Geçmişten Bugune Kars

Kars Kiliseleri

Havariler Kilisesi (Kümbet Cami) (Merkez)



Kars Kalesinin güneyinde, Kaleiçi Mahallesinde bulunan Havariler Kilisesini, eski gravürler surların hemen içerisinde göstermektedir Günümüze iyi korunarak gelebilen, Selçuklu kümbetlerine benzemesinden ötürü Kümbet Camisi olarak isimlendirilmiştir

Bu yapıyı Bagrat Kralı Abbas IITakvor Karsı başkent yaptığı sırada, 932-937 yılları arasında 12 Havari adına yaptırmıştır Selçukluların Karsı ele geçirmesinden sonra 1064 yılında camiye çevrilmiş, sonraki yıllarda yine kilise olarak kullanılmış, Osmanlı döneminde 1579 yılında yeniden camiye dönüştürülmüştür 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Ruslar tarafından Rum Ortodoks Kilisesine çevrilmiş ve onarılmıştır 1890 yılında da yanına bir çan kulesi yapılmıştır Ancak bu kule 1918 yılında yıkılmıştır Karsın 1918de Türklerin eline geçmesi ile yeniden camiye çevrilmiş, 1919da Ermenilerin buraya hakim olması ile bu kez Ermeni Kilisesine dönüştürülmüştür Karsın 1920de yeniden Türk egemenliğine geçmesi ile de bir kez daha cami olmuştur Yapı 1960-1970 yıllarında müze olarak kullanılmış, Kars Müzesinin yapılmasından sonra kilise kendi haline terk edilmiş ve 1999 yılında yeniden cami olarak kullanılmaya başlanmıştır

Yapının günümüze gelen bir kitabesi bulunmamaktadır ortaçağ araştırmacıları bu yapıdan katedral olarak söz etmektedirler Havariler ismi ilk defa XIXyüzyılda bu yapıya verilmiş olup, bunun da nedeni kubbe altında bulunan 12 Havari figüründen ötürüdür



Yapı dört yapraklı yonca ve haç planının birbirine karışması ile oluşan bir plan düzenindedir İç mekanını örten merkezi kubbe, kare planlı bir nef görünümündedir Kare plandan kubbe yuvarlağına karenin her köşesinden çıkan köşe kemerleri ile geçilmektedir Apsid dört cephelidir Yapımında düzgün taş bloklar ve moloz taş kullanılmıştır İç mekan 12 pencere ve apsisin kuzey ve güney apsislerle birleşen duvarlarında bulunan pencerelerle aydınlatılmıştır Ayrıca yapının güney ve doğu apsislerini birleştiren duvarlarda da yuvarlak mazgal pencereler bulunmaktadır Apsidin yanlarında küçük odalar bulunmaktadır Bu bölümde Rus mimarlarının yaptığı bazı eklemeler vardır ve bunlar yapının bütününü bozmuştur

İç mekandaki 12 gömme sütun, 12 kemerle bir dizi oluşturmaktadır Bu sütunların gövdeleri sarmal süsler, kemerler ve kordonlarla çevrelenmiş, palmet motifleri de onları tamamlamıştır Buradaki her çift sütunun üzerinde bulunan kemer kıvrımlarında ayakta duran insan figürleri kabartma halinde görülmektedir Batı girişinin üzerindeki figür diğerlerinden ayrılmakta ve kuşlarla şekillendirilmiştir Ayrıca burada yılan motiflerine de yer verilmiştir

Meryem Ana (Surp Asdvadzadzin- Ani) Katedrali (Arpaçay)



Kars Arpaçay ilçesi, Ani surları içerisinde şehir merkezinde bulunan bu katedral, kilisenin güney duvarında bulunan bir kitabeden öğrenildiğine göre Kral Sımbad II zamanında, yapımına başlanmış, Kral Kakig Iin (898-1020) eşi Kraliçe Gadalina tarafından 1001 yılında tamamlanmıştır Ani kentindeki yapıların çoğunun mimarı olan Dırtad tarafından yapılmıştır

Anideki Ermeni mimarisinin en gelişmiş kilise örneklerinden biri olarak nitelenen bu yapı, kubbeli bazilika ile kapalı Yunan haçının bir arada kullanılmasından meydana gelmiş bir plan düzenine sahiptir Katedral kırmızı tüf taşından yapılmış ve basamaklı bir zemin üzerine oturtulmuştur Orta nef diğer neflere göre daha geniş olup, üzeri kubbe ile örtülmüştür Apsisin iki yanına da hücreler eklenmiştir Katedralin üç giriş kapısı vardır Bunlardan batıdaki Halk Kapısı, kuzeydeki Patrik Kapısı, güneydeki de Kral Kapısıdır

Katedralin cephe mimarisi üzerinde özellikle durulmuştur Burada alçak röliyefler halinde örgü ve yaprak motifleri, sitilize edilmiş şekillerde adeta bir dantel gibi işlenmiştir Yapının ince uzun pencereleri sağır yuvarlak kemerler içerisine alınmıştır Ayrıca üçgen şeklinde nişler ince dekoratif sütunlarla da cepheye hareketli bir görünüm verilmiştir Burada görülen vertikal ve horizantal hatlar, sivri profilli kemerler belki de Gotik mimarinin en erken örneklerinden birisi burada uygulanmıştır



Katedralin yarım daire şeklindeki apsidi diğer bölümlerden daha yüksek olup, içerisi heykellerin konulduğu oyuklarla süslenmiştir Apsisteki bu süsleme unsuru, XIyüzyıl kilise mimarisinin tipik bir örneğidir Apsis bölümünün içerisinde XIIIyüzyılda yapıldığı sanılan freskler bulunmaktadır

Alpaslanın 1064 yılında Aniyi fethetmesinden sonra katedral camiye çevrilmiş ve içerisine geçici olarak minber ve mihrap konulmuştur Bundan sonra da Fethiye Cami ismi buraya verilmiştir Yapı 1124 yılındaki Kıpçaklı istilasına kadar 60 yıl cami olarak kullanılmıştır

Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi (Şırlı Kilise) (Arpaçay)



Kars Arpaçay ilçesinde Ani şehrinin doğu kesiminde yer alan bu kilise Arpaçaya kadar inen sarp kayalıkların eteğinde bulunmaktadır Kilisenin güney cephesindeki 25 satırlık Ermenice kitabede, 1215 yılında Ermeni devletinin başı olan Zaharca ve oğlu Saharsak devrinde, Tigranın Zaharcanın oğluna ve ailesine uzun ömürler vermesi dileğiyle yaptırıldığı yazılıdır

XIIyüzyılda Dikran isimli bir prensin yaptırdığı anlaşılan bu kilisede Ermeni mimarları ibadet mekanının ortasındaki kare mekanı örten yüksek kubbe düşüncesini ilk kez burada benimsemişlerdir Bu nedenle de Surp Krikor Kilisesinde kubbe ağırlığı dört köşedeki yarım sütunlarla takviye edilmiş duvarlara bitişik payeler üzerine oturtulmuştur Ana mekanın üzerini örten onaltıgen kasnaklı yalancı kemerlerle dekore edilmiş kubbe dışarıdan konik bir külahla örtülmüştür

Kilisenin dış cepheleri yalancı kemerler, birbirlerine simetrik iki sütunlar ve bunları birbirine bağlayan kemerlerle dekore edilmiştir Bunların yanı sıra güney cephesindeki çift yarım sütuncuklar üzerine de yalancı kemerlerin birleştikleri yerlere hayvan ve kuş motifleri yerleştirilmiştir

Kilise içerisinde İncilden alınmış dini temalarla ilgili freskler bulunmaktadır Bu freskler arasında yer yer stilize bitki ve haç motifleri de eklenmiştir Anide yaşayan Dikran Honents isimli bir zenginin yaptırdığı bu resim ve kabartmalardan ötürü de buraya Nakışlı Kilise ismi de verilmiştir Aynı zamanda kilisenin yaşayabilmesi için Dikran Honents buraya köyler, çiftlikler, değirmenler, hanlar, dükkanlar ve hamamlar vakfetmiştir

Genç Kızlar Kayalıklarındaki Kilise (Güvercinli Kilise) (Arpaçay)



Kars Arpaçay ilçesinde, Ani şehrinin güneyinde kayalık bir tepe üzerinde bulunan bu kilisenin yapım kitabesi olmamakla beraber, mimari yapısından XIIIyüzyılda yapıldığı sanılmaktadır

Günümüze oldukça harap bir durumda gelen bu kilise XIIIyüzyıl Ermeni kilise mimarisinin tüm özelliklerini yansıtmaktadır Üst örtüsü çökmüş olmasına rağmen bazı duvar parçalarından kiborion tipinde bir yapı olduğuna işaret etmektedir Kilisenin yuvarlak bir planı vardır Kalıntılarından üzerinin konik bir çatı ile örtüldüğü anlaşılmaktadır Kilisenin giriş kapısı Anideki kervan yolunun başlangıcına açılmıştır Kesme taştan yapılan dış cephe duvarları üzerinde kabartma geometrik süslemelere yer verilmiştir Altı bölmeli olan cephe duvarlarında kemerler arasına pencereler açılmış ve bunların çevresi kabartma bezemelerle
doldurulmuştur Kilisenin tonozlu galerisinin büyük bir bölümü yıkılmıştır

Çoban Kilisesi (Arpaçay)

Kars Arpaçay ilçesinde, Ani surlarının dışında ve surların kuzeydoğusunda bulunan bu kilisenin kitabesi günümüze gelemediğinden yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır Bununla beraber JStrzygowski bu kilisenin Xyüzyıl sonu veya XIyüzyıl başlarında yapıldığını ileri sürmektedir Onun yanı sıra, AKhatchatrıan bu yapının XIIyüzyılda yapıldığını belirtmiştir

Çoban Kilisesi merkezi planlı bir yapı olup, onikigen içerisinde altıgen bir plan düzenindedir Kilisenin büyük bir bölümü yıkılmış olmasına rağmen yine de yapısı ile ilgili yeterli bilgi vermektedirBirbirine simetrik olan altıgenin kolları içerisine üçgen şekilde nişler açılmıştır İkinci katın ağırlığını taşıyan dayanaklar sütunlarla takviye edilmiş ve bunlar kalın duvarlar üzerine oturmuştur

Surp Pırgiç Kilisesi (Halaskâr Kilisesi-Keseli Kilise) (Arpaçay)



Kars Arpaçay ilçesinde Anide bulunan kiliseyi JStrzygowski 1035-1036 yıllarında Bagratlılardan Abulgarib döneminde yapıldığı ve Hz İsanın adına yapıldığını belirtmiştir

Kilise 19 köşeli, poligonal bir plan düzeninde olup, içerisi nişlere bölünmüştür İbadet mekanını örten kubbe yüksek bir kasnak üzerine oturmuştur Ayrıca bu kasnak kilisenin duvarları ile niş kemerlerini köşelere bağlayan sütunlar üzerine oturtulmuştur

Bu kilise de Anideki diğer yapılarda olduğu gibi oldukça hareketli bir cephe görünümüne sahiptir Dış cephesinde yarım yuvarlak çift sütunların taşıdığı sağır kemerler kilisenin tüm yüzeyini çepeçevre dolaşmaktadır Böylece kilisenin dış cephesi oldukça gösterişli bir konuma getirilmiştir

Kilise 1073 yılında papaz Tridot tarafından onarılmış 1291 yılında yapıya bir çan kulesi eklenmiş, 1342 yılında da kilise Atabekler tarafından tümüyle onarılmıştır Bu kilise 1930lu yıllarda yıldırım düşmesi sonucunda yıkılmış olup günümüzde harap durumdadır

Surp Krikor Abuğamrents Kilisesi (Arpaçay)



Kars, Arpaçay ilçesinde Ani surları içerisinde, Ani Çayının meydana getirdiği vadide bulunan bu kilisenin kitabesinden öğrenildiğine göre; Ermeni Bahlavuni hanedanından Prens Krikorun emriyle kardeşi Hamze ile kızkardeşi Seta için dinlenme yeri olarak yaptırılmış ve Aziz Krikor Lusavoriçin adına sunulmuştur Kilise 994 yılında yapılmış, daha çok XVIIyüzyılın çok apsitli kilise tipleri örnek alınmıştır Kilisedeki kitabelerde 1047 yılında Selçuklularla yapılan bir savaşta ölen Ermeni kahramanlardan Vahram Bahlavuninin ismi sık sık geçmektedir

Kilise içten daire, dıştan yonca planlı altı apsitli bir yapıdır Bu plan şekli merkezi planlı, rotundalardaki nişlerin derinleştirilmesi sonucu meydana gelmiştir Taş yontma sanatının en güzel örneklerini ortaya koyan bu yapının masif duvarları üçgen nişlerle hafifletilmiş ve buralara açılan ince uzun altı pencere ile de ibadet mekanı aydınlatılmıştır Yapının üst örtüsünü oldukça yüksek kasnaklı konik bir çatı meydana getirmektedir Bu çatıya da 12 pencere açılmıştır

Surp Hovhannes Kilisesi
(Apostol Kilisesi, Havariler-Arakelots Kilisesi) (Arpaçay)

Kars Arpaçay ilçesinde Aninin merkezinde bulunan Surp Hovhannes Kilisesini NMarr Xyüzyıla tarihlendirmiştir Bunun yanı sıra NTokarski bu kilise ile ilgili 1031 tarihli bir kitabeden söz etmiştir

Kilisenin yapımı 1038 yılında tamamlanmıştır Dört yapraklı yonca planı düzenindeki kilisenin köşelerine birer hücre yerleştirilmiş ve bunun sonucu olarak ta yonca planı tam ortaya çıkmamıştır Kilisenin güneyine eklenen büyük boyuttaki bir yapının mezar olduğu sanılmaktadır Jamudun ismi verilen bu yapının doğusunda girişi ve cephesinin tümü, kilisenin kubbesi ve ona dayanan ayaklar günümüze gelebilen kalıntılardır Bunların dışında kiliseden fazla bir kalıntı bulunmamaktadır

Kilisenin köşesinde kubbeli bir şapel, batısında da Başpiskopos Parsehin 1184te yaptığı bir anıt bulunmaktadır Ayrıca kilisenin kuzey ve güney yönüne de XIIyüzyılda yapılmış iki avlu eklenmiştir

Hoşavank Şapeli (Arpaçay)

Kars Arpaçayın batısındaki vadide bulunan Hoşavank Şapeli Altıgen Şapel olarak da tanınmaktadır Kitabesi günümüze gelememiş olmakla beraber, çeşitli Ermeni kaynakları bu şapelin XI-XIIIyüzyıllar arasında yapıldığını belirtmektedir

Şapel küçük merkezi planlı bir yapıdır Anideki eserlerin süsleme yönünden en ilgi çekenlerinden birisidir Bu yapıda süsleme ve taş işçiliğinin son derece ileri düzeye çıktığı görülmektedir Şapelin çevresini dolaşan iki sütuncukların oldukça sade olmasına karşılık, üzerlerinde alçak kabarma halinde geometrik sağır kemerlere yer verilmiştir Bu kemerlerin birleştiği yerlere de stilize edilmiş palmet ve Rumilerden oluşan bir bezeme yapılmıştır İbadet mekanının üzerini örten konik çatı kasnağı da yarım sütunlarla 12 bölüme ayrılmıştır Bazı kaynaklar da bu yapıya bitişik bir mezar anıtının da olduğundan söz etmektedirler

Surp Krikor (Gagik) Kilisesi (Arpaçay)



Kars Arpaçay ilçesinde, Aninin merkezinde, surların kuzeyinde yapılan bu kiliseden günümüze yalnızca temel kalıntıları ile bazı duvar kalıntıları gelebilmiştir
Kral IIGagik tarafından yaptırıldığı sanılan bu kiliseyi JStrzygowski 1001 yılına tarihlendirmiştir

Kesme taştan yapılan bu kilisenin temel kalıntılarından merkezi planlı bir yapı olduğu anlaşılmaktadır

Yanık Kilise (Sarıkamış)



Kars Sarıkamış ilçe merkezinde bulunan Yanık Kilise, 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşında Rus işgaline uğrayan Sarıkamışta Ruslar tarafından yapılmıştır

Yapı moloz taş, kesme taş ve tuğladan, dikdörtgen planlı olarak yapılmıştır Yapının girişi tuğla çerçeveli yuvarlak kemerli ve üzeri küçük bir çatı ile örtülüdür Girişin iki yanında dikdörtgen tuğla çerçeveli birer pencere bulunmaktadır Giriş kapısının üzerinde çıkıntılı bir bölüme yuvarlak kemerli üçüz pencere yerleştirilmiştir İlk yapımındaki çan kuleleri günümüze gelememiştir

Sarıkamışta Rus işgalinin sona ermesinden sonra yapı bir süre kendi haline bırakılmış, ardından Sarıkamış Belediyesi tarafından sinema olarak kullanılmıştır Bir süre de yanına bir minare eklenerek cami olarak da kullanılmıştır 1970li yıllarda yangın geçirmiş, günümüze yalnızca ana duvarları gelebilmiştir

Cengilli Kilise (Kağızman)



Kars Kağızman ilçesinin Çengili Köyünde bulunan bu kilise X-XI Yüzyılda Bagratlılar tarafından yapılmış bir Ermeni kilisesidir Kilise üzerindeki Gürcü dilinde yazılmış iki kitabede Molla Zibiada ve Ruben isimli iki kişi tarafından onarıldığı belirtilmektedir Kilisenin 1791 tarihli Ermenice yapım kitabesi günümüze gelememiştir Kilise 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Kağızmanı işgal eden Ruslar ve ardından da Ermeniler tarafından kilise olarak kullanılmıştır İşgalin sona ermesinden sonra cami olarak kullanılmıştır

Kilise serbest Yunan Haçı planında, üç basamaklı bir kaide üzerine bazalt taş ve tuğladan yapılmıştır Duvar kalınlığı 1mye yakındır Yüksek bir kasnak üzerine oturan konik bir çatı ile de üst örtüsü tamamlanmıştır Kilisenin ana girişi batıdan olup, ayrıca kuzey ve güney yönlerinde de birer girişi bulunmaktadır İbadet mekanı 20x15 m ölçüsünde, naos kısmını yüksek kasnaklı bir kubbe örtmektedir Kilisenin doğu cephesinin yeknesaklığı üç yuvarlak kemerle giderilmiştir Bunlardan ortadaki kemerin içerisine dar ve uzun mazgal pencere açılmıştır

Kilisenin içerisinde, apsidin iki yanındaki Diakonikon (papaz hücreleri) hücresinin üzeri ve çevresi figürlü kabartmalarla bezenmiştir Burada HzMeryem, Çocuk İsa ve bitkisel motiflere yer verilmiştir