiri kullanılmaktadır Ayrıca soru zamirleriyle de ikilemeler kurulur:
“Sen sen ol başkalarına uyma”
“Sen seni bil sen seni”
“Kendi kendime kızıyorum” (Dönüşlülük zamiri)
“Kendim ettim kendim buldum” (Dönüşlülük zamiri)
“Ne? Ne?” (Soru zamiri)
“Kim? Kim?” (Soru zamiri) vb
Sıfatlardan İkileme:
a- Aynı Sıfattan Kurulan İkileme: Aynı sıfattan kurulan ikilemelerde, sıfat ismin önünde tekrar edilmek suretiyle meydana gelir:
büyük büyük ayaklar, beyaz beyaz evler, küçük küçük bahçeler, iri iri erikler, yumruk yumruk eller, renkli renkli taşlar, kırmızı kırmızı elmalar vb
b- Ayrı Sıfatlardan Kurulan İkileme: Bu ikilemelerde çoğu zaman anlamları veya sesleri birbirine yakın, bazen de başlı başına bir anlamı olmayıp sadece ses yakınlığı dolayısıyla bir araya getirilmiş ikilemeler karşımıza çıkmaktadır:
Ufak tefek adam, kara kuru oğlan, yorgun argın kadınlar, delik deşik elbise, yarım yamalak iş, eğri büğrü sokak, abuk sabuk yazı vb
Belirteç ve Belirteç Görevindeki Sözcüklerden İkileme:
Aslı Belirteç Olan Sözcüklerden İkileme: Aslı belirteç olan sözcükler çoğu zaman oldukları gibi tekrar edilerek ikileme oluşturulur:
“şimdi şimdi anlıyorum”
“orda orda gezme”
“böyle böyle öğreneceksin” vb
b- Aslı Ad Olan Sözcüklerden İkileme: Aslı isim olan sözcüklerden ikilemeler kurularak belirteç görevinde kullanırlar Ayrıca yansımalardan kurulan ikilemelerde bu bölümden sayılır:
“zaman zaman ağlar”
“vakit vakit gelir”
“gece gündüz, yaz kış çalışır”
“şakır şakır akıyor”
“zırıl zırıl ağlıyordu”
c- Aslı Sıfat Olan Sözcüklerden İkileme: Aslı sıfat olan sözcüklerin çoğu belirteç görevinde kullanılabilir Türkçe’de “çok güzel yaz” anlatımı yerine “güzel güzel yaz” anlatımının kullanımı yaygın olduğunda sıfatların aynen tekrar edilmesiyle belirteç görevinde kullanılmaları sağlanabilir:
“küçük küçük doğramak, hızlı hızlı yürümek, güzel güzel git, soğuk soğuk içmek” vb
Bazen de iki ayrı sıfattan ikileme yapılarak belirteç görevinde kullanılma sağlanabilir:
“iyi kötü bilmek, saçma sapan düşünmek, doğru dürüst konuşmak” vb
ç- Aslı Ulaç Olan Sözcüklerden İkileme: Bu tür ikilemelerde, edilgen, ettirgen, dönüşlü, işteş, ve olumsuzları yapılabilen ulaç biçimindeki eylemsilerin yan yana kullanılmasıyla ikilemeli belirteçler kurulmaktadır:
“dura dura, düşüne düşüne konuşmak, sallana sallana dolaşmak, söylene söylene gitmek, salına salına gezmek, alıştıra alıştıra öğretmek” vb
Bu tür ikilemeler bazen de iki ayrı ulaçtan kurulur:
“araya taraya bulmak, gide gele usanmak” vb
Ünlemlerden İkileme:
Ünlemler duyguları, coşkuları dile getiren sözcüklerdir Ünlemlerdeki bu coşkuları, düşünceleri pekiştirmek güçlendirmek için ünlemler tekrar edilerek ikileme oluşturulur:
“vah vah!, hay hay!, of of!, öf öf!” vb
Bağlaçlardan İkileme:
Bağlaçlarla oluşturulmuş ikilemeler çok az sayıdadır Genelde bir zorlama söz konusu olmazsa bu tür ikilemeler pek oluşturulmaz Bağlaçlar genelde yabancı sözcükler olduklarından ikileme oluşturulmaları pek uygun değildir:
“fakat fakat, ancak ancak”
Eylemlerden İkileme:
Eylemlerle oluşturulmuş ikilemeler çeşitlilik göstermektedir Bazen çekimli eylemlerin tekrarı ile ikileme oluşurken bazen de eylemsilerin tekrarıyla ikilemeler oluşur Ayrıca aralıklı ikilemelerde eylemsilerle kurulabilir:
“oldu olacak”, “düştü düşecek”, “sarıp sarmaladı”, “buldu buluşturdu”, “buyur buyur”, “koştu koştu yoruldu”, yer yer, yemez yemez” vb
YAPI VE KURULUŞ BAKIMINDAN İKİLEMELER:
Yapı ve kuruluş bakımından ikilemeleri ikiye ayırabilir İkilemeler ya isim kök yada gövdelerinden veya eylem kök yada gövdelerinden kurulurlar:
I- İsim Kök veya Gövdelerinden Kurulan İkilemeler:
Bu tür ikilemeler ya yalın haldeki isimlerdir veya isim durum ekleri alarak oluşan ikilemelerdir
Yalın Durumdaki İkilemeler:
İsim kökü veya gövdesinden kurulmuş yalın durumdaki sözcüklerin başında yansımalar gelir
Yansımadan Kurulan İkileme:
Bu tür ikilemeleri ayırabiliriz:
a- Aynı Yansımadan Kurulan İkileme:
aynı yansımadan kurulan ikilemelerde aynı sözcüklerin tekrarıyla oluşması söz konusudur: “şırıl şırıl, horul horul, kıkır kıkır, tıkır tıkır, mışıl mışıl” vb
b- Ayrı Yansımadan Kurulan İkileme:
ayrı yansımadan kurulan ikilemeler yapı ses bakımından birbirini andıran sözcüklerin yalın durumda tekrarıyla yapılmaktadır: “hapur hupur, şapur şupur, takır tukur” vb
Yalın Durumdaki Adlardan Kurulan İkileme:
Aynı isimden kurulan
Farklı isimden kurulan
a- Yalın Durumdaki Aynı İsimden Kurulan:
Örneğin: “büklüm büklüm yol, çanak çanak yoğurt, demet demet gül, kaşık kaşık, bukle bukle saç, çeşit çeşit yemek” vb
b- Yalın Durumdaki Farklı İsimlerle Kurulan İkileme:
Örneğin: “iş güç sahibi, saç sakal, al pençe, tarla tapan, yol yordam, kavga döğüş” vb
Yönelmeli İkileme: (a,e)
Bu tür ikilemelerde ikilemeyi oluşturan sözcüklerden herhangi biri veya ikisinin yönelme durum ekinin almasıyla oluşması söz konusudur Bu ikilemeler aynı sözcüğün tekrarı veya farklı sözcüklerle yapılabilirler
a- Aynı Sözcüklerden Kurulan Yönelmeli İkileme:
Sözcüklerden birisinin yönelme durum ekini alması gerekmektedir: “baş başa, göz göze, başa baş, göze göz, dişe diş, el ele, saç saça, üst üste, alt alta, arka arkaya” vb
b- Farklı Sözcüklerden Kurulan Yönelmeli İkileme:
farklı sözcüklerden kurulan yönelmeli ikilemelerde genelde sözcüklerin ikisinin de yönelme durum ekini aldıkları görülmektedir: “sele suya kapılmak, çoluğa çocuğa karışmak, yalana dolana sapmak, kurda kuşa yem olmak” vb
Bu tür ikilemelerde çok az sayıda ikileme de sadece ikinci sözcüğün yönelme durumunu aldığı görülür:
“iğne ipliğe, bir deri bir kemiğe dönmek”
Çıkmalı İkileme: (dan)
Çıkmalı ikilemelerde ikilemeyi kuran sözcüklerden birisi veya her ikisinin de çıkma durum ekini alması söz konusudur Yine bu ikilemeler aynı sözcüğün tekrarı veya farklı sözcüklerle kurulurlar
a- Aynı Sözcükten Kurulan Çıkmalı İkileme:
Bu tür ikilemelerde her iki sözcükte çıkma durum ekini almaktadır: “kenardan kenardan gitmek, arkadan arkadan konuşmak” vb
Ayrıca çıkmalı ikilemelerde ikilemeyi kuran sözcüklerden birincisi çıkma durum ekini (dan) ikincisi ise yönelme durum ekini (e, a): “inceden inceye, uzaktan uzağa, evden eve, elden ele, kulaktan kulağa, dağdan dağa” vb
b- Ayrı Sözcüklerden Kurulan Çıkmalı İkileme:
Sözcüklerin her ikisi de çıkma durum ekini almasıyla oluşan ikilemelerdir: “sağdan soldan, içten dıştan, ordan buradan, elinden dilinden, evden barktan, şundan bundan” vb
Ayrıca bu tür ikilemelerde birinci sözcük çıkma durum ekini ikinci sözcük yönelme durum ekini alabilir: “iğneden ipliğe, baştan aşağıya, tepeden tırnağa, geceden gündüze” vb
Kalmalı İkileme:
Bu ikilemeyi kuran aynı veya farklı sözcüklerden birisi yada her ikiside kalma durum ekini almaktadır
a- Aynı Sözcüklerden Kurulan Kalmalı İkileme:
Her iki sözcükte kalma durumunu almaktadır Örneğin: “ayda ayda ödemek, orda orda dolaşmak” vb
b- Farklı Sözcüklerden Kurulan Kalmalı İkileme:
Her iki sözcükte kalma durumundadır Örneğin: “kıyıda köşede oturmak, ötede beride, arada sırada, ayda yılda” vb
Yüklemeli İkileme:
Bu tür ikilemeler az sayıdadır Kalıplaşmıştırlar, örneğin: “elini eteğini çekmek, yaşını başını almak” gibi
Araç Durumundaki (insturumentalis) İkileme:
Insturumentalis ikilemede, ikileme aynı sözcüklerden oluşmaktadır Bunlar araç durum ekini almış ikilemelerdir Örneğin: “ardın ardın gitmek, için için yanmak” gibi
İyelikli İkileme:
İsim hal eklerinin gördüğümüz gibi ikilemenin kurulmasında etkili rol oynayabilmektedir Aynı şekilde iyelik ekleri de ikileme oluşurken görev alabilmektedir İyelik ekleri ikilemeyi kuran sözcüklere eklenir
a- Aynı Sözcükten Kurulan İyelikli İkileme:
Aynı sözcükten kurulan iyelikli ikilemelerde, aynı sözcüğün tekrarı söz konusudur Ancak bu tür ikilemeleri oluşturan sözcüğün iyelik ve isim hal eklerini alıp almaması bakımından çeşitlilik göstermektedir:
Her iki sözcükte iyelik ekini alır ve yalın halde olur Örneğin: “hepsi hepsi ikiyüz elli bin lira, topu topu bir araba” gibi
Her iki sözcük iyelik ekini alır, ikinci sözcük ayrıca yönelme durum ekini alır: “lafı lafına, sözü süzüne, boyu boyuna, huyu huyuna, ucu ucuna, eli eline” vb
İlk sözcük iyeliksiz yalın halde olur, ikinci sözcük iyelikli yönelme durum ekini alabilir: “tam tamına, aç açına” gibi
İlk sözcük iyelik ve yönelme ekini almıştır: “zenginliğine zengin, çalışkanlığına çalışkan, güzelliğine güzel” vb
İlk sözcük sadece iyelik ekini alır: “sözü söz, işi iş” vb
Her ikiside iyelik ve yönelme ekini alır: “üstüne üstüne varmak, tersine tersine davranmak” vb
b- Farklı Sözcüklerden Kurulan İyelikli İkileme:
Farklı sözcüklerden kurulan iyelikli ikilemelerde diğerinde olduğu gibi ek alıp almamalarına göre farklılık göstermektedirler:
Her ikiside iyelik ekini alır ve yalın durumda olur: “yüzü gözü şişmek, soyu sopu belli olmak, aslı astarı olmamak, sözü sazı dinlemek” vb
Her iki sözcükte iyelik ve yönelme eki almış: “yüzüne gözüne bulaştırmak, saçına başına bakmamak, üstüne başına bakmak” vb
Her iki sözcük iyelik eki alır, ikinci sözcük yönelme eki alır: “saçı sakalına karışmak, evini barkını terk etmek, yaşını başını almak” vb
Bazı Yapım Ekleriyle Kurulan İkilemeler:
a- “-li” Ekiyle Kurulan İkilemeler:
Aynı kök ve gövdeden: bu tür ikilemede, ikilemelerin çoğu belirteç veya sıfat görevindedir: “boyalı boyalı yüzler, uslu uslu oturmak, tatlı tatlı anlatmak, akıllı akıllı çocuklar” vb
Birincisi “-li” ekini alır, ikincisi iyelik ve yönelme ekini alır: “evli evine, köylü köyüne, yerli yerine” vb
Birinci sözcük “-li” ekini, ikinci sözcük “-siz” ekini alır: “zamanlı zamansız, belli belirsiz, yerli yersiz” vb
Farklı kök ve gövdeden: örneğin: “irili ufaklı, allı pullu, akıllı uslu, evli barklı, güçlü kuvvetli, büyüklü küçüklü” vb
Ayrıca “-lik” ekiyle ikileme türetilir: “dirlik düzenlik, günlük güneşlik” vb
b- “-siz” Ekiyle Kurulan İkileme:
Aynı kök ve gövdeden: örneğin: “sessiz sessiz, arsız arsız, yüzsüz yüzsüz, yersiz yersiz” vb
Farklı kök ve gövdeden: örneğin: “borçsuz harçsız, ipsiz sapsız, tatsız tuzsuz, yersiz yurtsuz” vb
Eylem Kök ve Gövdelerinden Kurulan İkilemeler:
Bu tür ikilemelerin önemli bir bölümü ulaç biçimindedir
Ulaçlardan Kurulan İkileme:
Ulaçlar, eylem kök veya gövdelerinden türetilmiş eylem soylu sözcüklerdir İkilemelerde ulaçların, dönüşlü, işteş, edilgen, ettirgen, olumsuz biçimleri kullanılmaktadır
a- Aynı ulaçtan kurulan ikileme: Aynı eylem kökünden ve gövdesinden “-e” ekiyle türetilmiş ulaçların tekrarıyla kurulan ikilemelerdir Bunların olumsuzları da yapılır Ayrıca bunların bir bölümü de “-ip” veya “-ken” ekleriyle türetilir:
“-e” ekiyle türetilenler: yaza yaza, koşa koşa, güle güle, baka baka, oynaya oynaya, otura otura” vb
Olumsuzları: “yazmaya yazmaya, koşmaya koşmaya, bakmaya bakmaya” vb
“-ip” ekiyle türetilenler: “bakıp bakıp, alıp alıp, düşüp düşüp, dönüp dönüp” vb
“-ken” ekiyle türetilenler: “yaparken yaparken, bakarken bakarken” vb
b- Farklı Ulaçlardan Kurulan İkileme: Bu tür ikilemeler farklı ulaçlardan oluşur ve belirteç görevinde kullanılırlar “-ip” ekiyle de kurulanları vardır: “yana yakına, sere serpe, bata çıka, yatıp kalkıp, satıp savıp, yiyip içip” vb
Ortaçlardan Kurulan İkileme:
Ortaçlarla kurulan ikilemeler eylem kökünden veya gövdesinden türetilen ortaçlarla kurulmaktadır Bu tip ikilemelerde diğerleri gibi ya aynı ortacın tekrarıyla yada farklı ulaçların birbiri ardına getirilmesiyle oluşmaktadır
a- Aynı ortaçla kurulan ikileme: Aynı ortaçtan kurulan ikilemeler “-miş, -en, -mez, -ir, -dik” ekleriyle kurulamaktadırlar Örneğin: “solmuş solmuş benizler, kurumuş kurumuş ağaçlar, bilmiş bilmiş konuşmak, koşan koşana, konuşan konuşana, olur olmaz, konuşur konuşmaz, bilir bilmez, tanıdık tanıdık simalar” vb
b- Farklı ortaçlardan kurulan ikilemeler: Bu ikilemeler farklı ortaçlardan oluşmaktadır Yine aynı eklerle yapılmaktadırlar Örneğin: “yemez içmez, yazan çizen, yenir yutulur, sararmış solmuş, bitmez tükenmez” vb
Eylemliklerden Kurulan İkileme:
Eylemliklerden kurulan ikilemelerin bir bölümü aynı kökten türetilirken bir bölümü de farklı kökten türetilmiş olmaktadır
a- Aynı eylemlikten kurulan ikileme: Bu tip ikilemelerin bazıları şunlardır: “kaçış o kaçış, gidiş o gidiş”, “burma burma bıyıklar, oyma oyma dolap, saçma saçma işler”
b- Farklı eylemliklerden kurulan ikileme: Bunlar farklı kök veya gövdeden kurulmuş eylemliklerle yapılan ikilemelerdir: “değiş tokuş, yalvarmak yakarmak, okuma yazma, derme çatma, bıkmak usanmak” vb
Eylemden Türetilmiş Sıfatlardan Kurulan İkileme:
Eylemden türetilmiş sıfatlardan kurulan ikilemelerin, ortaçlarla kurulan ikilemelerden farkı bunların olumsuzluklarının yapılamamasıdır Bunlarda ikiye ayrılırlar:
a- Aynı eylemden: Örneğin: “şaşkın şaşkın çocuklar, kesik kesik saçlar, yırtık yırtık elbiseler” vb
b- Farklı eylemden: Örneğin: “kırık dökük sandalye, delik deşik duvar, açık saçık resimler” vb
Çekimli Eylemden Türetilmiş İkileme:
Bu ikilemeler çekimli eylemlerle kurulurlar Bunlardan bazıları aynı kök veya gövdeden, bazıları ise farklı kök veya gövdeden meydana gelirler
a- Aynı çekimli eylemden: Bu ikilemelerin şahıslara göre çekimi şöyledir:
1 ve 2 kişi: “koştum koştum yoruldum, sevdin sevdin bunu mu sevdin?” gibi
3 kişi: “bağırmış bağırmış duyuramamış, koştu koştu düştü, gelse gelse bugün gelir” gibi
b- Farklı çekimli eylemden: Bu ikilemeler örneğin şöyledir: “ezildi büzüldü konuşmaya çalıştı, ağladı sızladı kendini affettirdi” gibi
Çekimli Eylemle Birlikte Ulaçtan Kurulan İkileme:
“-e” veya “-ip” eklerinden türetilen ulaçlar çekimli eylemle birlikte kullanılarak oluşturulmuş ikilemelerdir:
“kala+kaldım, veri+versin” vb
Yardımcı Eylemlerle Kurulan İkileme:
Bu ikilemelerde, “etmek, olmak, eylemek” yardımcı eylemleri ikilemeyle birlikte kullanılır
Etmek: “tiftik tiftik etmek, kaş göz etmek” vb
Olmak: “parça parça olmak, al al olmak” vb
Eylemek: “rica rica eylemek” vb
GÖREV BAKIMINDAN İKİLEMELER:
a- İkilemeden Özne: İkilemeler cümle içinde özne göreviyle kullanılabilirler İkileme tek bir sözcük gibi görevi üstüne alabilmektedir Örneğin: “ana baba çoğu zaman çocukları için tartışırlar” cümlesinde olduğu gibi
b- İkilemeden Nesne: İkilemelerden belirtili veya belirtisiz nesne yapılabilmektedir Örneğin: “çanak çömlek satıyor”, “pılıyı pırtıyı topladı” gibi
c- İkilemeden Tümleç: İkilemeler tümleç görevinde de bulunabilmektedirler Örneğin: “Abisi kardeşini şehir şehir arıyor”, “Ortalık birdenbire karıştı”, “Eninde sonunda buraya gelecek”, “Ele güne karşı üstüne başına dikkat etmelisin” gibi
ç- İkilemeden Yüklem: Örneğin: “Yine bir sofrada şen şakraktık”, “Ben o rüzgarla şimdi baş başayım”, “Büyük tehlikelerle karşı karşıyayız” gibi
ANLAM BAKIMINDAN İKİLEMELER:
İkilemeler anlamı pekiştirmek, güçlendirmek amacıyla yaratılmış sözcüklerdir İkilemelerde iki sözcük yan yana getirilerek bu birlikten ortak bir anlam, güçlü bir kavram elde edilmektedir İkilemeleri anlam açısından ayırma imkanımız bulunmamaktadır
Anlamı Pekiştirme:
Asıl amaç anlamı pekiştirmek olan ikilemeler, “çok, pek, fazla, gayet” gibi sözcüklerin belirttikleri kavramla ikilemenin anlamda sağladığı güç, pekiştirme bakımından ölçülmez “öbek öbek çiçekler, demet demet güller, salkım salkım üzümler, deste deste para” gibi ikilemelerle sağlanan kavramlar “çok” vb sözcüklerle sağlanamaz
Sözcüklerin pekiştirme olayı da bir çeşit ikileme sayılır Bu konuyla ilgili Mehmet Ali Ağakay’ ın yaptığı çalışmayı ileride vereceğim
Anlamı Güçlendirme:
İkilemeler oluşturulurken çeşitli amaçlar güdülmüştür Bunlardan birisi de anlamı kuvvetlendirmek, güçlendirmektir Sözcük tekrar edilerek anlam tekrar edilir, böylelikle anlam güçlendirilmiş olmaktadır
Çoğu zaman deyimlerde de, atasözlerinde de bu yola başvurulmakta, böylelikle anlam güzelliği ve kuvveti oluşmaktadır Örneğin: “yalvara yalvara ikna ettik, ağlaya ağlaya anlattı, gide gele usandık” vb
Anlamı Abartma:
İkilemeler anlamın sağladığı gücü, değeri arttırmak, abartmak içinde oluşturulmaktadır Yani ikilemelerde az çok mübalağa söz konusudur: “koşa koşa yorulmak” anlamını hiçbir zaman “koşarak yorulmak” sağlayamayacağı gibi
Anlamı Çoğaltma:
İkilemeler topluluk isimleriyle, “ler” çoğul ekiyle bazen de ikilemelerin tümleç görevi gördüğü zamanlarda çokluk ifade ettikleri görülmektedir Örneğin: “deste deste para, demet demet çiçek, sarı sarı güller, güzel güzel elbiseler, ev ev dolaşmak, sokak sokak gezmek” vb
Anlamı Kolaylaştırma:
İkileme ile anlam, öteki anlatımlardan çok daha kolaylıkla, çok daha yalın, esnek ve açık olarak anlaşılır Mesela: “çok fakir bir adam” yerine, “fakir mi fakir bir adam” anlatını durumu daha net bir biçimde anlatır
Anlam Bakımından İkilemeyi Kuran Sözcükler:
İkilemelerde sözcükler anlam bakımından, bir tek sözcükmüş gibi birbirine sıkı sıkıya bağlıdır Hatta bazı ikilemelerde sözcükler birbirinden ayrı düşünülemez
I- İki Sözcüğe de Anlamlı İkileme:
Başlı başına anlamları olan sözcüklerden kurulan ikilemelerdir Bu tür ikilemeler üç çeşittir:
a- Aynı Anlamlı Sözcüklerden Kurulan İkileme:
Bu tür ikilemelerde sözcükler aynı anlamda görünseler de her yerde birbirlerinin yerine kullanılamadıkları için, gerçekte aynı anlamda değillerdir Bu tür ikilemelere endüstriyel iyi örnek tekrar edilen sözcüklerle kurulan ikilemelerdir Örneğin: “it köpek, kılık kıyafet, deli divane, ses seda, köşe bucak” vb
“ağlaya ağlaya anlatmak, güzel güzel kızlar, tatlı tatlı masallar, demet demet çiçekler” vb
b- Yakın Anlamlı Sözcüklerden Kurulan İlkeme:
Bu ikilemelerde sözcüklerin kendi başlarına anlamları mevcuttur Yakın anlamlı sözcüklerin bazılarında ses biçim yakınlığından faydalanılmıştır Örneğin: “dünya alem, eş dost, ar namus, mal mülk, ak pak, ağrı sızı, açık saçık” vb
c- Karşıt Anlamlı Sözcüklerden Kurulan İkileme:
Bu tür ikilemelerde sözcükler karşıt anlamlıdır Örneğin: “iyi kötü, er geç, dost düşman, tatlı tatsız, yerli yersiz, ileri geri, eksik fazla, az çok” vb
II- Bir Sözcüğü Anlamlı İkileme:
Bu ikilemelerde sözcüklerden birisi tam anlamlı diğer sözcük anlamlı sözcüğün gölgesidir Ama bu gölge sözcük anlamı güçlendirmede yardımcıdır Örneğin: “ufak tefek, yırtık pırtık, incik boncuk, eski püskü, eğri büğrü” vb
III- İki Sözcüğü de Yarı Anlamlı İkileme:
Bu ikilemelerdeki yarı anlamlı sözcükler bir zorlama olmasa tek başlarına kullanılmazlar Bu tür sözcüklerle kurulan ikilemelerde bir pekiştirme apaçık ortadadır Örneğin: “eciş bücüş adam, abur cubur, yalap şalap, hapur hupur, katır kutur, şarıl şurul” vb
ORHUN YAZITLARINDA İKİLEME:
İlk Türk metinlerinden, Orhun Yazıtlarında de ikilemelere rastlanır:
“Tengri teg tengride bolmış”, “bilig bilmez kişi”, “yogçı sıgıççı tutıp”, “yabız yablak budun”, “Elig yıl işig küçüg birmiş” gibi
UYGURCADA İKİLEME:
Uygurca metinlerde ikilemelere oldukça sık rastlanmaktadır İkileme, Uygurca’nın başlıca özelliklerinden biridir Uygurca döneminde, yabancı dillerin Türkçe’ye etkisi artmaya başlamıştır İkilemeden vazgeçmeyen Türkler Uygurca sözcüklerle yabancı sözcükleri yan yana getirmek suretiyle ikilemeler oluşturmuşlardır Örneğin: “Çin kitrü (doğru, hakiki); hua çiçek (çiçek), kalp öp (zaman, vakit), vb
Ayrıca Türkçe sözcüklerden kurulan ikilemelerde mevcuttur: “köngül köküş (gönül kalp), küç erdem (erdem güç), san sakış (sayı, hesap) gibi
Uygurca’da ikilemeleri dört gruba ayırabiliriz:
a) Unsurları aynı olan tekrar grubu
Bir kelimenin arka arkaya iki defa tekrarlanmasıyla yapılır
kayta-kayta “tekrar tekrar”
yéňi-yéňi “yeni yeni”
gür-gür “gür gür”
kiçik-kiçik “küçük küçük”
énik,énik “açık açık”
b) Unsurları eş anlamlı tekrar grubu
Grubu meydana getiren kelimeler yakın veya eş mânâlıdır
Teň-otak “denk ortak” göşt-et “et et”
yekke-yalguz “tek yalnız” hesel-bal “bal bal”
sak-salamet “sağ selamet” val-vul “val vul”
c) Unsurları zıt anlamlı tekrar grubu
Zıt anlamlı iki kelimenin meydana getirdiği kelime grubudur
İlgiri-kéyin “önce sonra” yukuri-töven “yukarı aşağı”
Keçe-kündüz “gece gündüz” küni-tüni “gündüz gece”
Anda-munda “orta burada” koya-koymak “koyar koymaz”
ç) İlâveli tekrar grubu
Kelime başına bir ses veya bir hece ilâvesi ile meydana gelen tekrar grubudur:
Kipkizil “kıpkızıl”
Köpkök “gömgik”
Az-maz “az maz”
Un-pun “un mun”
DEDE KORKUT’TA İKİLEME:
Dede Korkut kitabında ikilemelerin değişik, etkili, renkli biçimlerine bol bol rastlanır Dede Korkut kitabının çekiciliğini sağlayan özelliklerin başında ikilemeler gelmektedir
Dede Korkut’ta aynen tekrarlar tabii bugünkünden farksızdır Yalnız tekrar için kullanılan bazı kelimeler, bazı ses taklitleri esere mahsustur, eserin eski Anadolu ve Azeri hususiyetlerine dahildir Fakat tekrarın bünyesinde bir fark yoktur: kaş kaş 87-11, buldur buldur 54-4, burçak burçak 266-12-13, güv güv 281-4, küpür küpür 285-12, alay alay 285-11, öğür öğür 300-9 misallerinde olduğu gibi Aynen tekrarlar eserde bugünkü gibi çok kullanılan bir kelime grubudur
Eş mânalı tekrarlar da bugünkünden faksızdır: çoban çoluk 218-4, yamrı yumrı 274-3 gibi
Zıt mânalı tekrarlar da bugünkü gibidir: dünlü günlü 263-3 gibi
İlâveli tekrarlardan başa m getirilerek yapılan tekrar eserde bir terde geçer: herze merze 248-7 Hece tekrarı olarak ap alaca 61-4, kap kaya 188-7 gibi misaller vardır Sonraki p’ye a, e ilavesi ile de yapa yaluňuz 148-1, sapa sağ 29-7 şekilleri yapılmıştır Sapa sağ bugün Azeri Türkçe’sinde de aynen vardır
Dede Korkut’ta Azeri Türkçe’sindeki bir tekrar kısaltması da vardır: kova kov 76-3 gide gide gibi bir gerundium tekrarından Osmanlı sahasında git gide şekli çıkmışken Azeri sahasında bu gide git olmuştur İşte bunun, bu Azeri şeklin Dede Korkut’ta da bulunduğu görülüyor
İKİLEMELER ÜZERİNE YAPILMIŞ BAZI ÇALIŞMALAR VE SAPTANMIŞ KURALLAR:
Osman Nedin TUNA: Bu konuda çok değerli bir araştırması bulunan O Nedim TUNA, topladığı malzemeye “ünlü-ünsüz, ünlü-ünlü” kurallarını uygulayarak, tekrarlanan kelimelerin fonetik yapı özelliklerine göre dizildiğini tespit etmiştir Ayrıca Türkçe’de yalnız ikili değil, üçlü dörtlü tekrarların da bulunduğunu eserinde kaydetmiştir (Bkz Osman Nedin TUNA, Türkçe’nin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi, Ank 1986)
Prof Dr Osman Nedim TUNA eserin sonunda şu kuralları tespit etmiştir: (s 66)
Sayıca Eş Heceli İkilemelerin Sıralama Kuralları
İkilemelerde sıralama, yani hangi üyenin ilk, hangisinin ondan sonra geleceğini tâyin eden esas fonetiktir Bununla kastedilen şey, sıralamanın V=ünlü, K=ünsüz’ü gösterdiği takdirde:
üyelerin her birindeki fonemlerin sayısı (çok heceli sonda)
üyelerin aynı yerlerindeki fonemlerin karşıtlıkları’na göre yapılmasıdır Kısaca a ve b maddeleri sıralamayı tâyin eden faktörlerdir ve bu faktörler fonetiktir Konumuz yalnız “sayıca eş heceli ikilemeler” olduğundan, aşağıdaki kurallar yalnız bunlara aittir Şu halde bu tür ikilemelerdeki sıralamalar V, K kombinasyonlarına dayanmak mecburiyetindedir
Kurallar
Bütün kurallar sıralanmıştır Yani, kuralların sırasında değişiklik yapılamaz Aksi halde bunlar işlemez Sıralama esası sırası 1 V-K 2 K-K 3 V-V dir
Önce üyelerin sonuna bakılır Biri V biri K ile bitiyorsa, başa bakılır K’lar farklı ise, V ile biten üye sıralamada ilk, Msl: balta – nacak
Durum bu değilse, başa bakılır Üyelerden biri V, öbürü K ile başlıyorsa, o zaman V ile başlayan üye sıralamada ilk olur Msl: ana – baba
Durum bu değilse, ya her iki üye V ile, veya her iki üye K ile başlıyor demektir Eğer K – K ise, ilk üyenin hangisi olacağını (Ünsüz Dizisi’ne) bakarak tâyin ederiz “Ünsiz Dizisi”nde, bu kelime başı K’larından hangi üyeninki ilk geliyorsa o üye başta yer alır Msl: kaba – saba Eğer V – V ise, ilk üyenin hangisi olacağını (Ünlü Dizisi’ne) bakarak tâyin ederiz Ünlü dizisinde bu, kelime başı V’lerinden hangi üyeninki ilk geliyorsa, o o üye başta yer alır Msl: oğul – uşak
Eğer her iki üyeninde baş tarafları birbirinin aynı ise, karşılıklı olarak baştan sona doğru, her iki üyenin fonemlerine bakılır Bu ikisi arasındaki ilk farkın gösterdiği karıtlığa bakılır Bu, ya V – K, yada K – K’dır (V-V için örnek yok) Eğer V – K ise, V’lisi başa gelir Msl: sere serpe Eğer K – K ise (Ünsüz Dizisi’ne) bakılır Hangi üyedeki K, Ünsüz Dizisi’nde öbüründen önce geliyorsa o üye başa gelir Msl: çoluk – çocuk, huy – hus
ÜNLÜ DİZİSİ : e, a; i, ı; ö, o; ü, u
Şu sıra ile bakılır: 1 düz – yuvarlak (düz önde) 2 geniş – dar (geniş önde) 3 ön–art (ön önde)
ÜNSÜZ DİZİSİ: ğ, h; l, r, n, m; v, y; k; z, s, ş, f; c, d, g, b; ç, t, p
Şu sıra ile bakılır: 1başka- (k hariç) patlayıcı (patlayıcı sonda) 2 ğ, h-başka (ğ, h önde) 3 liquid ve nasal sonant- başka (başka sonda), 4 v,y – başka (v, y önde) 5 aynı grupta arkadan öne (arka önde), 6 aynı grupta ölümlü – ölümsüz (ölümlü önde)
Ayrıca prof Dr Osman Nedim TUNA bu çalışmasında sade ikilemeler değil Türkçe’de üçlemeler ve dörtlemelerinde olduğunu tespit etmiştir Çalışmasında bunlara dair örnekler vermiştir
Üçlemeler: “dost ahbap akraba, han hamam apartman, çay kahve gazoz, at avrat pusat, bağ bahçe baston, bahçe sandık sepet, boy bos endâm, çoluk çocuk boncuk, din imam insaf, eş dost ahbap, nane limon ökaliptus, şans kader kısmet” vb
Dörtlemeler: “ana avrat kız kısrak, bardak sürahi tabak çanak, çanak çömlek tencere tava, din imam insaf merhamet, eş dost hısım akraba, ev bark ot oçak, kadın çoluk çocuk boncuk, karı kancık kız kısrak, karyola dolap masa sandalye, üst baş giyim kuşam” vb
Mehmet Ali AĞAKAY: İkilemeler konusunda bir başka kapsamlı çalışması olan da Mehmet Ali Ağakay’dır Ağakay ikilemelere koşmalar adını vermektedir M Ali Ağakay’a göre Türkiye Türkçe’si koşmalarında da koşuklar arasında ses uygunluğu göze çarpacak derecede çoktur: “kılık kıyafet, selâm kelâm, çoluk çocuk”’ta olduğu gibi başta, sonda veya her iki yanda sesleri uygun düşen kelime seçilmesi bir kural değilse de uygulanmasına elden geldiği kadar çalışılan bir yoldur (Bkz Mehmet Ali AĞAKAY, Türkçe’de Kelime Koşmaları, TDAY- Belleten 1954)
Ağakay incelemesini;
Koşuklar dizilirken uyulan ilkeler
Meydana gelen koşmalarda sağlanan anlam değeri bakımından iki oluşturmuştur:
Diziliş İlkeleri:
Koşmalarda koşukların dizilişi gelişi güzel olmuyor Bu diziliş koşukların niteliğine göre uygulanan bir takım kurallara sıkıca bağlıdır O kadar ki, bunların yeri değiştirilecek olursa kimi, koşma ya anlaşılmaz olur, yada bütün bütün başka bir anlam verir “iri yarı” yerine “yarı iri” denince aynı kavram çevresi içinde kalınsa da istenilenin tersi anlaşılacağı gibi, “karı koca” yerine “koca karı” denince de büsbütün ayrı bir şey anlatılmış olur
Bu derece önemli olan dizi sırası başlıca iki temel anlama dayanır: Koşukların biriri karşısındaki anlam ve ses durumu
Koşukların arasında tabiat ve mantığın anlam bakımından gerekli kıldığı bir sıra varsa buna bağlı kalınır Böyle bir gereklik bulunmadığı zaman koşukların ses özellikleri işe karışır Şu ilkelere göre dizilmişlerdir:
a)- Azdan Çoğa: az çok, beş on, bir iki, kırk elli, eksik ziyade, sekiz on, üç dört, vb
b)- Öncekinden Sonrakine: bugün yarın, eninde (önünde) sonunda, o gün bugün, yarın öbürgün, vb
c)- Bir işin ilk evresinden son evresine: ekip biçmek, giyinmek kuşanmak, derme çatma, dur otur, kapıp koyvermek, kaptı kaçtı, kesip atmak, satıp savmak, selâm kelâm, vb
d)- Temel kavramdan yardımcı kavrama: çürük çarık, aslı astarı, canla başla, çeyiz çimen, az buz, bağırmak çağırmak, çift çubuk, dedi kodu, değiş tokuş, falan fıstık, gezip tozmak, helâl hoş, sövmek saymak, sürü sepet, tuz buz, yaşı ne başı ne, yaşlı başlı vb (haraç mezaç koşması bu kurala uymamıştır)
e)- Koşuklardan biri yakıştırma olduğu zaman sona alınır: bakkal çakal, boy bos, çarpık çurpuk, eski püskü, hayal meyal, kaba saba, kambur kumbur, sıkı fıkı, ufak tefek, yarım yamalak, yırtık pırtık, tüy tüs vb (çoluk çocuk, hırlı hırsız, konu komşu koşmaları bu kurala uymamaktadır )
f)- Olumlu – olumsuz iki koşuktan olumlusu öne geçer: belli belirsiz, yerli yersiz, münasebetli münasebetsiz, bilir bilmez, görünür görünmez, ister istemez, olur olmaz vb
Mantığın sıra göstermediği maddelerde (eş anlamlı, yakın anlamlı, karşıt anlamlı, ayrı anlamlı olan veya kendi başına anlamı olmayan koşuklarla yapılmış koşmalarda) koşukların dizilişi ses özelliklerine göre düzenlenir Bunlarda kelimelerin hece sayısı, vokal veya konsanla başlamaları, vokallerin niteliği gibi durumlar göz önünde tutulur:
Hece sayısı eşit olmayan koşuklardan hecesi az olanı başa geçer: aç biilâç, ardı arası, az buçuk, bağ bahçe, bet beniz, bıkmak usanmak, bitmek tükenmek, bulup buluşturmak, can ciğer, çalışmak çabalamak, çekip çevirmek, dirlik düzenlik, don gömlek, el ayak, göz kulak, güle oynaya, hısım akraba tam takır, top tüfek, toz duman, vb
Eşit heceliler arasında vokalle başlayan koşuk öne geçer: abur cubur, adı sanı, ağlayıp sızlamak, alacak verecek, alıcı verici, aslı nesli, aygın baygın, allı pullu, el gün, eni konu, etli canlı, etli butlu, ezile büzüle, incik boncuk, vb
Koşma konusunda eşit heceli kelimelerin baş hece vokalleri arasında bir sıra üstün göze çarpar: kapalılarla yuvarlaklara göre açık ve düz olan “a” sonra “e” kapalı yuvarlaklara göre de düzler ve özellikle açık yuvarlak olan “o” ve “ö” üstün tutularak başa alınır: alt üst, altlı üstlü, artık eksik, barış görüş, cart curt, çalı çırpı, falan filan, fasa fiso, irili ufaklı, kara kuru, kaş göz, kazma kürek, kelle kulak, kem küm, sarmaş dolaş, tekme tokat, sayıp dökmek, sazı sözü, tadı tuzu, yalan dolan, vb
NOT: Ağakay bu araştırmasını 100 koşma üzerinde gerçekleştirmiş bunlardan 12 tanesinin bu kurallara uymadığını saptamıştır (C kuralı için), Tuna araştırmasını 2022 örnek üzerinde gerçekleştirmiş ve daha yüksek bir yüzde oranına ulaşmıştır
Koşamlarla Sağlanan Anlatışlar:
Bir koşmanın verdiği anlam, kendisini meydana getiren koşukların eş, yakın, karşıt anlamlı olmak gibi birbirine göre olan durumlarıyla belirir Onun için diziliş konusunda bunların karşılıklı ses durumları nasıl gözden geçirilmişse burada da anlamlarının birbiriyle olan ilişiğini göz önüne almak gerekir Çünkü, koşmaların anlamında beliren pekişme, genişleme, kutuplaştırma, ikircillik, tekleştirme, gibi çeşitli değerler bu ilişiğe dayanır Mesele bu bakımdan ele alınınca, koşukların yedi vasıfta alabileceği görülür:
Eş anlamlı
Yakın anlamlı
Karşıt anlamlı
Anlamca ilişkili
Anlamca ilişkisiz
Koşuklardan biri anlamsız
Her ikiside anlamsız
Eş anlamlı koşuklarla yapılan koşmalar düşünceyi pekiştirerek anlatır: bitmek tükenmek, doğru dürüst, deli divane, kılık kıyafet, sille tokat vb
Yakın anlamlarla yapılan kavram çerçevesini genişletmeye yarar: ak pak, akıl fikir, aslı nesli, din imam, mal mülk, yer yurt vb
Karşıt anlamlı olanlar ya alt üst, öte beri, ulu orta gibi mecaz yolu ile yeni bir kavram meydana getirmeye, ya alıcı verici, altlı üstlü, büyüğü küçüğü, enine boyuna, gece gündüz, yaz kış, gibi iki karşıt anlamı uzaklaştırıp iki kutuplu bir düşünce anlatmaya yada az çok, var yok, er geç, ileri geri, gibi iki ihtimali karşılaştırıp ikircilik meydana getirmeye yarar
Koşuklarında ancak çağrışım yoluyla bir anlam ilişiği sezilen koşmalar, karı koca, ana baba, giyim kuşam, göz kulak, saz söz, selâm kelâm, vb de olduğu gibi iki ayrı kavramı birbirine bağlayıp tekleştirme görevindedir
Koşuklar arasında hiçbir anlam ilişkisi bulunmadığı zaman ya ahım şahım, dedi kodu, hoş beş gibi apayrı bir anlam meydana gelir yada afiyet şeker, aslı faslı, çeyiz çimen koşmalarında görüldüğü gibi ikinci koşuk birincisinin anlamını pekiştirir veya genişletir
Koşukların biri anlamsız olduğu zaman (ki aralarında her zaman ses uygunluğu bulunur) anlamsızı anlamlı olanın alanını kendi değeri içinde genişletmeye yarar: bakkal çakal, çoluk çocuk, hayal meyal, sıkı fıkı, ufak tefek gibi
Son olarak, koşukların her ikiside abuk sabuk, çıtı pıtı, ıvır zıvır, kem küm gibi anlamsız olan koşmalar geliyor Bunlarda anlamın doldurma olması tabiidir
Ayrıca Ağakay pekiştirmeyi bir çalışmasında şöyle anlatmaktadır (Bkz Türk Dili Dergisi sayı: 156 (1964))
Pekiştirme öğesi “p” ile yapılan kelimelerin çeşitleri:
sesli ile başlayanlar,
yapılarında dudaksıl ve s yakını (z, ş, ç) bulunmayanlar,
Bu çeşit seslerin her ikisinden başka bir de r taşıyanlar
a) ap + acı ap + aydın ip + ince
ap + açık ap + ayrı up + uygun
ap + ak ep + ekşi up + uzun
ap + ansız (+ın) ep + ey (+ce)
ap + aşikâr ıp + ıslak
b) dap + dar (+acık) kap + kalın kop + koyu
dip + diri kap + kara kup + kuru
dop + dolu kap + karanlık tap + takır
dup + duru kop + kolay yep + yeni
c) çep(e) + çevre kıp + kırmızı sip + sivri
2 b sesi ile başlayan ve yapılarında s yakını ses bulunanların pekiştirmesi m ile yapılır:
bam + başka bom + boş
bem + beyaz bum + buruşuk
Aşağıdaki pekiştirmeler s yakını ses taşıyan kelimelerle yapılıştır Bunların kimisi, pekiştirme öğesine p, kimi ise m almıştır Ancak bu grupta çağdaş olarak dümdüz/düpedüz, tamtakır/taptakır almaş’ını tenavvubünü görmekte olduğumuz gibi aynı olayı ayrı çağlar arasında da görüyoruz: Eskiden yapyalış, düpdüz, tamtaze şimdi yemyeşil, dümdüz, taptaze Bu gözlem (yukarıda iki sayılı maddede saptanan durum dışında) dil beğenisi’nin s yakını ses taşıyan kelimelerde p ile m yi aynı değerde tuttuğunu gösterir
a) p alanlar:
düp(e) + düz kıp + kızıl tap + taze
düp + düz (eski) sap + sarı yap(a) +yalnız
gep + geniş sıp + sıcak yap + yaşıl (eski)
kıp +kısa şip + şirin zap + zayıf
b) m alanlar:
dım + dızlak tam + taze (eski) yam + yaş
düm + düz yam + yassı yem + yeşil
4 Yapılarında dudak sesi bulunup da s yakını ses taşımayanlar s alır:
bas + bayağı cas + cavlak pes + pembe
bes + bedava kıs + kıvrak tas + tamam
bes + belli kös + kötürüm tos + toparlak
bes + beter mas + mavi yus + yumru
büs + bütün mos + mor yus + yuvarlak
5 Yapılarında dudaksıl ve s yakını ses taşıyanlar r alır
Çar + çabuk sır(ıl) + sıklam tor + topaç
Çır(ıl) + çıplak ter + temiz
Yukarıda beş madde halinde anlattığımız düzene uymayan ancak beş sıfat vardır: doğru, katı, koca, sağlam ve top
Saptadığımız düzene göre ilk üçünün p, dördüncüsünün r, beşincisinin de s alması gerekirken bu gerekliğe uymamışlardır
ÖRNEKLER
Şiir:
Ilgıt ılgıt esen seher yelleri
Esip esip yâre değmeli değil
Ak elleri elvan elvan kınalı
Karadır gözleri sürmeli değil
Karaçoğlan
Beni bende demen, bende değilem
Bir ben vardır bende, benden içerü
Yunus Emre
Sen olasın deyü yer yer asılıp ayineler
Gelene gidene eyler nazarı döne döne
Necati
Zerre zerre hak-i dergâhına ister sala nur
Dönmez ol dergâhtan ger olsa pare pare su
Füzuli
Kadrini seng-i musallada bilüp ey baki
Durup el bağlayalar karşına yâran saf saf
Bâki
Zerre zerre hak-i guristanı pâmal etme kim
Tûde tûde Husrev-i zerrin külehdür her biri
Naili
Sönük sönük yanıyor rafta isli bir lamba
Önünde bir küme: Fes, tekke, hırka, salta, oba
Mehmet Akif ERSOY
Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden
Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak
Ahmet Haşim
Bu kitaptır, her insana için dışın öğreten
Gökte yerde tende canda bir Yaradan sezdiren
Mehmet Emin Yurdakul
Sen ağlayan bir gözle süzersin uzun uzun
Yabancı bir şehirde bir kadın heykelini
Faruk Nafiz Çamlıbel
Geceler geceler almış giderim,
Kara taş uyudun mu?
Fazıl Hüsnü Dağlarca
Atasözü:
“damlaya damlaya göl olur”
“ödünç güle güle gider, ağlaya ağlaya gelir”
“üzüm üzüme baka baka kararır”
“dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur”
“yer damar damar, insan soy soydur”
“erken kalkan yol alır, erken evlenen döl alır”
“bal bal demekle, ağız tatlanmaz”
Deyim:
“durdu durdu turnayı gözünden vurdu”
“dik dik bakmak”
“ne yapıp yapıp başarmak”
“elini kolunu sallaya sallaya gezmek”
“tepe tepe kullanmak”
“sıcağı sıcağına söylemek”
“vakitli vakitsiz gelmek”
“fitil fitil burnundan getirmek”
“az buz değil”
“tüyleri diken diken olmak”
“huyuna suyuna gitmek”
“bucak bucak kaçmak”
İkilemeler Konusunda Yararlanılabilecek Kaynaklardan Bazıları:
1- Ağakay, Mehmet Ali: “Türkçede Kelime Koşmaları” TDAY – Belleten 1954, Ankara (s 97 – 104)
2- Aksan, Doğan: “Sözcük Türleri” Türk Dil Kurumu Yayınları s 93 – 94
3- Ergin, Muharrem: “Türk Dil Bilgisi” İstanbul 1998, s 377 – 379
4- Güneş, Sezai: “Türk Dili Bilgisi” 3 Basım 1997 İzmir, s 355 – 358
Hatipoğlu, Vecihe: “Türk Dilinde İkileme” Ankara 2 Basım 1981, 119 sayfa
Hatipoğlu, Vecihe: “Kelime grupları ve kuralları” TDAY – Belleten 1963, s 203 – 244
7- Karahan, Leyla: “Türkçede Söz Dizimi” 4 Baskı 1997 Ankara s 26 – 28
8- Tuna, Osman Nedim: “Türkçede Tekrarlar(1)”, TDED, III no 3 – 4,İstanbul, 1949 (s 429 – 447), “II” IV, no1, İstanbul, 1950 (s 39 – 81)
9- Tuna, Osman Nedim: “Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi, Ank 1986, 66 sayfa
|