Örf Ve Adetlerimiz

Anadolu'da Ölümle İlgili Adet ve İnanışlar
Anadolu'da Ölümle İlgili Adet ve İnanışlar
Toplum hayatı birçok alanda değişik inanma adet töre tören ayin kalıp davranış vb tarafından kuşatılmıştırGelenek görenek ve inançların daha etkili olduğu özellikle küçük yerleşim birimlerindegeçiş dönemlerinden olan ölüm de toplumsal yardımlaşma ve dayanışmanın yoğun olduğu alanlardan biridir

Kişinin beden olarak yok olurken ruh olarak yaşamaya devam etmesi şeklinde değerlendirilen ölüm çoğu zaman korkulan bir süreç olarak karşımıza çıkar

Bu korkunun yarattığı bilinçaltı baskıyla da alışılmışın dışındaki bazı davranışlar meteorolojik olaylar (yıldız kayması gök gürlemesi poyraz vb)hayvanların hareket ve sesleri (köpek uluması baykuş ötmesi horozun vakitsiz ötmesi vb) rüyada görülenler (tabut gelinlikdüğün-dernekdeveev yıkılması diş düşmesi soğan biber vb) araç –gereçlerle (ayakkabının ters dönmesi makasın ağzının açık kalması evin tavanının gıcırdaması vb) ve cenazeyle ilgili (boynunun eğri olması etinin cıvık olması vb) kimi durumlar hastayla ilgili psikolojik ve fizyolojik değişiklikler (renginin sararması yiyip içmesinin kesilmesi ya da artmasıbakışlarını bir noktada sabitlemesi vb)ölümün ön belirtisi sayılmıştır

Ölüme yol açacağı düşünülen olaylar karşısında da kaçınma yoluna gidilirBunlar arasında vakitsiz öten horozun kesilmesi;kötüye yorulan rüya görüldüğünde hayır olsun diye evde hazırlanan ya da hazır alınan yiyeceklerden fakirlere verilmesirüyanın akan suya anlatılması;cenaze ***ürülürken hamile kadınların ve küçük çocukların uyuyorlarsa kaldırılması;cenaze olan evde su kaplarının boşaltılmasıcenazenin ***ürülmesiyle birlikte evin süpürülmesi;yıkama suyunun kaynatıldığı kazanın ters çevrilmesi vb uygulamalar yer alır

Ölüm sırasında kişinin rahat can vermesi sağlanmaya çalışılırBunun için öleceği anlaşılan kişinin başının altındaki yastık alınırağzına su veriliryanında yüksek sesle ağlanmazuzaktaki yakınları çağrılırGelememişlerse üzerine onlara ait eşyalardan ya da fotoğraflardan konur din görevlisi çağrılır ya da bilenler Kuran-ı Kerim okur

Ölümün gerçekleşmesiyle birlikte cenaze / mevta genellikle öldüğü yerden rahat döşeği adlandırılan ve yere hazırlanan yatağa alınır Çenesi ve ayakları (iki başparmağından) bağlanırEğer gece ölmüşse ve uzaktan gelecek bir yakını varsa bekletilir Bekletme süresi genellikle 14-15 saati (akşam ölmüşse ertesi gün öğleye kadarsabah ölmüşse ikindiye kadardır) geçmez Cenaze bekletilirken üzerine şişmemesi için bir demir parçası konur

Cenaze bekletilirken yalnız bırakılmazÖlüm haberi iletişim araçlarından yararlanarak camiden okunan sela vasıtasıyla çevreye duyurulur Bundan sonraki süreçte cenazenin öbür dünyaya yolculuğunu kolaylaştıracağı düşünülen işlemlere girişilirBu uygulamalar aynı zamanda ölümün getirebileceği kötü etkilerden geride kalanları korumaya yöneliktir

Ölenin öte dünyaya gönderilişine ilişkin ilk hazırlıklar cenazenin belli kurallar dahilinde yıkanması ve kefenlenmesiyle başlar Kadın cenazeyi kadınlar erkek cenazeyi erkekler yıkarYıkayıcılar bu işin kurallarını bilen ve tecrübeli olan kişilerdir Yıkama köylerde evlerin içinde ya da bahçesinde teneşir tahtasının üzerinde yapılır ve yıkamanın yapıldığı yere fazla kişi alınmaz
Yıkama işlemi bitince bazı yörelerde yakınları cenazenin üzerine bir tas su dökerek helalleşirlerYıkama büyük kentlerde mezarlık gusülhanelerinde yapılırKefen olarak kullanılan bezin rengi beyazdırKadın kefeni erkek kefenine göre daha fazla parçadan oluşurKadın cenaze kefenlenirken genellikle kefenin içine kına (yıkama öncesinde bekletilirken de eline kına yakılabilir)çörekotugülsuyuzemzem vb dökülürCenaze bekletilirken ya da kefenlerken kötü koku olmasın gerekçesiyle tütsü yapılabilmektedirKefenlenen cenaze tabut ya da sal içine konarak cenaze namazının kılınacağı yere ***ürülürCenaze namazı mezarlıkta ya da camide kılınırCenaze namazına genellikle kadınlar katılamaz

Cenaze namazının ardından tabut gömüleceği mezara ***ürülürMezar tabut getirilmeden önce hazırlanırGenellikle kadın mezarı erkek mezarına göre daha derin kazılırBir çok uygarlığa mekanlık eden Anadolu’da Arkeolojik kazılar sonucu değişik gömme şekillerine rastlanılmıştır Küp içinde sanduka içindelahit içinde üst üste katlardan oluşan bölmeler içine yatırılmış halde höyük ve tümülüs içinde mumyalanmış olarak vbGünümüzde ise yaygın olanı;mezarın düz bir şekilde kazılması ya da içine ayrı bir oygu (leht sapıtma vb) açılarak cenazenin oraya yatırılması şeklindedir Oygu ağaç parçalarıyla kerpiçle tuğlayla ya da briketle örülür sonrasında üzerine toprak atılır Cenaze mezara genellikle tabutsuz konur Gömülme işleminin tamamlanmasıyla birlikte din görevlisi ya da bilen bir kişi tarafından cenazeye öbür dünyada yardımcı olacağı inancıyla telkin verilir Mezarın üzerinin yapılması için toprağın çökmesi beklenir Bu süre genellikle bir yıl sonrasıdır

Mezarların baş ve ayakucunda ya da sadece başucunda mezartaşı bulunurMezarlar ahşap taş beton ya da son zamanlarda mermerden yapılabilmektedir Mezarlar genellikle –köylerde olsun daha büyük yerleşim birimlerinde olsun- ortak kullanılan mezarlıklarda bulunmakla beraber aile arazisi içine yapılmış olanları da vardır Bazı kentlerin geniş mezarlıklarında aile mezarları oluşturulmuştur

Mezar üzerine genellikle su bölmesi ya da kabı konur çiçek dikilirBaşına çeşitli ağaçlar (çamsöğütdutselvikavak vb) dikilirMezartaşına süslemeler yapılır ölen kişinin adı-soyadıdoğum-ölüm tarihi bazen de edebi niteliği olan sözler yazılır

Mezartaşları yapıldığı çağı yansıtmasıyla da birer tarihi belge özelliğindedirMezarın üzerine basılmaz ve hayvanların mezarlığa girmemesine dikkat edilirBüyük kentlerde cenaze işlerini alan –ölüm ilanının verilmesinden defin işleminin yapılmasına kadar- ticari kuruluşlar da vardır

Cenazenin gömülmesinin ardından cenaze evindekileri teselli etmek amacıyla mezarda ya da eve gelmek suretiyle baş sağlığı dilenirBaş sağlığı için cenaze evine gelip gitmeler bir süre devam ederBu arada cenaze çıkan evde (köylerde) genellikle ilk 2-3 gün yemek pişirilmez; yemekleri komşular getirir Ölünün ardından üçü yedisikırkıelliikisiyılı şeklinde dinsel törenle ve yemekle anıldığı günler düzenlenirBu günlerde cenazenin kimi değişimler yaşadığına inanılır ki bunlardan en yaygın olanı kırkında ya da elliikisinde cenazenin etinin kemiğinden ayrıldığı dolayısıyla o gün yapılanların ölünün acısını azaltacağına ilişkindirDiğer yandan ölen kişi memnun edilerek ondan yakınlarına gelebilecek bir zarar da önlenmiş olur Özel günlerde (ölünün üçüyedisikırkıbayramlarPerşembe günleri vb) pişirilen ve dağıtılan helvanın ya da diğer yiyeceklerin kokusunun ölüye gittiğine inanılır

Ölen kişinin öte dünyada rahat etmesini sağlamaya yönelik uygulamalardan bir diğeri de borçlarını gidermek amacıyla yapılan devir ıskat kefaret dardan indirme vbdir Söz konusu uygulama farklı isimlerle ifade edilse de aynı işlevi yerine getirmektedirÖlen kişinin eşyalarından (elbise ayakkabı vb) bazıları hatıra olsun diye evde saklanırken pek çoğu da fakir olanlara dağıtılır; alan olmazsa ve işe yaramayacak durumdaysa da yakılır

Cenaze olan yerde o gün düğün varsa davul-zurna çalınmazDaha sonraki günlerde de cenaze evinden izin alınır Söz konusu durum kentlerde yaşayanlar için değil köyler gibi yüz yüze ilişkilerin daha yoğun olduğu küçük yerleşim birimleri için geçerlidir Yakınlık duyduğumuz ya da tanıdığımız birinin kaybıyla duyulan acı ve üzüntü toplumsal kalıplar içerisinde yaşanır ve bu sürecin adı da yastırCenaze evindekiler ve cenazenin yakınları bir süre (40 günden 1-2 yıla kadar) eğlenceli ortamlarda bulunmazlar yeni elbise giymezler Kimi yörelerde erkekler 1-2 hafta tıraş olmaz Cenaze için ağıtlar yakılırYas süresi ölen kişi genç ise daha uzun sürer

Ölen kişinin ruhunun her yerde gezdiğine ve kimi zamanlarda evine ziyarete geldiğine kendisi için bir şey yapılıyorsa memnun ayrıldığına yapılmıyorsa üzgün ayrıldığına inanılır Mezar ziyaretleri daha çok bayramlar ve arife günlerinde yapılmaktadır Bu ziyaretlerde mezar başında dualar okunmakta; mum tütsü yakılabilmekte para şeker lokum evde hazırlanmış yiyecekler dağıtılabilmektedir