Hiperenflasyon Ve Hiperenflasyon Sürecinde Para İkamesi

**Prof. Dr. Sinsi** · 11-03-2012

Hiperenflasyon Ve Hiperenflasyon Sürecinde Para İkamesi

2000 yılının başına gelindiğinde Türkiyede son 25 yıldır ekonomi üzerinde etkilerini arttırarak gösteren kronik enflasyonun kontrol altına alınması para otoritelerinin en önemli hedefi haline gelmişti

Bu dönemde Türkiyede kronik hale gelmiş enflasyonun hiperenflasyona dönüşmesi olasılığına uzak bir ihtimal gözüyle bakılmasına rağmen bu olasılık tamamen de reddedilmemiştir

K

Batu TUNAYın Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsünde savunmuş olduğu ve daha sonra kitap haline getirilmiş olan bu doktora tezinde “Türkiyede hiperenflasyon yaşanır mı?” sorusu kadar “Türkiyede hiperenflasyon hangi koşullar altında ortaya çıkabilir?” sorusunun cevabı aranmaktadır

İktisat literatüründe, genel fiyat düzeyinde sürekli bir artış olarak tanımlanan enflasyonun oluşumunda temelde iki neden; talep fazlalığının ve faktör fiyatlarındaki artış nedeniyle maliyetlerde meydana gelen yükselmenin yarattığı etkilerdir

Fiyat düzeyi bakımından ise üç tür enflasyondan söz edilebilir: Sürünen Enflasyon, Latin Enflasyonu ve Hiperenflasyon

Yıllık ortalama yüzde 1000 ve üzerinde fiyat artış oranlarıyla tanımlanan hiperenflasyon günümüzde hemen hemen hiç rastlanmasa da, Türkiye gibi kronik enflasyon yaşayan ülkelerde potansiyel bir risk olmasından dolayı akademik alanda güncelliğini korumaktadır

Dünyadaki hiperenflasyon deneyimlerine bakıldığında; hiperenflasyonların oluşumunda karşılıksız para yaratımının ve merkezi otorite zayıflığının enflasyonları körükleyip hiperenflasyon yolunu açtığı görülmektedir

Sebepleri nasıl açıklanırsa açıklansın enflasyon parasal bir olgudur ve sürekli hale gelen fiyat artışları ancak para basma tekelini ellerinde bulunduranların bu fiyat artışlarını para arzını arttırarak desteklemeleri ile mümkündür

Kitabın birinci bölümünde dolaşımdaki para miktarı ile enflasyon arasındaki ilişkiden yola çıkılarak , enflasyon ve hiperenflasyon oluşumunun teorik çerçevesi çizilmiştir

Para piyasalarının liberalleşmesi, hane halkının para talebinde bulunurken karşı karşıya kaldığı seçenekleri arttırmaktadır

Enflasyonun arttığı ve beklentilerin kötü olduğu bir ortamda insanlar değeri istikrarlı aktiflere, özellikle yabancı para birimlerine yöneleceklerdir

Yabancı paraya olan talebin artması, milli paraya olan talebin azalması anlamına gelmektedir

Para ikamesi olarak adlandırılan bu olgu, hiperenflasyon sürecinin en önemli dinamiklerinden biridir

Birinci bölümde teorik çerçeve çizilirken ilk olarak; para ikamesi ve para talebi arasındaki ilişki para ikamesinin teorik modelleri üzerinden anlatılmıştır

Hiperenflasyon ve para talebi ilişkisi, Philip CAGANın hiperenflasyon analizine dayandırılmaktadır

CAGANın sonuçları, hiperenflasyonun sebepleri üzerinde mevcut monetarist açıklamayı destekler

Buna göre; istikrarlı para talebi fonksiyonuna karşı, hükümetin para basmasının hiperenflasyona sebep olması söz konusudur

Karşılıksız para basımı kontrol altında tutulsa bile az gelişmiş ülkelerde yaygın olarak gözlemlenen para ikamesi, hiperenflasyona yol açacak bir patlamaya dönüşebilmektedir

Hiperenflasyon ve para ikamesi arasındaki ilişkinin tartışıldığı birinci bölümün sonunda, para talebi modellerinin bu ilişkiye yaklaşımları incelenmektedir

Ekonomik istikrarsızlığın ve kronik enflasyonun yaşandığı ülkelerde insanlar ellerindeki milli paranın değerinin düşeceği endişesi nedeniyle yabancı para talep ederler

Beklentilerin kötüleşmesi durumunda milli paradaki değer kaybının artacağı endişesi yabancı paraya geçişi hızlandıracak ve insanlar ellerinde ve bankalarda yabancı para cinsinden değerler bulundurmayı isteyeceklerdir

Enflasyonun devam etmesi ve kamu finansman aracı olarak kullanılması er ya da geç para ikamesi olgusunun etkisini arttırmasıyla hiperenflasyonist bir patlamaya dönüşebilecektir

Kitabın ikinci bölümünde hiperenflasyon ve para ikamesinin gelişim sürecinde pratik deneyimlere değinilmiştir

Bu bölümde çeşitli zamanlarda farklı ülkelerde yaşanan hiperenflasyonların süreci ve çözüm önerileri değerlendirilmiştir

Dünyada hiperenflasyon olgusunun ortaya çıkması Birinci Dünya Savaşı ile olmuştur

Bu dönemde savaşın sonucunda ortaya çıkan ağır yıkımlar ve onarım harcamalarının sebep olduğu büyük mali açıklar ile bu açıkların finansmanı; Avusturya, Almanya, Macaristan, Rusya ve Polonyada hiperenflasyona sebep olmuştur

Savaştan yenilgiyle ayrılan Almanya özel sektörün talebini para basarak finanse etmiştir ve bu nedenle bu ülkedeki enflasyon oranı yıllık yüzde trilyonları aşarak inanılmaz bir boyuta ulaşmıştır

Birinci Dünya Savaşı sonrasında olduğu gibi, İkinci Dünya Savaşı sonrasında da hiperenflasyon yaşayan ülkeler olmuştur: Yunanistan, Macaristan, Çin ve Tayvan

Savaş dönemleri dünya tarihindeki özel dönemler olarak düşünülerek ayrı tutulduğunda, liberal ekonominin hız kazandığı 1980′den sonra Arjantin ve Brezilya ve daha öncesinde Bolivya ve Polonyada barış zamanı hiperenflasyonları yaşanmıştır

Bu hiperenflasyonların bazıları enflasyonist finansmanın bir sürprizi olmuş ve konvertibil olmayan kağıt paraların yaygın kullanımı da bu olguyu desteklemiştir

Diğerleri ise enflasyon vergisinden sağlanan kazancın etkin olmayan bir şekilde artmasıyla açıklanabilir ve hiperenflasyonun esas yıkıcı etkisini ortaya koymuştur

Kitabın son bölümünde Türkiyenin 1980 sonrasında yaşadığı ekonomik transformasyon ve finansal liberalleşme sürecinde dönemlere ayrılmış olarak para politikalarına ve para politikalarının uygulama sonuçlarına değinilmiştir

24 Ocak 1980 kararları ile başlayan inceleme 1980-2000 yılları arasında Türkiye ekonomisi beş dönemde para politikaları ve yaşananlar açısından incelenmiştir

Türkiyede enflasyon ve para ikamesi süreci, para ikamesi olgusuna yönelik ampirik çalışmalar üzerinden açıklanmıştır

Türkiyede olduğu gibi, yaşanan enflasyonist bir sürecin hiperenflasyona dönüşmesine yol açan dört temel koşuldan söz edilmektedir: Karşılıksız kağıt para basma koşullarının varlığı, savaş veya iç savaş olması, siyasi otoritenin zayıflığı ve dışsal şokların kamu maliyesini bozması

Türkiyede bu koşulların tam olarak oluştuğu ilk bakışta söylenemez fakat hiperenflasyonist dinamiklerin tümünün kamu maliyesini bozarak etkili oldukları düşünülürse; Türkiyede bir hiperenflasyon potansiyelinin varlığı da inkar edilemez

11-03-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Hiperenflasyon Ve Hiperenflasyon Sürecinde Para İkamesi Hiperenflasyon Ve Hiperenflasyon Sürecinde Para İkamesi 2000 yılının başına gelindiğinde Türkiyede son 25 yıldır ekonomi üzerinde etkilerini arttırarak gösteren kronik enflasyonun kontrol altına alınması para otoritelerinin en önemli hedefi haline gelmişti Bu dönemde Türkiyede kronik hale gelmiş enflasyonun hiperenflasyona dönüşmesi olasılığına uzak bir ihtimal gözüyle bakılmasına rağmen bu olasılık tamamen de reddedilmemiştir K Batu TUNAYın Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsünde savunmuş olduğu ve daha sonra kitap haline getirilmiş olan bu doktora tezinde “Türkiyede hiperenflasyon yaşanır mı?” sorusu kadar “Türkiyede hiperenflasyon hangi koşullar altında ortaya çıkabilir?” sorusunun cevabı aranmaktadır İktisat literatüründe, genel fiyat düzeyinde sürekli bir artış olarak tanımlanan enflasyonun oluşumunda temelde iki neden; talep fazlalığının ve faktör fiyatlarındaki artış nedeniyle maliyetlerde meydana gelen yükselmenin yarattığı etkilerdir Fiyat düzeyi bakımından ise üç tür enflasyondan söz edilebilir: Sürünen Enflasyon, Latin Enflasyonu ve Hiperenflasyon Yıllık ortalama yüzde 1000 ve üzerinde fiyat artış oranlarıyla tanımlanan hiperenflasyon günümüzde hemen hemen hiç rastlanmasa da, Türkiye gibi kronik enflasyon yaşayan ülkelerde potansiyel bir risk olmasından dolayı akademik alanda güncelliğini korumaktadır Dünyadaki hiperenflasyon deneyimlerine bakıldığında; hiperenflasyonların oluşumunda karşılıksız para yaratımının ve merkezi otorite zayıflığının enflasyonları körükleyip hiperenflasyon yolunu açtığı görülmektedir Sebepleri nasıl açıklanırsa açıklansın enflasyon parasal bir olgudur ve sürekli hale gelen fiyat artışları ancak para basma tekelini ellerinde bulunduranların bu fiyat artışlarını para arzını arttırarak desteklemeleri ile mümkündür Kitabın birinci bölümünde dolaşımdaki para miktarı ile enflasyon arasındaki ilişkiden yola çıkılarak , enflasyon ve hiperenflasyon oluşumunun teorik çerçevesi çizilmiştir Para piyasalarının liberalleşmesi, hane halkının para talebinde bulunurken karşı karşıya kaldığı seçenekleri arttırmaktadır Enflasyonun arttığı ve beklentilerin kötü olduğu bir ortamda insanlar değeri istikrarlı aktiflere, özellikle yabancı para birimlerine yöneleceklerdir Yabancı paraya olan talebin artması, milli paraya olan talebin azalması anlamına gelmektedir Para ikamesi olarak adlandırılan bu olgu, hiperenflasyon sürecinin en önemli dinamiklerinden biridir Birinci bölümde teorik çerçeve çizilirken ilk olarak; para ikamesi ve para talebi arasındaki ilişki para ikamesinin teorik modelleri üzerinden anlatılmıştır Hiperenflasyon ve para talebi ilişkisi, Philip CAGANın hiperenflasyon analizine dayandırılmaktadır CAGANın sonuçları, hiperenflasyonun sebepleri üzerinde mevcut monetarist açıklamayı destekler Buna göre; istikrarlı para talebi fonksiyonuna karşı, hükümetin para basmasının hiperenflasyona sebep olması söz konusudur Karşılıksız para basımı kontrol altında tutulsa bile az gelişmiş ülkelerde yaygın olarak gözlemlenen para ikamesi, hiperenflasyona yol açacak bir patlamaya dönüşebilmektedir Hiperenflasyon ve para ikamesi arasındaki ilişkinin tartışıldığı birinci bölümün sonunda, para talebi modellerinin bu ilişkiye yaklaşımları incelenmektedir Ekonomik istikrarsızlığın ve kronik enflasyonun yaşandığı ülkelerde insanlar ellerindeki milli paranın değerinin düşeceği endişesi nedeniyle yabancı para talep ederler Beklentilerin kötüleşmesi durumunda milli paradaki değer kaybının artacağı endişesi yabancı paraya geçişi hızlandıracak ve insanlar ellerinde ve bankalarda yabancı para cinsinden değerler bulundurmayı isteyeceklerdir Enflasyonun devam etmesi ve kamu finansman aracı olarak kullanılması er ya da geç para ikamesi olgusunun etkisini arttırmasıyla hiperenflasyonist bir patlamaya dönüşebilecektir Kitabın ikinci bölümünde hiperenflasyon ve para ikamesinin gelişim sürecinde pratik deneyimlere değinilmiştir Bu bölümde çeşitli zamanlarda farklı ülkelerde yaşanan hiperenflasyonların süreci ve çözüm önerileri değerlendirilmiştir Dünyada hiperenflasyon olgusunun ortaya çıkması Birinci Dünya Savaşı ile olmuştur Bu dönemde savaşın sonucunda ortaya çıkan ağır yıkımlar ve onarım harcamalarının sebep olduğu büyük mali açıklar ile bu açıkların finansmanı; Avusturya, Almanya, Macaristan, Rusya ve Polonyada hiperenflasyona sebep olmuştur Savaştan yenilgiyle ayrılan Almanya özel sektörün talebini para basarak finanse etmiştir ve bu nedenle bu ülkedeki enflasyon oranı yıllık yüzde trilyonları aşarak inanılmaz bir boyuta ulaşmıştır Birinci Dünya Savaşı sonrasında olduğu gibi, İkinci Dünya Savaşı sonrasında da hiperenflasyon yaşayan ülkeler olmuştur: Yunanistan, Macaristan, Çin ve Tayvan Savaş dönemleri dünya tarihindeki özel dönemler olarak düşünülerek ayrı tutulduğunda, liberal ekonominin hız kazandığı 1980′den sonra Arjantin ve Brezilya ve daha öncesinde Bolivya ve Polonyada barış zamanı hiperenflasyonları yaşanmıştır Bu hiperenflasyonların bazıları enflasyonist finansmanın bir sürprizi olmuş ve konvertibil olmayan kağıt paraların yaygın kullanımı da bu olguyu desteklemiştir Diğerleri ise enflasyon vergisinden sağlanan kazancın etkin olmayan bir şekilde artmasıyla açıklanabilir ve hiperenflasyonun esas yıkıcı etkisini ortaya koymuştur Kitabın son bölümünde Türkiyenin 1980 sonrasında yaşadığı ekonomik transformasyon ve finansal liberalleşme sürecinde dönemlere ayrılmış olarak para politikalarına ve para politikalarının uygulama sonuçlarına değinilmiştir 24 Ocak 1980 kararları ile başlayan inceleme 1980-2000 yılları arasında Türkiye ekonomisi beş dönemde para politikaları ve yaşananlar açısından incelenmiştir Türkiyede enflasyon ve para ikamesi süreci, para ikamesi olgusuna yönelik ampirik çalışmalar üzerinden açıklanmıştır Türkiyede olduğu gibi, yaşanan enflasyonist bir sürecin hiperenflasyona dönüşmesine yol açan dört temel koşuldan söz edilmektedir: Karşılıksız kağıt para basma koşullarının varlığı, savaş veya iç savaş olması, siyasi otoritenin zayıflığı ve dışsal şokların kamu maliyesini bozması Türkiyede bu koşulların tam olarak oluştuğu ilk bakışta söylenemez fakat hiperenflasyonist dinamiklerin tümünün kamu maliyesini bozarak etkili oldukları düşünülürse; Türkiyede bir hiperenflasyon potansiyelinin varlığı da inkar edilemez