|
Prof. Dr. Sinsi
|
Jeomorfoloji Yer Şekilleri Bilimi - Jeomorfoloji Nedir - Jeomorfoloji Devirler
JEOMORFOLOJİ ( YER ŞEKİLLERİ BİLİMİ )
Yerin derinliklerini inceleyen bilim dalıdır Dünyanın oluşumu Big Bang teorisine göre açıklanmaktadır Dünyanın oluşumu 5 milyar yıl önce gerçekleşmiştir
Dünyanın oluşumundan bugüne kadar geçirmiş olduğu safhalara Jeolojik Devirler denir
IV Zaman (Kuaterner) İlk insan ortaya çıktı İstanbul ve Çanakkale boğazı oluştu Epirojenik yükselme görüldü
III Zaman (Neozoik) Alp-Himalaya kıvrım dağları oluştu Şiddetli volkanik olaylar Linyit,Tuz, Petrol, Borasit yatakları oluştu
II Zaman (Mezozoik) Tortulaşma ve birikme meydana geldi Kıtalar oluşmaya başlamıştır
I Zaman (Paleozoik) Kaledonya ve Hersinyan kıvrım dağları oluştu Taşkömürü oluştu
İlkel Zaman Kıta çekirdekleri oluşmuş, ilkel canlılar ortaya çıktı
Yerin yapısı incelendiğinde Yerkabuğunun farklı özelliklere sahip 3 katmandan oluştuğu görülür Bunlar; 1) Yerkabuğu (Taşküre) 2) Manto (mağma) 3) Çekirdek
YERKABUĞU (Taşküre): Bu katman tamamen katı halde olup ortalama kalınlığı 33 km’dir Bu katmanda sıcaklıklar 33 m de 1Co artar Yoğunluk bu katmanda en azdır Sial ve Sima olmak üzere 2 katmana ayrılır
SİAL katmanı Silisyum ve Alimunyumdan oluşur Kalınlığı dağların altında az okyanusların altında incedir
SİMA katmanı Silisyum ve Magnezyumdan oluşur Yoğunluk ve sıcaklık artmıştır Kalınlığı denizlerin altında fazla dağların altında incedir
2) MANTO (Magma): Bu katman tamamen lavlardan oluşur Yoğunluk ve sıcaklık fazladır
3) ÇEKİRDEK: Yoğunluk ve sıcaklık max seviyededirİç ve dış çekirdek olmak üzere 2 ye ayrılır
Yerkabuğunu Oluşturan Taşlar
Katı halde olan yer kabuğu taşlardan ibarettir Bu taşları oluşumlarına göre 3 gruba ayırabiliriz
Püskürük (Magmatik – Volkanik) Taşlar:
Yeraltında bulunan lav maddesi yerin çatlakları boyunca yeryüzüne çıkar ve katılaşır Bu taşlara denir Eğer lav maddesi yeryüzüne ulaşırsa dış püskürük, ulaşamaz yerin içinde katılaşırsa iç püskürük taşları oluşturur
İç Püskürük taşlar: Bazalt, Andezit, Obsidyen,Tüf
Dış Püskürük taşlar: Granit, Siyenit,Diyorit,Gabro
Tortul Taşlarış kuvvetler tarafında aşındırılıp taşınan malzeme deniz ve göl diplerinde üst üste birikerek taşlaşır Katılaşan bu maddeler tortul taşları oluşturur Tortul taşları en önemli özelliği içlerinde fosil bulunması ve tabakalı olmalarıdır
3 gruba ayrılırlar;
a) Fiziksel (Mekanik) Tortul taşlar: Sular tarafından eritilemeyen maddelerin taşınması ve taşınan malzemenin deniz ve göl diplerinde birkmesiyle oluşurlar Çakıltaşı (Konglomera), Kumtaşı (Gre), Kiltaşı (Şişt)
b) Kimyasal Tortul Taşlar: Sular tarafında eritilip taşınan malzeme deniz ve göl diplerinde birikerek bu tür taşları oluşturur Kalker (Kireçtaşı), Traverten, Kayatuzu, Jips (Alçıtaşı), Sarkıt, Dikit
c) Organik Tortul Taşlar: Canlı kalıntılarının toprak altında kalarak fosilleşmesi ile oluşurlar Mercan Kalkeri, Tebeşir, Kömür ( Antrasit, Taşkömürü, Linyit, Turba)
Başkalaşım (Metamorfik) Taşlar: Toprak altında
bulunan taşlar yüksek sıcaklık ve basınca maruz kalırsa değişime yani başkalaşıma uğrar Bu olay sonucunda oluşan taşlara denir
Kalker Mermer
Granit Gnays
Yerkabuğunu oluşturan Kuvvetler
İÇ KUVVETLER DIŞ KUVVETLER
1) Epirojenik Hareketler 1) Akarsular
(Kıta Oluşumu) 2) Rüzgarlar
2) Orojenik Hareketler 3) Buzullar
( Dağ Oluşumu ) 4) Dalga ve Akıntılar
3) Depremler
4) Volkanizma
İÇ KUVVETLER
Kaynağını yerin derinliklerinden alan kuvvetlerdir Bunlar yapıcı karakterdedir Dış kuvvetler bunların oluşturduğu şekilleri aşındırarak ortadan kaldırmaya çalışırlar
Epirojenik Hareketler (Kıta Oluşumu): Geniş alanlı kıta ve okyanuslar arasında görülen yükselme ve alçalma hareketidir Kıta ve okyanuslar arasında bulunan dengeye İzostatik denge denir Bu denge bozulduğu zaman deniz ilerlemesi ve gerilemesi görülür
Orojenik Hareketler ( Dağ Oluşumu): Deniz ve göl diplerinde biriken tortul malzeme tektonik hareketlere maruz kalırsa su yüzüne çıkarak dağ oluşumuna sebep olur Eğer tortul malzeme yumuşak ve esnek olursa tektonik hareketler esnasında kıvrılmaya uğrar ve kıvrım dağlarını oluşturur Kıvrım dağların yüksekte kalan kısmına Antiklinal, alçakta kalan vadilerine ise Senklinal adı verilir Kuzey Anadolu (karadeniz) dağları ve Toros dağları bu şekildedir Sıradağ özelliği gösterirler
Tortul malzeme sert yapıda olursa Tektonik hareketler esnasında kırılır ve kırıklı dağları oluşturur Kırık hatlarına Fay hattı denir Bu dağların yüksekte kalan dağlık alanlara Horst, alçakta kalan ovalık alanlara ise Graben denir Bu tür dağlara Türkiye’de Ege bölgesinde ve Akdeniz bölgesinde Hatay civarında rastlanır
3) Depremler (Seizma): Yerin derinliklerinde meydana gelen titreşim hareketleridir Depremin başlangıç yeri bir noktadır Depremin başlangıç yerine iç Merkez (Hiposantr), Depremin merkezine en yakın yerleşim merkezine ise dış merkez (episantr) denir
Depremleri oluşumlarına göre 3 gruba ayırabiliriz;
Volkanik Depremler: Volkanik patlamalar esnasında oluşan depremlerdir Etki alanı dardır ve Türkiye’de görülmez
Çökme Depremleri: Karstik arazide (eriyebilen kayaçların olduğu arazi) görülen depremlerdir Akdeniz bölgesinde yaygındır Etki alanı dardır Ayrıca Zonguldak çevresinde de kömür çıkarılmasından dolayı görülür
Tektonik Depremler: Fay hatları boyunca meydana gelen depremlerdir Etki alanı geniş , yıkım gücü fazladır Dünyada en çok görülen deprem türüdür
Depremler dünyada; Akdeniz çevresi, Pasifik okyanusu, Antil adaları, Japonya civarında yaygındır
Türkiye’deki Aktif Deprem Hatları
Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF): İzmit körfezinden Aras vadisine kadar uzanır
Güneydoğu Anadolu Fay Hattı (GAF): İskenderun körfezinden Van gölünün kuzeyine uzanır
Batı Anadolu Fay Hattı (BAF): Ege bölgesinde kırıklı dağlar boyunca uzanır
Türkiye’de Deprem Riski En Az Olan Yerler
Konya Çevresi
Taşeli Platosu
Mardin Eşiği
Yıldız dağları
*Bölge olarak en az deprem riski GDoğu Anadolu Bölgesinde görülür
4) Volkanizma: Yerin derinliklerinde bulunan kızgın lavın yeryüzüne çıkması olayına denir Lavın yeryüzüne çıktığı yere Volkan denir Volkanlardan katı, sıvı ve gaz maddeleri çıkmaktadır Yeryüzünde 800 yakın volkan vardır Volkanların bulunduğu yerler ile deprem hatları boyunca bir paralellik vardır
Türkiye’de bulunan volkanik dağlar şunlardır;
İç Anadolu’da; Hasandağı, Erciyes dağı, Melendiz, Karadağ,Karacadağ,
DAnadolu’da; Ağrı , Süphan, Nemrut, Tendürek
GDoğu Anadolu’da; Karacadağ
Marmara’da; Uludağ
Ege Bölgesinde; Kula çevresinde
*Volkanik sahalar çok tehlikeli bölgeler olmalarına rağmen topraklarının verimli olması dolayısıyla sık nüfusludur Ayrıca volkan patlamaları esnasında Bakır,Çinko,Manganez, Demir gibi madenler oluşur
DIŞ KUVVETLER
Kaynağını güneşten alan kuvvetlerdir İç kuvvetler sonucu oluşan şekilleri yok eder bu yüzden yıkıcı kuvvetler olarak adlandırılır
Toprak Oluşumu
Yerkabuğunu oluşturan anakaya örtüsü değişik faktörlerin etkisi ile parçalanır ve toprağı oluşturur Toprak 2 türlü oluşur
a) Fiziksel Çözülme: Günlük sıcaklık farkından dolayı taşların parçalanması olayıdır En çok su buharının az olduğu çöllerde, Türkiye’de ise denizden uzak iç kesimlerde görülür
b) Kimyasal Çözülme: Su buharının çok olduğu yerlerde suyun taşları eritmesi olayıdır En çok yağışın fazla olduğu deniz kıyılarında fazladır
Toprak: İçinde canlı artıkları bulunan yeryüzünün ufalanmış örtüsüne denir Toprak içinde bitki artıklarından oluşan organik kökenli verimli maddelere Humus denir Topraklar 2 gruba ayrılır
A) Yerli Topraklar: Taşların bulundukları yerlerde fiziksel ve kimyasal çözülmeye uğramaları sonucunda oluşmuşlardır
Nemli bölgelerde topraktaki Humuslar yıkanarak toprağın altına sızar ve bitki bunlardan yararlanamaz Bu ise verimi azaltır Kurak bölgelerde ise yıkanma azdır Dolayısıyla kireç ve tuzlar toprakta birikerek verimi azaltırlar Verimli toprakta yıkanmanın orta derecede olması gerekir
Yerli toprakları Nemli ve Kurak Bölge Toprakları diye ikiye ayırabiliriz
1)Nemli Bölge Toprakları:
Laterit Toprak: Sıcak-Nemli bölge toprağıdır Yıkanma fazla olduğu için humus bakımından fakir ve verimsizdir Ekvatoral bölgede ve D Karadeniz bölgesinde görülür Çay üretimine uygundur
Podzol Toprak: Soğuk- Nemli bölge toprağıdır İğne yapraklı ormanların bulunduğu Sibirya ve Kanada civarında görülür Türkiye’de Batı karadeniz de görülür
Kırmızı Topraklar(Terra Rosa): Akdeniz iklim bölgelerinde ve kalkerler üzerinde görülür Demiroksitten dolayı kırmızı renklidir Akdeniz, Ege ve Güney Marmara bölgesinde görülür
Kahverenkli Orman Toprakları: Orta kuşağın nemli bölgelerinde yayvan yapraklı ormanlarla kaplı sahalarında görülür Humus bakımından zengindir Türkiye’de ormanlık sahalarda görülür
Tundra Toprakları: Kutuplara yakın 60-70o enlemleri çevresinde Tundra ikliminde görülür Bataklıklar halinde bulunur tarıma elverişli değildir Ülkemizde görülmez
2)Kurak Bölge Toprakları:
Çernozyum Toprakları (Kara Toprak) : Step bölgelerinde görülür Fazla yıkanmadıkları için humus ve mineral bakımından zengindir Bu nedenle dünyanın en verimli topraklarıdır Türkiye’de Erzurum – Kars yöresinde görülür
Kestane Renkli Step Toprakları: Bozkır bitki örtüsünün bulunduğu yerlerde yaygındır Bitki örtüsü kuru küçük otlar olduğu için humus bakımında fakirdir Tuz ve kireç fazladır İç Anadolu ve GDoğu Anadolu’da görülür
Çöl Toprakları: Çok az yağış alıp fazla yıkanmadıkları için içlerinde kireç ve tuz oranı fazladır Bitki örtüsü olmadığı için humus yoktur,tarım yapılamaz Tuz gölü çevresinde rastlanır
B) Taşınmış Topraklar: Akarsu, Rüzgar ve Buzulun aşındırıp taşıdığı topraklardır Bu toprakların bileşiminde çok çeşitli mineraller olduğu için çok çok verimli topraklardır Akarsuyun taşıdığı toprağa Alüvyon, Rüzgarın taşıdığı toprağa Lös ve Buzulun taşıdığı toprağa ise Moren (Buzultaş) denir
EROZYON VE ÖNEMİ
Verimli toprak örtüsünün sel suları ve rüzgarlar gibi dış kuvvetlerin etkisi ile taşınıp götürülmesi olayıdır Kurak ve Yarıkurak bölgelerde bitki örtüsünden yoksun yerlerde çok etkilidir
* Erozyon verimli tarım arazilerinin daralmasına ve baraj göllerinin dolmasına neden olur Ülkemizde en çok Bitki örtüsünün tahrip edildiği İç Anadolu ve G Doğu Anadolu bölgelerimizde yaygındır
Erozyonu Arttıran Faktörler
1) Bitki örtüsünün olmaması
2) Arazinin engebeli ve eğimli oluşu
3) Toprağın aşırı işlenmesi
4) Meraların aşırı otlatılması
5) Toprağın eğime paralel sürülmesi
6) Yangınlar ve ani su taşkınları
7) Yağışların düzensiz olması
Erozyonu Azaltan Faktörler
Ağaçlandırma yapılması
Meraları aşırı otlatmamak
Ürünleri nöbetleşe ekmek
Tarlaları eğime dik sürmek
Eğimli arazilerde sekiler (taraçalar) yapmak
YERKAYMASI ( HEYELAN)
Toprak örtüsü ile birlikte alttaki ana kayanın da yerçekimi etkisi ile aşağıya doğru kaymasıdır
Heyelanın sebepleri;
Kuvvetli Eğim: Arazi eğimli ise heyelan artar
Bol Yağış: Bol su toprağın kaymasına sebep olur
Tabakaların Eğime Paralel Uzanması: Tabakaların eğim doğrultusunda uzanması heyelanı artırır
Killi Arazi: Killi topraklar su ile temasa geçtiğinde kaygan hale gelir Bu ise toprağın kaymasına sebep olur
Türkiye’de Heyelan olayı en çok ilkbahar ayında Doğu Karadeniz bölümünde görülür Heyelan sonucu aşağıya doğru kayan tonlarca toprak eğer bir akarsuyun önünü kapatırsa Heyelan Set Göllerine sebep olur Örn: Sera, Tortum, Zinav gölleri
A) AKARSULAR
Akarsu: Yer üstü sularının belli bir yatak içinde toplanıp akmasına denir Akarsuyun doğduğu yere Kaynak, deniz veya göle döküldüğü yere ise Ağız denir
Akarsu Havzası: Bir akarsuyun bütün kolları ile birlikte sularını topladığı ve sularını boşalttığı alana denir
Su Bölümü Çizgisi: İki komşu akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır Genelde dağların doruk kısmından geçer
Akarsu Debisi (Akımı): Bir akarsuyun herhangi bir kesitinden bir saniyede geçen su miktarıdır m3/sn olarak ifade edilir Havzanın büyüklüğü, Buharlaşma miktarı, Bitki örtüsü, Yükselti- eğim- Bakı, akarsu yatağının geçirimliliği ile kar ve buz erimeleri akarsuyun akımını etkiler
Akarsu Rejimi: Bir akarsuyun su miktarında yıl içinde meydana gelen değişmelerdir Bir akarsu yıl boyunca aynı miktarda su taşıyorsa rejimi düzenli, su miktarı yıl içinde değişiyorsa rejimi düzensizdir Türkiye’deki akarsuların rejimi D karadeniz akarsuları hariç hepsi düzensiz rejime sahiptirler
|