Topoğrafya Ve Kayaçlar Hakkinda Bilgiler

**Prof. Dr. Sinsi** · 12-20-2012

topoğrafya ve kayaçlar konu anlatımı,
topoğrafya ve kayaçlar ders notları,
topoğrafya ve kayaçlar hakkında bilgi

Yerkabuğunun Malzemesi
Bir nehir kenarında gezerken kumlar arasındaki çakılların renk ve şekil bakımından
çok farklı olduğunu görürüz

Bu durum bize kayaların farklı ortamlarda oluştuğunu
gösterir
Örneğin bazı kayalar göl ve deniz içerisinde çökelip oluşurken, bazıları da
magmanın hızlı bir şekilde soğuması ile oluşmaktadır

İnsanlar ilkçağlardan beri bu kayaları, kesici av aletleri, süs eşyaları, kap kacak ya da
mesken yapımı gibi çok farklı alanlarda kullanmışlardır
Bugünde kayaçlar
hayatımızda çok farklı alanlarda kullanılmaktadır

Yer kürenin en dışında bulunan yer kabuğu çeşitli mineraller ve kayaçlardan
oluşmaktadır
Coğrafyacılar katı yer kabuğunu incelemektedirler Çünkü yeryüzünde
yaşam yer kabuğu üzerinde gerçekleşmektedir Akarsular, yeraltı suları, rüzgârlar ve
buzullar aşındırma ve biriktirme yoluyla yeryüzünü şekillendirmektedir

Kayaların Yer Şekillerine Etkileri
Kaya ne kadar sert olursa aşınmaya karşı o kadar dirençli olur
Örneğin bazalt ya da
granit gibi dirençli kayalar üzerinde daha dik yer şekilleri gelişirken, kum taşı ve marn
gibi yumuşak kayaçların bulunduğu sahalarda daha düz ya da basık şekiller
oluşmaktadır

Vadi kenarlarında dirençli kayaların bulundukları yerlerde daha dik yamaçlar
bulunurken, yumuşak kayaçların bulundukları yerlerde daha eğimli yamaçlar yer alır

Geçirimli kayaçlar içinden suyun geçmesine olanak sağlar
Geçirimsiz kayaçlar ise
suyun sızmasını engelledikleri için buralarda yüzeysel akış oldukça fazladır
Kireç
taşı, dolomit, jips ve anhidrit gibi eriyebilen kayaçların bulundukları saha da yeraltı
sularının etkisiyle karstik şekiller gelişmektedir
Yerkabuğunun Bileşimi
Dünya?nın en dışında yer alan ve tabaka yer kabuğudur
Yer kabuğu, kıtalarda ve
okyanus tabanlarında yer almaktadır
Yeryüzünü kaplayan toprağın, denizlerdeki su
ve atmosferdeki gazların kaynağı yer kabuğudur
2

MİNERAL MİKTARI (%)
Oksijen 47
Silisyum 28
Alüminyum 81
Demir 5
Kalsiyum 36
Sodyum 28
Potasyum 26
Magnezyum 21
Diğerleri 08
Yerkabuğunda yer alan elementlerin
ağırlıklarının % olarak oranları

Aşağıdaki tabloda yer kabuğunun bileşimini
oluşturan elementlerin ağırlıklarının yüzde olarak
oranları verilmiştir
Yerkabuğunun ağırlığının
dörtte üçü oksijen ve silisyumdan oluşmaktadır
Alüminyum ve demir metaller sanayi ve
medeniyetin gelişmesinde önemli bir role sahiptir
Yer kabuğu içinde daha az oranda bulunan
kalsiyum, sodyum, potasyum ve magnezyum bitki
besini olarak, bitki ve hayvan yaşamı üzerinde
önemli bir etkiye sahiptir

Kayalar ve Mineraller
Yer kabuğu içerisinde yer alan elementler bir araya gelerek mineralleri
oluşturmaktadır

Minerallerin katı halde bir araya gelmesiyle kayaçlar oluşmaktadır
Kayaçlar genellikle iki ya da daha fazla mineralin bir araya gelmesinden oluşur

Örneğin: granit; kuvars, mika ve feldspattan oluşan bir kayaçtır Bununla birlikte
yalnız bir mineralden oluşan kayaçlar da vardır Kalker sadece kalsiyum karbonat
(CaCO3) mineralinden oluşmaktadır

Yer kabuğundaki kayaçlardan birçoğu
milyonlarca yıl süren bir süreçle oluşmuştur

Ancak volkanik sahalarda püskürerek
yeryüzüne çıkan lavlar atmosfer ile temas ederek kısa bir zamanda katılaşıp volkanik
kayaçları oluşturur

Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar, üç büyük sınıfa ayrılarak incelenebilir Katılaşım
kayaçları, tortul kayaçlar ve başkalaşım kayaçlar

KAYAÇLAR
Katılaşım (Magmatik) Kayaçları
a İç Püskürükler
b Dış Püskürükler
Tortul (Sedimenter) Kayaçlar
a Kimyasal Tortul Kayaçlar
b Kırıntılı Tortul Kayaçlar
c Organik Tortul Kayaçlar
Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar
3
1 KATILAŞIM KAYAÇLARI (Magmatik ? Püskürük Kayaçlar)
Katılaşım kayaçlar mantodan gelen yüksek sıcaklıkta, eriyik haldeki magmanın,
yerkabuğu içerisinde ya da yeryüzüne çıkarak soğuması ile oluşur
Magma soğurken
genellikle çeşitli kristaller meydana getirir

Katılaşım kayaçları oluştuğu yere göre İç

Püskürükler ve Dış Püskürükler diye ikiye ayrılır

a İç Püskürük Kayaçlar (Plütonik Kayaçlar)
İç püskürük kayaçlar magmanın yer kabuğunun derinliklerinde soğumasıyla
oluşmaktadır Granit, diyorit ve gabro başlıcalarıdır Granit, bunlar içinde en yaygın
olanıdır
Yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuyan magma iri kristaller geliştirir Elinize bir granit
aldığınızda kendisini oluşturan kuvars, feldspat ve mikaları çıplak gözle ayırt
edebilirsiniz

İç püskürükler yer kabuğunun 2 km den daha derinde oluşmaktadır
Bugün
üzerindeki kalın örtülerin aşınarak ortadan kalkması ile iç püskürükler yeryüzünde
görülmektedir

Asit bileşimli bir iç püskürük kaya olan granitler üzerinde de ilginç yer şekilleri
gelişmektedir
Nemli iklim bölgelerinde dirençli bir kaya olan granitler, nemli iklim
4
bölgelerinde ise zayıf bir kayaca dönüşür
Bu kayaçlar içerisinde yer alan feldspatlar
su ile temas edince kolayca çözünmeye uğrar
Bu kayalar üzerinde nemli iklim
bölgelerinde tor topografyası adı verilen yer şekilleri gelişir

Tor topografyasına
İskoçya?nın kuzeyinde yaygın olarak rastlanılır Türkiye?de Uludağ üzerinde de tor
topografyasına rastlanmaktadır

b Dış Püskürük Kayaçlar
Dış püskürükler, yüzeye kadar ulaşan magmanın yeryüzünde soğuması ile
oluşmaktadır

Bazalt, andezit ve riyolit başlıca dış püskürük kayaçlarıdır Ayrıca
volkan camı (obsidiyen), sünger taşı ve tüfler de yeryüzünde magmanın soğuması ile
oluşur

Dış püskürük kayaçlar yeryüzünde hızlı bir şekilde soğuduğu için ince kristallidir

Örneğin: bir bazaltı elinize aldığınızda onu oluşturan kristalleri gözle ayırt etmeniz
zordur
Ya da obsidiyen çok hızlı soğuduğu için kristal yapısı geliştiremez ve camsı
doku kazanır

En yaygın rastlanan örneği bazalttır

Bazaltlar soğurken bazen altıgen sütunlar
oluşturmaktadır
Bazalt sütunlarına Zigana geçidinin Trabzon tarafına çıkışında da
rastlanılmaktadır

Bazalt içerisinde silisyum oranı az olan bazik magma akıcı
olduğundan yassı topografyalar oluşturur Hindistan?daki Dekan Platosu ve Doğu
Anadolu?da ki platolar genellikle bazalt lavları üzerinde oluşmuş platolardır

Andezit veya riyolit gibi içerisinde silisyum oranı yüksek olan asit magma yapışkan
özellikte olduğu için daha eğimli ve yalçın topografyalar oluşturur

Örneğin dik
yamaçlı volkan konileri genellikle asit magmadan oluşur

Volkanik faaliyetler sırasında çıkan tüfler aşınmaya karşı dirençli değildir
Bu kayaçlar
içerinde volkanik faaliyet sırasında gelip düşen bazalt ya da ignimbirit gibi kayaçlar
aşınmaya karşı dirençlidir
Bu malzemelerin kalın tabakalar oluşturduğu sahalarda
karasular ve sel sularının aşındırması sonucunda peribacaları oluşmaktadır
Peribacalarının en gelişmiş örneklerine Türkiye?de İç Anadolu?da Ürgüp, Göreme,
Avanos ve Uçhisar çevresinde yaygın olarak bulunur Burada yer alan Erciyes ve
Hasandağı?ndan çıkan kül ve tüfler üzerinde peribacaları oluşmuştur
5
Katılaşım Kayaçlarının Kullanımı
Birçok katılaşım kayacı sert, yoğun ve dayanıklı olduğu için tarihi devirlerde insanlar
tarafından yaygın olarak kullanılmıştır

Önceleri volkan camı parçaları ok ve mızrak
ucu olarak kullanılmış, daha sonra ise heykel yapımında ve konut yapımında
katılaşım kayaçları kullanılmıştır

Bugün de özellikle iç püskürük kayaçları işlendikten
sonra zemin kaplaması olarak tercih edilmektedir Ayrıca sünger taşı hafif olduğu için,
perlit ise ısı yalıtımına uygun olduğu için inşaatlarda yaygın olarak kullanılmaktadır

2 TORTUL KAYALAR (Sedimanter Kayaçlar)
Yeryüzünde bulunan kayaçların tümü dış kuvvetler tarafından ayrıştırılarak tahrip
edilmektedir Erozyon, akarsular ve rüzgârlar yardımıyla parçalanarak ayrışmış olan
bu kaya parçalarının taşınmasıdır

Kaya parçacıklarını taşıyan akarsu ya da rüzgâr gücünün tükendiği yerde bu tortulları
biriktirmeye başlamaktadır
Şayet taşıyıcı güç su ise tortulları ve kaya parçalarını göl
ya da denizlere ulaştırmaktadır

Tortular taşınıp biriktirildikten sonra çimentolaşma
süreçleri ile tortul kayaçlar meydana gelmektedir
Tortulanmada kaya parçalarının yanında canlı kabukları, bitki artıkları ve diğer canlı
artıktan da birikmektedir
Zamanla bu canlı artıkları tortul kayalar içindeki fosilleri
oluşturmaktadır

Gevşek olan tortul tabakalar, milyonlarca yıllık dönemde üzerlerine gelen diğer
tabakaların ağırlığı altında kalarak sıkışmaktadır

Üst üste biriken tortullar yeni
tabakalar oluşturmakta ve bu tabakalar, alttakileri sıkıştırarak yoğunluğunu
artırmaktadır

Tortulanma alanlarında yoğunlaşma ile birlikte su içerisinde eriyik halde bulunan
mineraller tortulların arasına sızmaktadır

Çimentolaşma suda çözünmüş olan
minerallerin tortulların arasında kristalleşerek onları birbirine bağlaması işlemidir

Tortul kayaçlar, kayacı oluşturan tortul tipine göre sınıflandırmaktadır Kırıntılı
(mekanik), organik ve kimyasal olmak üzere üç büyük grup tortul kayaç vardır

Bu
tortul kayaç gruplarının her biri farklı süreçlerden geçerek oluşmuştur
6
a Kırıntılı Tortul Kayaçlar

Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan diğer kayaçların oluşan kırıntıların bir araya
gelerek çimentolaşması sonucunda kırıntılı tortul kayaçlar oluşmaktadır
Tortullar
arasına giren çimento ise kil ya da kalkerdir
Kil parçacıklarının taşlaşmasıyla kil taşı, kum taneciklerinin taşlaşmasıyla kum taşı,
çakılların taşlaşması ile de konglomera oluşmaktadır
b Organik Tortul Kayaçlar
Organik tortul kayaçlar, bitki ve hayvan kalıntılarının tabakalar halinde birikmesiyle
oluşmaktadır
Bunların en bilinen örnekleri taş kömürü, linyit, tebeşir ve mercanlardır
Bitki artıkları bir araya gelerek kömürleri oluşturmaktadır
Kömürlerden antrasit en
eski olanıdır

Paleozoyik sonlarında taş kömürü, Tersiyerde linyit, Kuvaternerde ise
turba oluşmuştur
Mercanlar su sıcaklığının 20°C nin üzerinde olan sığ ve berrak denizlerde yaşayan
canlıların iskeletlerinin birikmesiyle oluşmaktadır

Tebeşir ise mikroskobik deniz
hayvanlarının kalker kabuk ve iskeletlerinden meydana gelmiş dayanıksız, bir
kayaçtır
Gerek kimyasal gerekse mekanik aşınım sonucu kolaylıkla parçalanır

Üzerinde karstik yer şekilleri gelişebilir
c Kimyasal Tortul Kayaçlar
Suyun içinde erimiş halde bulunan maddelerin çökelmesiyle oluşmaktadır
Kireç taşı,
göllerde, denizlerde ve yeraltı sularında yaygın olarak bulunan kirecin çökelmesiyle
oluşmaktadır
Kimyasal kayaçlardan, jips, anhidrit ve kaya tuzu evaporit havzalarında
kurak iklim şartları altında uzun yıllar suların buharlaşmasıyla oluşmaktadır

Kimyasal tortul kayaçlar su ile temasa geçince kolayca çözünmektedir
Bundan
dolayı nemli ve sıcak iklim koşulları altında kimyasal tortul kayaçların bulunduğu
sahalarda lapya, dolin, uvala, obruk ve polye gibi karstik şekiller oluşmaktadır
Karstik
şekiller özellikle saf ve kalın kireç taşları üzerinde daha iyi gelişme göstermektedir

Jips, anhidrit ve kaya tuzları üzerinde oluşan karstik şekiller ise kolayca tahrip
olmaktadır

Tortul Kayaçların Kullanımı

Kumtaşı ve kireç taşını yüzyıllardır inşaat malzemesi olarak kullanılmaktadır

Gerçekten de birçok tarihi yapıda yaygın olarak bu kayaçlara rastlanılmaktadır

Ayrıca kireç taşı ve kil taşı çimento, jips ise alçı yapımı için sanayide kullanılmaktadır
Kömür ise ısınma amaçlı kullanılmaktadır

3 BAŞKALAŞIM KAYAÇLARI
Yerin derinliklerindeki yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaların değişime
uğramasına metamorfizma denir "değişim" morfo "şekil" anlamına gelir

Bir
kaya metamorfizmaya uğrayınca görünümü, bileşimi, kristal yapısı ve mineral içeriği
değişir

Başkalaşım kayaları tortul ya da volkanik kayaların metamorfizma geçirmesi
sonucunda oluşur
Yer kabuğundaki hareketler sonucunda bir kaya derinlere doğru
iner
Burada mantodan gelen sıcaklık ve üzerindeki büyük basınç kayaların
başkalaşmasına neden olur

Yüksek sıcaklık ve basınç altında kalan kayaların mineralleri ince tabakalar halinde
dizilerek yapraklı bir yapı kazanır
Kırıldıklarında ince katmanlara ayrılır Şist, gnays
ve arduaz yapraklı bir yapı kazanmıştır

Metamorfizma sonucunda kireçtaşı (kalker) mermere, kil taşı şiste, granit gnaysa,
kumtaşı kuvarsite ve taş kömürü ise elmasa dönüşmektedir

Başkalaşım Kayaçlarının Kullanımı
Mermer ve arduaz en çok kullanılan iki başkalaşım kayacıdır Mermer birçok mimar
ve heykeltıraşın eserlerinde yaygın olarak kullanmaktadır
Hindistan'ın Agra
kentindeki sanat şaheserlerinden biri olan Taç Mahal bunlardan biridir

Yapraklı bir yapıda olması sebebiyle arduaz zemin, çatı ve kaldırım kaplaması olarak
kullanılmaktadır
Ayrıca gri, siyah, kırmızı ve mor gibi renklere sahip olan arduaz
binalarda dekor malzemesi olarak da kullanılmaktadır

KAYA DÖNGÜSÜ
Jeolojik zamanlarda milyonlarca yıl içerisinde bu üç sınıf kayaç birbirlerine
dönüşmektedir
Kayaç döngüsü de denilen bu olayda mevcut kayaçlar derinlere
doğru inerek eriyip magma haline gelir
Sonra bu magma yerkabuğu içinde veya
yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşım kayaçlarını oluşturur

Çözülme ve erozyonla
yeryüzündeki kayaçlar parçalanıp, taşınıp tabakalar halinde biriktirilerek tortul
kayaçları oluşturur

Tortul ya da katılaşım kayaçları yüksek basınç ve sıcaklığın
etkisiyle başkalaşım kayaçlara dönüşmektedir

12-20-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Topoğrafya Ve Kayaçlar Hakkinda Bilgiler topoğrafya ve kayaçlar konu anlatımı, topoğrafya ve kayaçlar ders notları, topoğrafya ve kayaçlar hakkında bilgi Yerkabuğunun Malzemesi Bir nehir kenarında gezerken kumlar arasındaki çakılların renk ve şekil bakımından çok farklı olduğunu görürüz Bu durum bize kayaların farklı ortamlarda oluştuğunu gösterir Örneğin bazı kayalar göl ve deniz içerisinde çökelip oluşurken, bazıları da magmanın hızlı bir şekilde soğuması ile oluşmaktadır İnsanlar ilkçağlardan beri bu kayaları, kesici av aletleri, süs eşyaları, kap kacak ya da mesken yapımı gibi çok farklı alanlarda kullanmışlardır Bugünde kayaçlar hayatımızda çok farklı alanlarda kullanılmaktadır Yer kürenin en dışında bulunan yer kabuğu çeşitli mineraller ve kayaçlardan oluşmaktadır Coğrafyacılar katı yer kabuğunu incelemektedirler Çünkü yeryüzünde yaşam yer kabuğu üzerinde gerçekleşmektedir Akarsular, yeraltı suları, rüzgârlar ve buzullar aşındırma ve biriktirme yoluyla yeryüzünü şekillendirmektedir Kayaların Yer Şekillerine Etkileri Kaya ne kadar sert olursa aşınmaya karşı o kadar dirençli olur Örneğin bazalt ya da granit gibi dirençli kayalar üzerinde daha dik yer şekilleri gelişirken, kum taşı ve marn gibi yumuşak kayaçların bulunduğu sahalarda daha düz ya da basık şekiller oluşmaktadır Vadi kenarlarında dirençli kayaların bulundukları yerlerde daha dik yamaçlar bulunurken, yumuşak kayaçların bulundukları yerlerde daha eğimli yamaçlar yer alır Geçirimli kayaçlar içinden suyun geçmesine olanak sağlar Geçirimsiz kayaçlar ise suyun sızmasını engelledikleri için buralarda yüzeysel akış oldukça fazladır Kireç taşı, dolomit, jips ve anhidrit gibi eriyebilen kayaçların bulundukları saha da yeraltı sularının etkisiyle karstik şekiller gelişmektedir Yerkabuğunun Bileşimi Dünya?nın en dışında yer alan ve tabaka yer kabuğudur Yer kabuğu, kıtalarda ve okyanus tabanlarında yer almaktadır Yeryüzünü kaplayan toprağın, denizlerdeki su ve atmosferdeki gazların kaynağı yer kabuğudur 2 MİNERAL MİKTARI (%) Oksijen 47 Silisyum 28 Alüminyum 81 Demir 5 Kalsiyum 36 Sodyum 28 Potasyum 26 Magnezyum 21 Diğerleri 08 Yerkabuğunda yer alan elementlerin ağırlıklarının % olarak oranları Aşağıdaki tabloda yer kabuğunun bileşimini oluşturan elementlerin ağırlıklarının yüzde olarak oranları verilmiştir Yerkabuğunun ağırlığının dörtte üçü oksijen ve silisyumdan oluşmaktadır Alüminyum ve demir metaller sanayi ve medeniyetin gelişmesinde önemli bir role sahiptir Yer kabuğu içinde daha az oranda bulunan kalsiyum, sodyum, potasyum ve magnezyum bitki besini olarak, bitki ve hayvan yaşamı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir Kayalar ve Mineraller Yer kabuğu içerisinde yer alan elementler bir araya gelerek mineralleri oluşturmaktadır Minerallerin katı halde bir araya gelmesiyle kayaçlar oluşmaktadır Kayaçlar genellikle iki ya da daha fazla mineralin bir araya gelmesinden oluşur Örneğin: granit; kuvars, mika ve feldspattan oluşan bir kayaçtır Bununla birlikte yalnız bir mineralden oluşan kayaçlar da vardır Kalker sadece kalsiyum karbonat (CaCO3) mineralinden oluşmaktadır Yer kabuğundaki kayaçlardan birçoğu milyonlarca yıl süren bir süreçle oluşmuştur Ancak volkanik sahalarda püskürerek yeryüzüne çıkan lavlar atmosfer ile temas ederek kısa bir zamanda katılaşıp volkanik kayaçları oluşturur Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar, üç büyük sınıfa ayrılarak incelenebilir Katılaşım kayaçları, tortul kayaçlar ve başkalaşım kayaçlar KAYAÇLAR Katılaşım (Magmatik) Kayaçları a İç Püskürükler b Dış Püskürükler Tortul (Sedimenter) Kayaçlar a Kimyasal Tortul Kayaçlar b Kırıntılı Tortul Kayaçlar c Organik Tortul Kayaçlar Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar 3 1 KATILAŞIM KAYAÇLARI (Magmatik ? Püskürük Kayaçlar) Katılaşım kayaçlar mantodan gelen yüksek sıcaklıkta, eriyik haldeki magmanın, yerkabuğu içerisinde ya da yeryüzüne çıkarak soğuması ile oluşur Magma soğurken genellikle çeşitli kristaller meydana getirir Katılaşım kayaçları oluştuğu yere göre İç Püskürükler ve Dış Püskürükler diye ikiye ayrılır a İç Püskürük Kayaçlar (Plütonik Kayaçlar) İç püskürük kayaçlar magmanın yer kabuğunun derinliklerinde soğumasıyla oluşmaktadır Granit, diyorit ve gabro başlıcalarıdır Granit, bunlar içinde en yaygın olanıdır Yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuyan magma iri kristaller geliştirir Elinize bir granit aldığınızda kendisini oluşturan kuvars, feldspat ve mikaları çıplak gözle ayırt edebilirsiniz İç püskürükler yer kabuğunun 2 km den daha derinde oluşmaktadır Bugün üzerindeki kalın örtülerin aşınarak ortadan kalkması ile iç püskürükler yeryüzünde görülmektedir Asit bileşimli bir iç püskürük kaya olan granitler üzerinde de ilginç yer şekilleri gelişmektedir Nemli iklim bölgelerinde dirençli bir kaya olan granitler, nemli iklim 4 bölgelerinde ise zayıf bir kayaca dönüşür Bu kayaçlar içerisinde yer alan feldspatlar su ile temas edince kolayca çözünmeye uğrar Bu kayalar üzerinde nemli iklim bölgelerinde tor topografyası adı verilen yer şekilleri gelişir Tor topografyasına İskoçya?nın kuzeyinde yaygın olarak rastlanılır Türkiye?de Uludağ üzerinde de tor topografyasına rastlanmaktadır b Dış Püskürük Kayaçlar Dış püskürükler, yüzeye kadar ulaşan magmanın yeryüzünde soğuması ile oluşmaktadır Bazalt, andezit ve riyolit başlıca dış püskürük kayaçlarıdır Ayrıca volkan camı (obsidiyen), sünger taşı ve tüfler de yeryüzünde magmanın soğuması ile oluşur Dış püskürük kayaçlar yeryüzünde hızlı bir şekilde soğuduğu için ince kristallidir Örneğin: bir bazaltı elinize aldığınızda onu oluşturan kristalleri gözle ayırt etmeniz zordur Ya da obsidiyen çok hızlı soğuduğu için kristal yapısı geliştiremez ve camsı doku kazanır En yaygın rastlanan örneği bazalttır Bazaltlar soğurken bazen altıgen sütunlar oluşturmaktadır Bazalt sütunlarına Zigana geçidinin Trabzon tarafına çıkışında da rastlanılmaktadır Bazalt içerisinde silisyum oranı az olan bazik magma akıcı olduğundan yassı topografyalar oluşturur Hindistan?daki Dekan Platosu ve Doğu Anadolu?da ki platolar genellikle bazalt lavları üzerinde oluşmuş platolardır Andezit veya riyolit gibi içerisinde silisyum oranı yüksek olan asit magma yapışkan özellikte olduğu için daha eğimli ve yalçın topografyalar oluşturur Örneğin dik yamaçlı volkan konileri genellikle asit magmadan oluşur Volkanik faaliyetler sırasında çıkan tüfler aşınmaya karşı dirençli değildir Bu kayaçlar içerinde volkanik faaliyet sırasında gelip düşen bazalt ya da ignimbirit gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençlidir Bu malzemelerin kalın tabakalar oluşturduğu sahalarda karasular ve sel sularının aşındırması sonucunda peribacaları oluşmaktadır Peribacalarının en gelişmiş örneklerine Türkiye?de İç Anadolu?da Ürgüp, Göreme, Avanos ve Uçhisar çevresinde yaygın olarak bulunur Burada yer alan Erciyes ve Hasandağı?ndan çıkan kül ve tüfler üzerinde peribacaları oluşmuştur 5 Katılaşım Kayaçlarının Kullanımı Birçok katılaşım kayacı sert, yoğun ve dayanıklı olduğu için tarihi devirlerde insanlar tarafından yaygın olarak kullanılmıştır Önceleri volkan camı parçaları ok ve mızrak ucu olarak kullanılmış, daha sonra ise heykel yapımında ve konut yapımında katılaşım kayaçları kullanılmıştır Bugün de özellikle iç püskürük kayaçları işlendikten sonra zemin kaplaması olarak tercih edilmektedir Ayrıca sünger taşı hafif olduğu için, perlit ise ısı yalıtımına uygun olduğu için inşaatlarda yaygın olarak kullanılmaktadır 2 TORTUL KAYALAR (Sedimanter Kayaçlar) Yeryüzünde bulunan kayaçların tümü dış kuvvetler tarafından ayrıştırılarak tahrip edilmektedir Erozyon, akarsular ve rüzgârlar yardımıyla parçalanarak ayrışmış olan bu kaya parçalarının taşınmasıdır Kaya parçacıklarını taşıyan akarsu ya da rüzgâr gücünün tükendiği yerde bu tortulları biriktirmeye başlamaktadır Şayet taşıyıcı güç su ise tortulları ve kaya parçalarını göl ya da denizlere ulaştırmaktadır Tortular taşınıp biriktirildikten sonra çimentolaşma süreçleri ile tortul kayaçlar meydana gelmektedir Tortulanmada kaya parçalarının yanında canlı kabukları, bitki artıkları ve diğer canlı artıktan da birikmektedir Zamanla bu canlı artıkları tortul kayalar içindeki fosilleri oluşturmaktadır Gevşek olan tortul tabakalar, milyonlarca yıllık dönemde üzerlerine gelen diğer tabakaların ağırlığı altında kalarak sıkışmaktadır Üst üste biriken tortullar yeni tabakalar oluşturmakta ve bu tabakalar, alttakileri sıkıştırarak yoğunluğunu artırmaktadır Tortulanma alanlarında yoğunlaşma ile birlikte su içerisinde eriyik halde bulunan mineraller tortulların arasına sızmaktadır Çimentolaşma suda çözünmüş olan minerallerin tortulların arasında kristalleşerek onları birbirine bağlaması işlemidir Tortul kayaçlar, kayacı oluşturan tortul tipine göre sınıflandırmaktadır Kırıntılı (mekanik), organik ve kimyasal olmak üzere üç büyük grup tortul kayaç vardır Bu tortul kayaç gruplarının her biri farklı süreçlerden geçerek oluşmuştur 6 a Kırıntılı Tortul Kayaçlar Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan diğer kayaçların oluşan kırıntıların bir araya gelerek çimentolaşması sonucunda kırıntılı tortul kayaçlar oluşmaktadır Tortullar arasına giren çimento ise kil ya da kalkerdir Kil parçacıklarının taşlaşmasıyla kil taşı, kum taneciklerinin taşlaşmasıyla kum taşı, çakılların taşlaşması ile de konglomera oluşmaktadır b Organik Tortul Kayaçlar Organik tortul kayaçlar, bitki ve hayvan kalıntılarının tabakalar halinde birikmesiyle oluşmaktadır Bunların en bilinen örnekleri taş kömürü, linyit, tebeşir ve mercanlardır Bitki artıkları bir araya gelerek kömürleri oluşturmaktadır Kömürlerden antrasit en eski olanıdır Paleozoyik sonlarında taş kömürü, Tersiyerde linyit, Kuvaternerde ise turba oluşmuştur Mercanlar su sıcaklığının 20°C nin üzerinde olan sığ ve berrak denizlerde yaşayan canlıların iskeletlerinin birikmesiyle oluşmaktadır Tebeşir ise mikroskobik deniz hayvanlarının kalker kabuk ve iskeletlerinden meydana gelmiş dayanıksız, bir kayaçtır Gerek kimyasal gerekse mekanik aşınım sonucu kolaylıkla parçalanır Üzerinde karstik yer şekilleri gelişebilir c Kimyasal Tortul Kayaçlar Suyun içinde erimiş halde bulunan maddelerin çökelmesiyle oluşmaktadır Kireç taşı, göllerde, denizlerde ve yeraltı sularında yaygın olarak bulunan kirecin çökelmesiyle oluşmaktadır Kimyasal kayaçlardan, jips, anhidrit ve kaya tuzu evaporit havzalarında kurak iklim şartları altında uzun yıllar suların buharlaşmasıyla oluşmaktadır Kimyasal tortul kayaçlar su ile temasa geçince kolayca çözünmektedir Bundan dolayı nemli ve sıcak iklim koşulları altında kimyasal tortul kayaçların bulunduğu sahalarda lapya, dolin, uvala, obruk ve polye gibi karstik şekiller oluşmaktadır Karstik şekiller özellikle saf ve kalın kireç taşları üzerinde daha iyi gelişme göstermektedir Jips, anhidrit ve kaya tuzları üzerinde oluşan karstik şekiller ise kolayca tahrip olmaktadır Tortul Kayaçların Kullanımı Kumtaşı ve kireç taşını yüzyıllardır inşaat malzemesi olarak kullanılmaktadır Gerçekten de birçok tarihi yapıda yaygın olarak bu kayaçlara rastlanılmaktadır Ayrıca kireç taşı ve kil taşı çimento, jips ise alçı yapımı için sanayide kullanılmaktadır Kömür ise ısınma amaçlı kullanılmaktadır 3 BAŞKALAŞIM KAYAÇLARI Yerin derinliklerindeki yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaların değişime uğramasına metamorfizma denir "değişim" morfo "şekil" anlamına gelir Bir kaya metamorfizmaya uğrayınca görünümü, bileşimi, kristal yapısı ve mineral içeriği değişir Başkalaşım kayaları tortul ya da volkanik kayaların metamorfizma geçirmesi sonucunda oluşur Yer kabuğundaki hareketler sonucunda bir kaya derinlere doğru iner Burada mantodan gelen sıcaklık ve üzerindeki büyük basınç kayaların başkalaşmasına neden olur Yüksek sıcaklık ve basınç altında kalan kayaların mineralleri ince tabakalar halinde dizilerek yapraklı bir yapı kazanır Kırıldıklarında ince katmanlara ayrılır Şist, gnays ve arduaz yapraklı bir yapı kazanmıştır Metamorfizma sonucunda kireçtaşı (kalker) mermere, kil taşı şiste, granit gnaysa, kumtaşı kuvarsite ve taş kömürü ise elmasa dönüşmektedir Başkalaşım Kayaçlarının Kullanımı Mermer ve arduaz en çok kullanılan iki başkalaşım kayacıdır Mermer birçok mimar ve heykeltıraşın eserlerinde yaygın olarak kullanmaktadır Hindistan'ın Agra kentindeki sanat şaheserlerinden biri olan Taç Mahal bunlardan biridir Yapraklı bir yapıda olması sebebiyle arduaz zemin, çatı ve kaldırım kaplaması olarak kullanılmaktadır Ayrıca gri, siyah, kırmızı ve mor gibi renklere sahip olan arduaz binalarda dekor malzemesi olarak da kullanılmaktadır KAYA DÖNGÜSÜ Jeolojik zamanlarda milyonlarca yıl içerisinde bu üç sınıf kayaç birbirlerine dönüşmektedir Kayaç döngüsü de denilen bu olayda mevcut kayaçlar derinlere doğru inerek eriyip magma haline gelir Sonra bu magma yerkabuğu içinde veya yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşım kayaçlarını oluşturur Çözülme ve erozyonla yeryüzündeki kayaçlar parçalanıp, taşınıp tabakalar halinde biriktirilerek tortul kayaçları oluşturur Tortul ya da katılaşım kayaçları yüksek basınç ve sıcaklığın etkisiyle başkalaşım kayaçlara dönüşmektedir