Osmanlı Döneminde Tarih Yazıcılığı

**Prof. Dr. Sinsi** · 11-25-2012

10

Sarıca Kemal Dasitan-ı Ali Osman (Selatin-name)

Bergamalı olan müellif 1490 yılında II

Bayezid’in emriyle 300 beyitten oluşan Dasitan-ı Ali Osman veya Selatin-name adıyla bilinen Türkçe bir tarih yazmıştır

Yazar Osmanlı komutanlarının kahramanlıklarını över özellikle Osmanlı Türklerinin Anadolu’ya gelmelerini ve Sultan Alaaddin ile karşılaşmalarını tasvir eder

Eser günümüze kadar hala neşredilmemiştir

11

Behiştî Sinan Çelebi

Asıl ismi Ahmed bin Sinan olup "Behiştî" mahlâsı ile şöhret bulan müellif İstanbul'un ilk subaşısı olan Karıştıran Süleyman Bey’in oğludur

II

Bâyezid döneminde sancak beyliği yapmış olan Behiştî tezkire kitaplarında Dîvân edebiyatında ilk "hamse"yi yazan asrının en büyük şairleri arasında zikredilir

II

Bayezid döneminde işlediği bir suçtan dolayı pâdişahın hışmından korkarak Herat'a kaçan müellif burada tanıştığı Molla Câmî ve Ali Şir Nevâî'nin şefaati sayesinde affedilerek tekrar İstanbul'a dönmüş ve eski vazifesine yeniden tayin edilmiştir

"Leylî-vü Mecnûn" "Yûsuf-u Züleyhâ" "Vâmık-u Azrâ" "Hüsn-ü Nigâr" ve "Süheyl-ü Nev-bahâr" adlarını taşıyan şiir kitaplarından günümüze yalnız "Leylî-vü Mecnun" adlı eseri ulaşmış olup yegâne nüshası İstanbul Üniversitesi

Kütüphanesi'nde (TY no

: 5591) kayıtlıdır

Şairliğinin yanısıra tarihle de meşgul olan Behiştî kuruluştan II

Bayezid'in saltanatının ilk yıllarına kadar gelen bir "Tevârîh-i Âl-i 'Osmân" kaleme almıştır

Eserini yazarken Âşık Paşa-zâde Neşrî ve Anonim târihlerden yararlanmistir

Behiştî'nin vekâyînâmesinin II

Bayezid dönemiyle ilgili kısmı A

Moser tarafından yayınlanmıştır

Münşiyâne bir üslûpla manzum ve mensur olarak kaleme alınan eserin başı ve sonu eksik olan ve Yıldırım Bâyezid'in cülûsundan Fâtih'in ölümüne kadarki olayları içine alan British Museum nüshası ile Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlı bulunan ve II

Bâyezid'in ilk yıllarını anlatan son kısmı Hakan Yılmaz tarafından yayına hazırlanmaktadır

12

Ruhi Çelebi

Ruhinin hayatı hakkında kesin bir bilgi yoktur

Müellifin eserinin birinci kısmına Mebadi ikinci kısmına Metâlib adı verilmektedir

Ruhi’nin eseri 1511 yılına kadar devam etmektedir

Basit bir üslupla ele alınmıştır

16

yüzyılın meşhur tarihçilerinden Ali Ruhi’yi kaynaklarında sık sık zikreder

Müneccim başı da Ruhi’den faydalanmıştır

Osmanlı tarihçiliği için önemli bir kaynak değeri bulunmaktadır

Henüz neşredilmemiştir

13

Hasan b

Mahmûd el-Bayâtî Câm-ı Cem-Âyîn

Fatih Sultan Mehmed ve II

Bayezid dönemlerinde yaşamış olan Hasan bin Mahmûd el-Bayâtî Fâtih Sultan Mehmed'in saltanatının son yılında 1481 (h

886)'da çıktığı bir Hacc yolculuğu esnasında padişahın küçük şehzadesi Cem Sultan'la karşılaşmış ve tarih ve "ensab" ilmine meraklı olan şehzadenin isteği üzerine yanında bulunan bir "Oğûz-nâme" nüshasına dayanarak Osmanoğulları'nın nesep silsilesini kronolojik bilgiler ışığında anlatan "Câm-ı Cem-Âyîn" adlı silsilenâmesini yazmıştır

Eser içerdiği bilgiler ve kurgulama tarzı bakımından alanında tek olması nedeniyle büyük bir değer taşımaktadır

Nitekim sözkonusu eserin Türkler'in her peygamber döneminde İslâm dinini tasdik ettiklerine ve müslümanlıkla tanışmalarının bilinenin aksine sonraki asırlarda değil bizzat Muhammed peygamber döneminde gerçekleştiğine dair ciddî tarihsel veriler içermesi; onun daha önce Reşîdüddin'in "Câmi'ü't-Tevârîh"inde verdiği bazı bilgileri tasdik edecek yapıda ve tarihin akışını tamamen değiştirecek bir tarzda Türk tarihi açısından son derece kıymetli ve önemli bilgiler içeren eşsiz bir kaynak olduğunu ortaya çıkarmaktadır

Eserin Ali Emîrî Efendi tarafından Yanya'nın Delvino kazasında bulunan nüshası müellif tarafından hicrî 1331 yılında "Nevâdirü'l-Eslâf" külliyatının 5

eseri olarak basılmış; daha sonraki yıllarda yine Ali Emîrî tarafından eserin öncekine nisbetle imlâ yönünden daha tam olan başka bir nüshası bulunarak Millet Kütüphanesi'ndeki Tarih koleksiyonuna katılmıştır

Ali Emîrî Efendi'nin kütüphanesine sonradan kazandırdığı bu ikinci nüsha Fahrettin Kırzıoğlu tarafından sadeleştirilerek Atsız'ın "Osmanlı Tarihleri" içinde yayınlanmıştır

(Türkiye Yayınevi İstanbul 1949

) Yakın zamana kadar yegâne nüshası Ali Emirî nüshasından ibaret sanılan eserin Hakan Yılmaz tarafından yurtiçi ve yurtdışı kütüphanelerinde yapılan araştırmalar neticesinde 4 nüshası daha bulunduğu tespit edilmiş ve mevcut 5 nüsha karşılaştırılarak Ali Emîrî ve Nûruosmâniye nüshalarının tıpkıbasımları ile birlikte transkripsiyonlu olarak neşredilmiştir

(İstanbul 2007

) Bu neşrin giriş kısmında diğer Osmanlı kaynaklarında yer alan "Oğuz-nâme" kaynaklı bilgiler ayrıntılı olarak incelenmiş (Bk

a

g

e

Giriş s

XI-XXIV

) ve ayrıca metin kısmında "Câm-ı Cem-Âyîn"deki bilgilerle kıyaslanarak malûmat tenkidi verilmiştir

11-25-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Osmanlı Döneminde Tarih Yazıcılığı 10 Sarıca Kemal Dasitan-ı Ali Osman (Selatin-name) Bergamalı olan müellif 1490 yılında IIBayezid’in emriyle 300 beyitten oluşan Dasitan-ı Ali Osman veya Selatin-name adıyla bilinen Türkçe bir tarih yazmıştırYazar Osmanlı komutanlarının kahramanlıklarını över özellikle Osmanlı Türklerinin Anadolu’ya gelmelerini ve Sultan Alaaddin ile karşılaşmalarını tasvir eder Eser günümüze kadar hala neşredilmemiştir 11 Behiştî Sinan Çelebi Asıl ismi Ahmed bin Sinan olup "Behiştî" mahlâsı ile şöhret bulan müellif İstanbul'un ilk subaşısı olan Karıştıran Süleyman Bey’in oğludur II Bâyezid döneminde sancak beyliği yapmış olan Behiştî tezkire kitaplarında Dîvân edebiyatında ilk "hamse"yi yazan asrının en büyük şairleri arasında zikredilir II Bayezid döneminde işlediği bir suçtan dolayı pâdişahın hışmından korkarak Herat'a kaçan müellif burada tanıştığı Molla Câmî ve Ali Şir Nevâî'nin şefaati sayesinde affedilerek tekrar İstanbul'a dönmüş ve eski vazifesine yeniden tayin edilmiştir "Leylî-vü Mecnûn" "Yûsuf-u Züleyhâ" "Vâmık-u Azrâ" "Hüsn-ü Nigâr" ve "Süheyl-ü Nev-bahâr" adlarını taşıyan şiir kitaplarından günümüze yalnız "Leylî-vü Mecnun" adlı eseri ulaşmış olup yegâne nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde (TY no: 5591) kayıtlıdır Şairliğinin yanısıra tarihle de meşgul olan Behiştî kuruluştan II Bayezid'in saltanatının ilk yıllarına kadar gelen bir "Tevârîh-i Âl-i 'Osmân" kaleme almıştır Eserini yazarken Âşık Paşa-zâde Neşrî ve Anonim târihlerden yararlanmistir Behiştî'nin vekâyînâmesinin II Bayezid dönemiyle ilgili kısmı A Moser tarafından yayınlanmıştır Münşiyâne bir üslûpla manzum ve mensur olarak kaleme alınan eserin başı ve sonu eksik olan ve Yıldırım Bâyezid'in cülûsundan Fâtih'in ölümüne kadarki olayları içine alan British Museum nüshası ile Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlı bulunan ve II Bâyezid'in ilk yıllarını anlatan son kısmı Hakan Yılmaz tarafından yayına hazırlanmaktadır 12 Ruhi Çelebi Ruhinin hayatı hakkında kesin bir bilgi yoktur Müellifin eserinin birinci kısmına Mebadi ikinci kısmına Metâlib adı verilmektedir Ruhi’nin eseri 1511 yılına kadar devam etmektedir Basit bir üslupla ele alınmıştır 16 yüzyılın meşhur tarihçilerinden Ali Ruhi’yi kaynaklarında sık sık zikreder Müneccim başı da Ruhi’den faydalanmıştır Osmanlı tarihçiliği için önemli bir kaynak değeri bulunmaktadır Henüz neşredilmemiştir 13 Hasan b Mahmûd el-Bayâtî Câm-ı Cem-Âyîn Fatih Sultan Mehmed ve II Bayezid dönemlerinde yaşamış olan Hasan bin Mahmûd el-Bayâtî Fâtih Sultan Mehmed'in saltanatının son yılında 1481 (h 886)'da çıktığı bir Hacc yolculuğu esnasında padişahın küçük şehzadesi Cem Sultan'la karşılaşmış ve tarih ve "ensab" ilmine meraklı olan şehzadenin isteği üzerine yanında bulunan bir "Oğûz-nâme" nüshasına dayanarak Osmanoğulları'nın nesep silsilesini kronolojik bilgiler ışığında anlatan "Câm-ı Cem-Âyîn" adlı silsilenâmesini yazmıştır Eser içerdiği bilgiler ve kurgulama tarzı bakımından alanında tek olması nedeniyle büyük bir değer taşımaktadır Nitekim sözkonusu eserin Türkler'in her peygamber döneminde İslâm dinini tasdik ettiklerine ve müslümanlıkla tanışmalarının bilinenin aksine sonraki asırlarda değil bizzat Muhammed peygamber döneminde gerçekleştiğine dair ciddî tarihsel veriler içermesi; onun daha önce Reşîdüddin'in "Câmi'ü't-Tevârîh"inde verdiği bazı bilgileri tasdik edecek yapıda ve tarihin akışını tamamen değiştirecek bir tarzda Türk tarihi açısından son derece kıymetli ve önemli bilgiler içeren eşsiz bir kaynak olduğunu ortaya çıkarmaktadır Eserin Ali Emîrî Efendi tarafından Yanya'nın Delvino kazasında bulunan nüshası müellif tarafından hicrî 1331 yılında "Nevâdirü'l-Eslâf" külliyatının 5 eseri olarak basılmış; daha sonraki yıllarda yine Ali Emîrî tarafından eserin öncekine nisbetle imlâ yönünden daha tam olan başka bir nüshası bulunarak Millet Kütüphanesi'ndeki Tarih koleksiyonuna katılmıştır Ali Emîrî Efendi'nin kütüphanesine sonradan kazandırdığı bu ikinci nüsha Fahrettin Kırzıoğlu tarafından sadeleştirilerek Atsız'ın "Osmanlı Tarihleri" içinde yayınlanmıştır(Türkiye Yayınevi İstanbul 1949) Yakın zamana kadar yegâne nüshası Ali Emirî nüshasından ibaret sanılan eserin Hakan Yılmaz tarafından yurtiçi ve yurtdışı kütüphanelerinde yapılan araştırmalar neticesinde 4 nüshası daha bulunduğu tespit edilmiş ve mevcut 5 nüsha karşılaştırılarak Ali Emîrî ve Nûruosmâniye nüshalarının tıpkıbasımları ile birlikte transkripsiyonlu olarak neşredilmiştir(İstanbul 2007) Bu neşrin giriş kısmında diğer Osmanlı kaynaklarında yer alan "Oğuz-nâme" kaynaklı bilgiler ayrıntılı olarak incelenmiş (Bk age Giriş s XI-XXIV) ve ayrıca metin kısmında "Câm-ı Cem-Âyîn"deki bilgilerle kıyaslanarak malûmat tenkidi verilmiştir