Tefsir Usulü Kaynaklari

TEFSİR USULÜ KAYNAKLARI

1- KURULUŞ DÖNEMİ:

Vahye mazhar olan ve arapça olarak inen Kuran ayetlerini tebliğ eden Rasulullah ile ashabı arasında ayetleri anlama konusunda ciddi bir problem yoktu Zaman zaman sahabenin anlamakta güçlük çektiği ayetlerin tefsiri de Rasulullah tarafından[1] doğrudan veya başka bir ayetle yapıldığı için bu dönemde Kuran ilimleri (Tefsir Usûlü) ile ilgili telif çalışmalarına ihtiyaç duyulmamıştır[2]
Bunun yanı sıra sahabenin çoğunluğunun okuma yazma bilmemesi, yazı malzemelerinin teminindeki güçlükler, telife engel olan hususlar olarak gözükmektedir Ayrıca Rasulullahın bizzat Kuran ayetlerinin dışında kalanların yazılmasını yasaklaması[3] da Kuran ilimlerine ilişkin telif çalışmalarını bir sonraki döneme aktarmıştır[4]
Bilinen şartlar ve özellikler çerçevesinde Rasulullah, Ebu Bekir (13/634) ve Ömer (23/643) dönemlerinde Kuran ilimleri dilden dile rivayet biçiminde aktarılmıştır Osman (35/655) döneminde genişleyen İslam coğrafyası içinde arap olan ve olmayanların bir araya gelmesi “İmam Mushaf”ın çoğaltılması gereğini ortaya çıkarmış ve halifenin emriyle çoğaltılarak muhtelif şehirlere gönderilmiştir[5]
İşte Osmanın mushafların çoğaltılması ile ilgili bu çalışması sonradan “İlmu Resmil-Osman” veya “İlmu Resmil-Osmanî” adını alacak Kuranî ilmin temelini oluşturmuştur
Daha sonra Alinin (40/660) Ebul-Esved ed-Düeliye (69/688) Arap dilinin korunmasına ilişkin kaideleri tesbit etmesini emretmesi “İrabul-Kuran” ilmine atılan ilk temel kabul edilmiştir[6]
Sahabeden sonraki tabiin, genel anlamda Kuran ilimlerinin kurulup kökleşmesi yönündeki çabalarını rivayet yoluyla devam ettirmişlerdir Her iki nesilden bu ilmin temellerini atanları şöyle sıralamak mümkündür:

A) Sahabilerden:

Dört Halife, Abdullah b Abbas (68/687), İbn Mesud (32/652), Zeyd b Sabit (45/665), Ubeyy b Kab (30/650), Ebu Musa el-Eşari (44/664), Abdullah b Zübeyr (73/692) Bunlar başta olmak üzere diğer sahabilerden gelen rivayetlerle tüm Kuranın tefsiri yapılmamakla birlikte bazı ayetlerin kapalı yönleri açıklanmıştır[7]

B) Tabiinden:

Mücahid b Cebr (104/722), Ata b Ebi Rebah (115/733), İkrime (107/725), Katade (118/736), Hasanul-Basri (110/728), Said b Cübeyr (95/713), Zeyd b Eslem (136/753)[8] Bunlar Mekkede İbn Abbas, Medinede Ubeyy b Kab, Irakta Abdullah b Mesuda bağlanarak yaptıkları rivayetlerle Mekke, Medine ve Irak ehlini oluşturmuşlardır[9]

2- TEDVİN VE TELİF DÖNEMİ:

Hicretin ikinci asrından itibaren tedvin dönemi başlamış, rivayetler kitaba aktarılarak telif ve tasnifler gerçekleştirilmiştir Bu dönemde tefsir, Kuran ilimlerinin esasını teşkil ettiği için ağırlık tefsire verilmiştir[10] Bu anlamda tefsirle meşgul olup eser verenler şunlardır:
1) Zeyd b Harun es-Sülemi (117/735)
2) Mukatil b Süleyman (150/767) Tefsiru Mukatil[11]
3) Şube b Haccac (160/776)
4) Süfyanus-Sevri (161/777) Tefsirus-Süfyanis-Sevri[12]
5) Veki b el-Cerrah (197/812)
6) Süfyan b Uyeyne (198/813) Tefsiru Süfyan b Uyeyne[13]
7) Yahya b Sellam (200/815) et-Tesarif[14]
8) Ferra, Ebu Zekeriyya Yahya (207/822) Meanil-Kuran[15]
9) Abdurrezzek b Hemmam (211/826) Tefsirul-Kuran)[16]
Sayılan alimler sahabe ve tabiinin görüşlerini toplayıp eserler telif etmişlerdir[17] Kendileri aynı zamanda muhaddis oldukları için de tefsirleri hadis mecmualarının tefsir bölümünde yer almıştır
Hicri ikinci asırdan itibaren her asırda, ileride ayrı ayrı ele alacağımız Kuranî ilimlere dair yüzlerce eser yazılmış ve yeni yeni ilimler tesis edilmiştir Bu durumda tefsir usulü çalışmalarını iki kategoride incelemek mümkündür 1) Müstakil ve kapsamlı 2) Konularına göre

3- MÜSTAKİL VE KAPSAMLI TEFSİR USULÜ ÇALIŞMALARI:

Zerkaninin bildirdiğine göre[18] h 4 asırdan önce derli toplu bir şekilde Tefsir Usulü, başka bir deyişle Ulumul-Kuranla ilgili yazılmış bir eser yoktur Çünkü o zamana kadar böyle bir eser yazmaya ihtiyaç duyulmamıştır Aslında Kuranî ilimler bir kitapta toplanmamıştır Fakat alimler bu bilgilerin tamamına sahipti
Zerkaninin bu ifadesinden anlaşıldığına göre, Tefsir usulünde müstakil ve kapsamlı telif çalışmaları, konularına göre gerçekleştirilmiş çalışmalardan daha sonra başlamıştır
Zerkani, müstakil ve kapsamlı tefsir usulü çalışmasının Ali b İbrahim b Said Hufinin (450/1038) “El-Burhan fi ulumil-Kuran” adlı eseriyle başladığını belirtirken[19] Subhi es-Salih, söz konusu alanda ilk çalışmanın eserine “Kuran İlimleri” ismini de vererek telif etmesi açısından İbn Merzeban tarafından yapıldığını öne sürmüştür[20]
Ancak araştırmalar ve incelemelerimize göre Haris el-Muhasibinin (243/857) telif ettiği “El-Akl ve Fehmul-Kuran” adlı eseri, ilk sayılacak değerdedir Tahkiki yapılarak neşredilen bu kitabın[21] belli başlı tefsir usulü konularını ihtiva ettiği görülmektedir Muhasibinin anılan eserini tefsir usulü çalışmalarının ilki kabul edersek müstakil ve kapsamlı çalışmaların başlangıcını hicri 3 asra kadar götürmüş oluruz
Tefsir usulünün başlangıcını h 3 veya 4 asır kabul eden münakaşaları burada belirttikten sonra günümüze kadar bu yönde yapılan çalışmaları ve müellifleri tanıyalım

3 Asır

Haris El Muhasibi: (243/857) Bağdatlıdır Tefsir usulünün ilki olabilecek özellik ve değerde görülen “Fehmul-Kuran” adlı eserin sahibidir Vazu nasihat kitapları ve Mutezileye cevap kitabı vardır[22]

4 Asır

1) Muhammed b Halef el-Merzebân: (309/921) Bağdatlıdır Tarih ve edebiyat alimidir Farsçadan Arapçaya 50den fazla kitap tercüme etmiştir El-Havi fi Ulumil-Kuran adlı eserin sahibidir[23]
2) Ebul-Hasenil-Eşari: (324/935) Basrada doğmuş Bağdatta vefat etmiştir Eşari mezhebinin kurucusudur Mütekellim ve müctehid imamlardandır Önceleri Mutezili iken daha sonra Ehl-i Sünnete dönmüştür El-Muhtezen fi Ulumil-Kuran adlı eserin sahibidir 300den fazla eseri vardır[24]
3)Ebu Bekir el-Enbari: (328/939) Bağdatlıdır Arap dil ve edebiyat alimidir Kuran-ı Kerim ayetlerini açıklamak için 300 bin şiiri (şevahid) ezberlemiştir Acaibu Ulumil-Kuran adlı eserin sahibidir[25]
4) Ebu Muhammed el-Kassab Muhammed b Ali el-Kereci: (360/970) Katıldığı savaşlarda bir çok kişiyi öldürdüğü için kassab diye tanınmıştır Nüketul-Kuran adlı eserin sahibidir[26]
5) Muhammed b Ali el-Udfuvi: (388/998) Kahirelidir Edebiyat, nahiv ve tefsir alimidir El-İstiğna fi ulumil-Kuran adlı 20 ciltlik eseri vardır[27]

5 Asır

1) Ali b İbrahim b Said el-Hûfi: (430/1038) Mısırlıdır Edebiyat, nahiv ve tefsir alimidir El-Burhan fi ulumil-Kuran adlı 30 ciltlik eseri vardır[28]
2) Ebu Davut Süleyman b Necah: (496/1103) Kurtubalıdır Tefsir alimidir El-Beyanul-Cami li Ulumil-Kuran adlı 300 bölümden oluşan eserin ve Et-Tibyan li-Hecait-Tenzil adlı 6 ciltlik eserin sahibidir[29]

6 Asır

1) Ebul-Kasım el-Hüseyin b Muhammed el-Mufaddal: (503/1109) Rağıb el-İsfehani adıyla ün yapmıştır Bağdatlıdır Mutezili olduğu söylenir Hanefi mezhebindendir Felsefe, Ahlak, Edebiyat ve Tefsir alimidir Tefsirini tamamlayamamıştır “El-Müfredat fi Ğaribil-Kuran ve Mukaddimetüt-Tefsir adlı kitapların sahibidir[30]
2) Abdulhak b Ebi Bekr b Abdulmelik b Atıyye: (543/1148) İbn Atıyye ismiyle ünlenmiştir Endülüslüdür Tefsir alimidir “El-Camiul-Muharrarus-Sahihul-Veciz fi Tefsiril-Kuranil-Aziz” adlı tefsirine ait 45 sayfadan oluşan bir mukaddimesi vardır[31]
3) Muhammed b Abdullah b Muhammed el-Mearifi: (546/1151) İbn Arabî ismiyle ünlenmiştir Endülüslüdür Maliki mezhebindendir Fıkıh, Hadis ve Tefsir alimidir Muvatta, Tirmizi şerhleri, Ahkamul-Kuran adlı eseri vardır El-Kanun fi Tefsiril-Kuranil-Aziz adlı eserin sahibidir[32]
4) Cemaluddin Ebul-Ferec Abdurrahman b Ali: (510-517/1116-1200) İbn Cevzi ismiyle ünlenmiştir Bağdatlıdır Hanbeli mezhebindendir Tefsir, Hadis, Tarih, Ahlak ve Edebiyat alimidir 300den fazla kitap yazmıştır Fununul-Efnan fi Ulumil-Kuran, Zadul-Mesir fi İlmit-Tefsir, El-Müdhiş, Nevasihul-Kuran, El-Erib Fi Tefsiril-Ğarib, Nüzhetul-Uyunin-Nevadir fil-Vucuh ven-Nezair, el-Musaffa gibi eserlerin sahibidir[33]

8 Asır

1) Süleyman b Abdul-Kavi et-Tufi: (716/1316) Bağdatlıdır Fıkıh, Edebiyat, Tarih alimidir El-İksir fi İlmit-Tefsir adlı eserin sahibidir[34]
2) Takıyyüddin Ebul-Abbas Ahmed b Abdulhalim: (728/1327) İbn Teymiyye ismiyle ünlenmiştir Harranlıdır Tatar zulmünden dolayı Şama göçetmiştir Hanbeli mezhebindendir Tefsir, Hadis, Fıkıh, Usul, Felsefe, Mantık konularında bir çok eser yazmıştır Mukaddime fi usulit-tefsir ve Tefsiru Suretul-İhlas adlı kitapların sahibidir[35]
3) Ebu Abdullah Bedreddin Muhammed b Behadur b Abdullah ez-Zerkeşi: (794/1392) Kahirelidir Şafii mezhebindendir Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Usul alimidir El-Burhan fi Ulumil-Kuran adlı eserin sahibidir[36]

9 Asır

1) Celaleddin Ebil Fadl Abdurrahman b Ömer b Rislan b Nusayr b Salih Bulkini: (824/1421) Kahirelidir Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Usul alimidir Mevakiul-Ulum min Mevakiun-Nucum adlı eserin sahibidir[37]
2) Muhyiddin Ebu Abdullah Muhammed b Süleyman Kafiyeci: (879/1478) Bergamalıdır Mısırda vefat etmiştir Tefsir, Hadis, Fıkıh, Usul, Felsefe, Mantık, Edebiyat alimidir 60tan fazla eseri vardır Et-Teysir fi Kavaidi İlmit-Tefsir adlı eserin sahibidir[38]

10 Asır

Celaleddin b Kemaleddin es-Suyuti: (911/1506) Kahirelidir Şafii mezhebindendir Tefsir, Hadis, Tarih ve Edebiyat alimidir 500den fazla eseri vardır Tefsiru Celaleyn, Ed-Dürrül-Mensur fit-Tefsir bil-Mesur, El-İtkan fi Ulumil-Kuran adlı eserlerin sahibidir[39]

11 Asır

İbrahim Bergamavi: (1014/1605) Bergamalı bir Osmanlı alimidir Tefsir, Hadis ve Kelam alimidir Tefsir usulü ile ilgili bir eseri vardır[40]

12 Asır

Ahmed b Abdurrahim Şah Veliyyullah ed-Dihlevi: (1176/1764) HindistanlıdırTefsir, Hadis ve Fıkıh alimidir Fethur-Rahman, El-Fevzül-Kebir fi Usulit-Tefsir adlı eserlerin sahibidir[41]

14 Asır

1) Şeyh Tahir b Ali el-Cezairi: (1338/1919) Tefsir, Hadis, Dinler Tarihi, Kelam, Edebiyat, Tarih alimidir 30a yakın eseri vardırTefsirul-Kuran, Et-Tibyan li Badıl-Mebahis el-Müteallika bil-Kuran adlı eserlerin sahibidir[42]
2) Muhammed Abdulazim Zerkani: (1367/1948) Kahirelidir Mısır Üniversitesi Usulid-din fakültesinden mezun oldu Menahilul-İrfan fi Ulumil-Kuran adlı eserin sahibidir[43]
3) Muhammed Hüseyin ez-Zehebi: Irak Hukuk Fakültesi İslam Hukuku Eski Bölüm Başkanı, Ezher Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kuran ve Hadis İlimleri Öğretim üyesidir Et-Tefsir vel-Müfessirin adlı eserin sahibidir