Milli Mücadele Yıllarında Nazilli

**Prof. Dr. Sinsi** · 11-25-2012

Nazilli’de Jandarma Umum kumandanı Ali Kemal paşa’nın tutuklanması :
Binbaşı Hacı Şükrü

günün birinde 57

Tümen Kumandanı Albay Şefik Bey’e :
“… Bu sefer Aydın’ı zapt eder etmez cumhuriyet ilan edeceğim

” sözü büyük yankılar uyandırmıştı

İstanbul’a kadar yayılmış bulunduğundan Binbaşı Hacı Şükrü’nün babası Hicaz Valiliğinden emekli Ahmet Nedim Bey

Babıali’ye davet edildi

Kendisine

Nazilli’ye kadar gitmesi ve oğlunu İstanbul’a getirmesi yönünde sıkıştırmışlardı

Emekli Vali A

Nedim Bey

yaşlılığını ileri sürerek Nazilli’ye kadar gitme kudretinin bulunmadığını yol yorgunluğuna dayanamayacağını söyleyince

bu kez mektup yazması için Babıali’nin resmi kağıdını önüne koydular ve mektubu yazdırdılar

Nedim Bey mektubu rahatça yazdı

Zira mektup kağıdı resmi idi

Mektubu alacak olan oğlu resmi kağıdı görünce işin tuzak olduğunu anlayacaktı

Mektup

genel manada şöyle yazılmıştı

“

Padişaha karşı isyankar bir harekette bulunmaktan vazgeçmesi ” tavsiye edilmişti

Mektup

resmi ve sıkı sıkıya kapalı ve mühürlü bir zarf içinde sivil giyinmiş

iri yarı

pos bıyıklı şivesi bozuk bir eski jandarma kılıklı kişi tarafından getirilip Galip Hoca’ya teslim edildi

Ayni tarihlerde

Binbaşı Hacı Şükrü Bey ile Demirci Mehmet Efe’nin gizlice yakalanıp İstanbul’a getirilmeleri yönünde gizli emirler çıkmıştı

Ayrıca

Denizli – Tavas’tan çekilmiş bulunan telgraflarda Jandarma Umum Kumandanı Ali Kemal Paşa’nın Nazilli’ye Denizli üzerinden geleceği gazetelerde de yayınlanmaya başlamıştı

Köşk karargah yakınlarında gece karanlığında oturmakta olan Galip Hoca’nın yanına önce Binbaşı Hacı Şükrü

ayrı bir gurup halinde Demirci Mehmet efe ve kızanları gelmiştir

Demirci Mehmet Efe

Galip Hoca’ya dönerek

- Hoca telgrafı okudun mu ?
- Okudum Efe…
- Ne yapacağız ! söyle…
Galip Hoca cevap vermeden önce Hacı Şükrü Bey söze karışarak ;
- Efe

öldürmeliyiz bu züppe paşayı…
Demirci Mehmet efe

böyle bir teklif karşısında
- Dur be yahu !… ben deli

sen zır deli… şu adam söylesin de doğruyu öğrenelim

Galip Hoca ( Celal Bayar ) bu konuşmalar üzerine ;
- Öldürmek kolaydır

Ama doğru değildir

Ancak serbest bırakmak da zararlıdır

Demirci Mehmet Efe

bu görüşmeler sonrası kararını vermişti

Jandarma Umum Kumandanı Ali Kemal Paşa zeybek usulünce tutuklanacaktı

Yaz dedi…
“ 5

000 tüfek

15

000 sandık cephane

1

000 bomba

4 makineli tüfek

1 kudretli cebel takımı

1

000 atım cephanesi ile beraber teslim edilecek

Bu olmadığı takdirde tutuklu kalacak ”
Bu gelişmeleri Çine’de takip eden 57

Tümen Kumandanı Albay Şefik Bey’e Binbaşı Hacı Şükrü 16 / 17 Ağustos 1919 tarihli mektupla Ali Kemal Paşa’nın Nazilli’de tutuklandığını bildirmiştir

Mektubu alan 57

Tümen Kumandanı Albay Şefik

“… Nazilli’ye geldim

Nöbetçilerle tahtı muhafazaya alınan konağa girdim

Paşa

Nazilli Heyeti Milliyesinden birkaç kişi ile sofada oturmuşlar konuşuyorlardı

Avukat İlhami Bey’de ( İstanbul Meclisi Mebusanından Aydın Mebusu ) aralarında vardı

Zannedersem Balıkesir Jandarma mıntıka müfettişi beraberinde misafir idi

… ”
Jandarma Kumandanı Ali Kemal Paşa’nın tutuklu kaldığı Nazilli’deki ev kimin evidir yazılı kayıtlarda görülmemektedir

Galip Hoca ( Celal Bayar ) kısa bir süre önce çağrıldığında Ali Haydar Beyin evinde İngiliz subayı ile görüşmüştür

8 Ağustos 1919 tarihinde toplanan ilk Nazilli kongresinde toplantıya katılan Nazilli’den Zihni Beyin ismini görüyoruz

Yine o tarihlerde Nazilli’de söz sahibi olanlardan Hacı Süleyman Efendi ile Belediye Başkanlığı yapan Şeyh Nuri Efendi ve Pirlibeyli Mehmet Ağanın isimleri göze çarpmaktadır

Ama yazılı belgelerde sadece Avukat İlhami Beyin varlığı ön plandadır

Paşa’yı tevkif eden ve ettirenler bellidir

Salıverilmesi yönünde uğraşanlar çok olmuştur

Nazilli o tarihlerde Ali Kemal Paşa’nın tutuklanmış olması nedeniyle gazetelerde manşet olmuştur

Tahliyesi için Denizli Mutasarrıfı ve Askerlik Şube Reisleri çok uğraşmışlarsa da olumlu sonuç alan yine Denizli- Tavas’tan Halil Ağa olmuştur

Bu durumu anılardan izleyelim

“… Jandarma Umum Kumandanı Kemal Paşa NAZİLLİ’DE hapis olunduğu zaman Denizli Mutasarrıfı FAİK BEY büyük telaşa düşmüştü

Çünkü İstanbul kendisini sıkıştırıyordu

Beni telgraf

telgraf üstüne Tavas’ta Kaymakam Ali rıza Bey vasıtasiyle aradılar

Efenin elinden Paşayı kurtarmaklığımı rica ettiler

Denizli Mutasarrıfı bu işte aciz kalmıştı

Efe kendisini görüşmek için kabul etmiyordu

NAZİLLİ’YE vardım

Hapis olan Paşa ile görüştüm

Paşa ;
‘ On gündür burada kapalı bir evde oturuyorum ; çıldıracağım

Sen Efenin babası imişsin

Benim de babam ol

Beni Allah aşkına kurtar ’ niyazında bulundu

Efe’yi Nazilli’ye çağırdık görüştük

Paşa kurtuldu

”
Tavas’li Halil Ağa

bir başka anlatımında
“…Bir gün Demirci Mehmet Efe’den bir telgraf aldım

Nazilli’ye çabuk gel Burdur yöresinden bir paşa geliyormuş başıma bela olacak dedi

Nazilli’ye geldim Paşayı bekledik

Gelen paşa Çerkez Ahmet Fevzi Paşa’dır

Efe ile yalnız konuşmak istedi

Demirci Mehmet Efe

paşanın bu isteğine karşılık

- Bunlardan birisi babam ( Halil Ağa ) diğeri kardeşim

Diyerek rıza göstermedi… ”
Çerkez Fevzi Paşa

İstanbul Hükümetinin paşası olduğu için sonraki günlerde Anadolu’ya geçmek isteyişi Mustafa Kemal tarafından kabul görmemiştir

Nazilli’de bu olaylar yaşanırken 27 Ağustos 1919 tarihinde bir İngiliz generali olan
HAMBİRİN ( Hamberi ) Kuva-yı Milliye Kumandanı ile görüşmek üzere Dalama köyüne geleceği bildirilmiştir

Bu general ile görüşmeci olarak

57

Tümen Kumandanı Albay Şefik’in tayin ve tespit ettiği isimler şunlardır
Galip Hoca ( Celal Bayar ) başkanlığında
Kuşadası Heyeti Milliye Reisi Mahmut Esat Bey ve
Nazilli Heyeti Milliyesinden iki kişi
Albay Şefik Nazilli’ye iki kişinin acele Köşk Karargahına gönderilmesi yönünde yazı göndermiştir

Bir gün öncesi Demirci Mehmet Efe

Nazilli’ye gitmiş bulunmaktadır

İki kişinin gönderilmesi yönünden Demirci Mehmet Efe’ye de yazı gönderilmiş ve Dalama’ya gitmek üzere Köşk Karargahında beklenilmeye başlanmıştır

Bu bekleyiş boşuna olmuştur

Nazilli’den 3 zat gece trenle Köşk’e gelerek kimseye görünmeden Dalama’ya gitmişlerdir

Bu kez

Üçyol Savaşlarından o sabah dönen Binbaşı Hacı Şükrü’ye durum anlatılmış acele olarak Dalama’ya gönderilmiştir

Görüşmeler sırasında Nazilli’den gelen ve Dalama’ya giden heyetin başındaki zat görüşme sırasında
- Bilakaydışart İngiliz işgaline muvafakat ederiz

Sözüne karşılık
- İşgalini mi ? Himayesini mi ? yanıt almak istemişlerdir

Bu sözler sadece Binbaşı Hacı Şükrü’nün not defterinde kayıtlıdır

Konuşmalar ile ilgili başka bir kayda yazılı belgelerde görülememiştir

Aynı toplantıda Binbaşı Hacı Şükrü

İngiliz generalini Köşk’e davet ettiğinde Ertesi günü köşk Karargahına gelen generalin karşılaştığı durum farklıdır
General ve yanındaki subaylar davet üzerine Köşk’e gelmişlerdir

Demirci Mehmet Efe o sırada Nazilli’dedir

Cephe kumandan vekili olarak Nazilli Turan Mahallesinden Rumelili Arnavut YAŞAR Köşk’tedir
İngiliz generali Hambruğ ( Hamberi ) cephedeki siperleri görmek için atını ileri sürmek istediği sırada ummadığı bir olayla karşılaşır

General

- Kuvve-yi Milliye Kumandanı kim ?
Arnavut Yaşar
- Vekili benim

Ne istiyorsun ?
- Cepheyi görmek istiyorum

!
- Göstermem

gezdirmem
General durumun nereye varacağını düşünmeden atını siperler doğru sürmek istediği sırada Nazillili Arnavut Yaşar

gümüş kaplı mavzerinin namlusunu generale doğru uzatıp emniyet kanadını çevirince büyük bir heyecan ortalığı kaplamış ve generalin mahiyetindekiler hemen koşarak General Hamberi’yi durdurmuşlardır

Geri gelen general hiddetle ;
- Bir İngiliz Generaline yapılan bu muameleden veya bir İngiliz Generalinin vurulmasından ne gibi zarar geleceğini düşünmez misiniz ?
- Biz zeybeğiz

Kendi devletimize bile tanımayız

İngiliz’i ise hiç tanımayız…
Bu münakaşa sırasında Demirci Mehmet Efe trenle Nazilli’den Köşk’e gelmiştir

İngiliz generalinin yanına giderek

karargaha davet etmiş yanında bulunan subaylarla birlikte kahve içerek sohbete başladıktan sonra İngiliz Generali Hambruğ ( Hamberi ) hitaben ;
‘ Kuva-yı Milliye Kumandanı benim

Yabancılara cepheyi göstermek askeri usullere aykırıdır

Siz bunu benden daha iyi bilirsiniz

‘ Yanıtını vermiştir

Heyet vedalaşarak dışarı çıktıkları sırada heyette bulunanlardan Binbaşı HENRİ istasyonda gördükleri treni işaret ederek

trenle Köşk’ten Aydın’a gitmek için adım atmıştır

Amaçları Köşk – Aydın arasındaki siperlerin durumunu çıplak gözle görmek ve bilgi edinmek isteyişleridir

Karşılarında bu kez Galip Hoca ( Celal Bayar ) vardır

- Raylar sökülmüştür

Köprülerde sağlam değildir

- İngiliz malını nasıl tahrip edebilirsiniz ?
- Merak etmeyin binbaşı efendi

Bedeli birkaç misli fazlasıyla ödenmiştir

Raylar da Türk toprakları üzerindedir

Bu sert tartışmalar sonrası İngiliz General Hamberi başkanlığındaki heyet Nazilli’ye Demirci Mehmet Efe’lerle birlikte dönmüşler bir gece misafir edilmişlerdir

11-25-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Milli Mücadele Yıllarında Nazilli Nazilli’de Jandarma Umum kumandanı Ali Kemal paşa’nın tutuklanması : Binbaşı Hacı Şükrü günün birinde 57 Tümen Kumandanı Albay Şefik Bey’e : “… Bu sefer Aydın’ı zapt eder etmez cumhuriyet ilan edeceğim ” sözü büyük yankılar uyandırmıştı İstanbul’a kadar yayılmış bulunduğundan Binbaşı Hacı Şükrü’nün babası Hicaz Valiliğinden emekli Ahmet Nedim Bey Babıali’ye davet edildi Kendisine Nazilli’ye kadar gitmesi ve oğlunu İstanbul’a getirmesi yönünde sıkıştırmışlardı Emekli Vali A Nedim Bey yaşlılığını ileri sürerek Nazilli’ye kadar gitme kudretinin bulunmadığını yol yorgunluğuna dayanamayacağını söyleyince bu kez mektup yazması için Babıali’nin resmi kağıdını önüne koydular ve mektubu yazdırdılar Nedim Bey mektubu rahatça yazdı Zira mektup kağıdı resmi idi Mektubu alacak olan oğlu resmi kağıdı görünce işin tuzak olduğunu anlayacaktı Mektup genel manada şöyle yazılmıştı “ Padişaha karşı isyankar bir harekette bulunmaktan vazgeçmesi ” tavsiye edilmişti Mektup resmi ve sıkı sıkıya kapalı ve mühürlü bir zarf içinde sivil giyinmiş iri yarı pos bıyıklı şivesi bozuk bir eski jandarma kılıklı kişi tarafından getirilip Galip Hoca’ya teslim edildi Ayni tarihlerde Binbaşı Hacı Şükrü Bey ile Demirci Mehmet Efe’nin gizlice yakalanıp İstanbul’a getirilmeleri yönünde gizli emirler çıkmıştı Ayrıca Denizli – Tavas’tan çekilmiş bulunan telgraflarda Jandarma Umum Kumandanı Ali Kemal Paşa’nın Nazilli’ye Denizli üzerinden geleceği gazetelerde de yayınlanmaya başlamıştı Köşk karargah yakınlarında gece karanlığında oturmakta olan Galip Hoca’nın yanına önce Binbaşı Hacı Şükrü ayrı bir gurup halinde Demirci Mehmet efe ve kızanları gelmiştir Demirci Mehmet Efe Galip Hoca’ya dönerek - Hoca telgrafı okudun mu ? - Okudum Efe… - Ne yapacağız ! söyle… Galip Hoca cevap vermeden önce Hacı Şükrü Bey söze karışarak ; - Efe öldürmeliyiz bu züppe paşayı… Demirci Mehmet efe böyle bir teklif karşısında - Dur be yahu !… ben deli sen zır deli… şu adam söylesin de doğruyu öğrenelim Galip Hoca ( Celal Bayar ) bu konuşmalar üzerine ; - Öldürmek kolaydır Ama doğru değildir Ancak serbest bırakmak da zararlıdır Demirci Mehmet Efe bu görüşmeler sonrası kararını vermişti Jandarma Umum Kumandanı Ali Kemal Paşa zeybek usulünce tutuklanacaktı Yaz dedi… “ 5000 tüfek 15000 sandık cephane 1000 bomba 4 makineli tüfek 1 kudretli cebel takımı 1000 atım cephanesi ile beraber teslim edilecek Bu olmadığı takdirde tutuklu kalacak ” Bu gelişmeleri Çine’de takip eden 57 Tümen Kumandanı Albay Şefik Bey’e Binbaşı Hacı Şükrü 16 / 17 Ağustos 1919 tarihli mektupla Ali Kemal Paşa’nın Nazilli’de tutuklandığını bildirmiştir Mektubu alan 57 Tümen Kumandanı Albay Şefik “… Nazilli’ye geldim Nöbetçilerle tahtı muhafazaya alınan konağa girdim Paşa Nazilli Heyeti Milliyesinden birkaç kişi ile sofada oturmuşlar konuşuyorlardı Avukat İlhami Bey’de ( İstanbul Meclisi Mebusanından Aydın Mebusu ) aralarında vardı Zannedersem Balıkesir Jandarma mıntıka müfettişi beraberinde misafir idi … ” Jandarma Kumandanı Ali Kemal Paşa’nın tutuklu kaldığı Nazilli’deki ev kimin evidir yazılı kayıtlarda görülmemektedir Galip Hoca ( Celal Bayar ) kısa bir süre önce çağrıldığında Ali Haydar Beyin evinde İngiliz subayı ile görüşmüştür 8 Ağustos 1919 tarihinde toplanan ilk Nazilli kongresinde toplantıya katılan Nazilli’den Zihni Beyin ismini görüyoruz Yine o tarihlerde Nazilli’de söz sahibi olanlardan Hacı Süleyman Efendi ile Belediye Başkanlığı yapan Şeyh Nuri Efendi ve Pirlibeyli Mehmet Ağanın isimleri göze çarpmaktadır Ama yazılı belgelerde sadece Avukat İlhami Beyin varlığı ön plandadır Paşa’yı tevkif eden ve ettirenler bellidir Salıverilmesi yönünde uğraşanlar çok olmuştur Nazilli o tarihlerde Ali Kemal Paşa’nın tutuklanmış olması nedeniyle gazetelerde manşet olmuştur Tahliyesi için Denizli Mutasarrıfı ve Askerlik Şube Reisleri çok uğraşmışlarsa da olumlu sonuç alan yine Denizli- Tavas’tan Halil Ağa olmuştur Bu durumu anılardan izleyelim “… Jandarma Umum Kumandanı Kemal Paşa NAZİLLİ’DE hapis olunduğu zaman Denizli Mutasarrıfı FAİK BEY büyük telaşa düşmüştü Çünkü İstanbul kendisini sıkıştırıyordu Beni telgraf telgraf üstüne Tavas’ta Kaymakam Ali rıza Bey vasıtasiyle aradılar Efenin elinden Paşayı kurtarmaklığımı rica ettiler Denizli Mutasarrıfı bu işte aciz kalmıştı Efe kendisini görüşmek için kabul etmiyordu NAZİLLİ’YE vardım Hapis olan Paşa ile görüştüm Paşa ; ‘ On gündür burada kapalı bir evde oturuyorum ; çıldıracağım Sen Efenin babası imişsin Benim de babam ol Beni Allah aşkına kurtar ’ niyazında bulundu Efe’yi Nazilli’ye çağırdık görüştük Paşa kurtuldu ” Tavas’li Halil Ağa bir başka anlatımında “…Bir gün Demirci Mehmet Efe’den bir telgraf aldım Nazilli’ye çabuk gel Burdur yöresinden bir paşa geliyormuş başıma bela olacak dedi Nazilli’ye geldim Paşayı bekledik Gelen paşa Çerkez Ahmet Fevzi Paşa’dır Efe ile yalnız konuşmak istedi Demirci Mehmet Efe paşanın bu isteğine karşılık - Bunlardan birisi babam ( Halil Ağa ) diğeri kardeşim Diyerek rıza göstermedi… ” Çerkez Fevzi Paşa İstanbul Hükümetinin paşası olduğu için sonraki günlerde Anadolu’ya geçmek isteyişi Mustafa Kemal tarafından kabul görmemiştir Nazilli’de bu olaylar yaşanırken 27 Ağustos 1919 tarihinde bir İngiliz generali olan HAMBİRİN ( Hamberi ) Kuva-yı Milliye Kumandanı ile görüşmek üzere Dalama köyüne geleceği bildirilmiştir Bu general ile görüşmeci olarak 57 Tümen Kumandanı Albay Şefik’in tayin ve tespit ettiği isimler şunlardır Galip Hoca ( Celal Bayar ) başkanlığında Kuşadası Heyeti Milliye Reisi Mahmut Esat Bey ve Nazilli Heyeti Milliyesinden iki kişi Albay Şefik Nazilli’ye iki kişinin acele Köşk Karargahına gönderilmesi yönünde yazı göndermiştir Bir gün öncesi Demirci Mehmet Efe Nazilli’ye gitmiş bulunmaktadır İki kişinin gönderilmesi yönünden Demirci Mehmet Efe’ye de yazı gönderilmiş ve Dalama’ya gitmek üzere Köşk Karargahında beklenilmeye başlanmıştır Bu bekleyiş boşuna olmuştur Nazilli’den 3 zat gece trenle Köşk’e gelerek kimseye görünmeden Dalama’ya gitmişlerdir Bu kez Üçyol Savaşlarından o sabah dönen Binbaşı Hacı Şükrü’ye durum anlatılmış acele olarak Dalama’ya gönderilmiştir Görüşmeler sırasında Nazilli’den gelen ve Dalama’ya giden heyetin başındaki zat görüşme sırasında - Bilakaydışart İngiliz işgaline muvafakat ederiz Sözüne karşılık - İşgalini mi ? Himayesini mi ? yanıt almak istemişlerdir Bu sözler sadece Binbaşı Hacı Şükrü’nün not defterinde kayıtlıdır Konuşmalar ile ilgili başka bir kayda yazılı belgelerde görülememiştir Aynı toplantıda Binbaşı Hacı Şükrü İngiliz generalini Köşk’e davet ettiğinde Ertesi günü köşk Karargahına gelen generalin karşılaştığı durum farklıdır General ve yanındaki subaylar davet üzerine Köşk’e gelmişlerdir Demirci Mehmet Efe o sırada Nazilli’dedir Cephe kumandan vekili olarak Nazilli Turan Mahallesinden Rumelili Arnavut YAŞAR Köşk’tedir İngiliz generali Hambruğ ( Hamberi ) cephedeki siperleri görmek için atını ileri sürmek istediği sırada ummadığı bir olayla karşılaşır General - Kuvve-yi Milliye Kumandanı kim ? Arnavut Yaşar - Vekili benim Ne istiyorsun ? - Cepheyi görmek istiyorum ! - Göstermem gezdirmem General durumun nereye varacağını düşünmeden atını siperler doğru sürmek istediği sırada Nazillili Arnavut Yaşar gümüş kaplı mavzerinin namlusunu generale doğru uzatıp emniyet kanadını çevirince büyük bir heyecan ortalığı kaplamış ve generalin mahiyetindekiler hemen koşarak General Hamberi’yi durdurmuşlardır Geri gelen general hiddetle ; - Bir İngiliz Generaline yapılan bu muameleden veya bir İngiliz Generalinin vurulmasından ne gibi zarar geleceğini düşünmez misiniz ? - Biz zeybeğiz Kendi devletimize bile tanımayız İngiliz’i ise hiç tanımayız… Bu münakaşa sırasında Demirci Mehmet Efe trenle Nazilli’den Köşk’e gelmiştir İngiliz generalinin yanına giderek karargaha davet etmiş yanında bulunan subaylarla birlikte kahve içerek sohbete başladıktan sonra İngiliz Generali Hambruğ ( Hamberi ) hitaben ; ‘ Kuva-yı Milliye Kumandanı benim Yabancılara cepheyi göstermek askeri usullere aykırıdır Siz bunu benden daha iyi bilirsiniz ‘ Yanıtını vermiştir Heyet vedalaşarak dışarı çıktıkları sırada heyette bulunanlardan Binbaşı HENRİ istasyonda gördükleri treni işaret ederek trenle Köşk’ten Aydın’a gitmek için adım atmıştır Amaçları Köşk – Aydın arasındaki siperlerin durumunu çıplak gözle görmek ve bilgi edinmek isteyişleridir Karşılarında bu kez Galip Hoca ( Celal Bayar ) vardır - Raylar sökülmüştür Köprülerde sağlam değildir - İngiliz malını nasıl tahrip edebilirsiniz ? - Merak etmeyin binbaşı efendi Bedeli birkaç misli fazlasıyla ödenmiştir Raylar da Türk toprakları üzerindedir Bu sert tartışmalar sonrası İngiliz General Hamberi başkanlığındaki heyet Nazilli’ye Demirci Mehmet Efe’lerle birlikte dönmüşler bir gece misafir edilmişlerdir