|
Prof. Dr. Sinsi
|
Dünya'nın Katmanları(Tabakaları) Ve İçyapısı
KAYAÇLAR
Yer yüzeyinin altındaki erimiş kayalara, magma denir Magma yarı erimiş durumdadır Balın aktığı gibi akar Bazı durumlarda yüzeye yaklaşır Yavaş soğuduğunda ise, büyük kristaller ile kayaç oluşturur Böyle kayaçlara, sokulum (intrusive) kütleler denir Daha yavaş magma soğumalarında, kristaller daha büyüktür Sokulum kütleler, granit ve gabro'dur Bazen magma, volkanlara doğru yüzeyi terk eder Magma yüzeye ulaştığında, lav olarak isimlendirilir Lav hızla soğuyarak, küçük kristalleri oluşturur Bazen lav çok hızlı soğuduğunda, kristaller oluşmaz Yeryüzünde oluşan kayaçlara, püskürük (extrusive) kütleler denir Püskürük kütlelerin, örnekleri bazalt, obsidyen ve pumice'dir
Magmanın soğuması ile oluşan volkanik kayaçlar, sokulum ve püskürük kütleler olarak sınıflandırılır
Magma, sıcak olduğundan, canlı nesneleri yok eder Bu nedenle, volkanik kayaçlarda fosil bulamayız Yer kabuğunu oluşturan kayaçların, çoğu volkaniktir Volkanik kayaçlar, yapıları yüzünden serttir
Tortul Kayaçlar
Su ve rüzgâr yeryüzünü değiştirebilir Bu kuvvetler, kayaçları kırarak, küçük kayaçları taşır Bu partiküller farklı yerlerde yerleşirler Buralarda, küçük parçacıklar toparlanarak, basınç altında çimentolaşıp, daha büyük kayaçları meydana getirirler Bu kayaçlar, genellikle suda oluşur ve magmatik kayaçlardan daha yumuşaktırlar Tortul kayaçlar, birçok tabakaları meydana getirir ve fosilce zengindir
Tortul kayaçların dört tipi vardır:
o Parçalı kayaçlar: Bu kayaçlar rüzgâr ve su gibi mekanik etkilerle; kayaçların kırılarak, taşınması veya küçük parçaların, başka yerlerde toplanmasıyla oluşur Kum taşı, çakıl taşı bunun örnekleridir
o Buharlaşma: Su, sadece kayaçları kırarak küçük parçaları taşımaz Ayrıca su, birçok minerallerin üzerinden akarken, onları çözer Daha sonra, su buharlaştığında, bu mineraller, burada kalarak kayaçları oluşturur Pamukkale, bu tipin iyi bir örneğidir
o Organik Kayaçlar: Suda yaşayan birçok organizmalar, kabuğa sahiptir Bu organizmalar, öldüğünde, geride kabukları kalır Bu kabuklar, birikerek kayaçları oluşturur Taş kömürü ve linyit bunun örnekleridir
o Kimyasal Kayaçlar: Su buharlaştığında, içindeki mineraller çökelerek birikir Fakat bazı mineraller, su buharlaşmadan çökelebilir Her madde, suda çözünebilirliğe sahiptir Sudaki bir maddenin varlığı, diğer bir maddenin çözülebilirliğini etkileyebilir Bir mineral, saf suda çözünebilir olduğu halde, deniz suyunda çözünemez olabilir
Tuz ve diğer mineraller, başka minerallerin çözünürlüğünü düşürür Bu nedenle, tatlı suda çözülmeyen mineraller, denizlere ulaşarak denize karışır Yeraltı akımları, bu işlemi hızlandırır Bu mineraller, tabakaların tabanına çökelir Daha büyük ağır partiküller, alt tabakaları, daha hafif partiküller ise, üst tabakaları oluşturur Su basıncı, kayaç oluşum sürecini hızlandırır Bir tortul kayaç, yukarıdaki kayaç sınıflarından, birden fazlasına ait olabilir Örneğin, bir kayaç, organik esaslı olduğu halde, denizde kimyasal işlemle oluşabilir
Metamorfik Kayaçlar
Dünya yüzeyinin değişimini, sürdürmektedir Isı ve basınç gibi faktörler, kayaçların, şeklinin ve yapısının değişiminde rol oynarlar Bu gibi değişimlerle oluşan kayaçlara, metamorfik kayaçlar denir Bu faktörlerin sebep olduğu değişimler, ortadan kalkarsa, bu kayaçlar, orijinal yapılarına dönerler Bu, ters yöndeki başkalaşım olarak bilinir Kayaçlar, oluştuktan sonra değişmeden kalamazlar Kayaçlar, bir tipten, başka bir tipe, değişebilir Bu, sonlanmayacak olan bir işlemdir Bir tipten, başka bir tipe olan değişim, kayaç çevrimi olarak bilinir
PLAKALARIN HAREKETİ
Litosfer, yedisi büyük, bir düzine kadar plakalara ayrılmış durumdadır Bu plakalardan bazıları, kısmen kıtasal olup, kısmen de okyanus tabanını kapsıyor Tektonik kuvvetler nedeniyle, birbirlerine göre hareket halindeler Litosferin parçaları, adeta, dış mantonun, kısmen sıvı olan üst 'astenosfer' katmanı üzerinde yüzüyor Bazı plakalar, birbirine yaklaşırken, diğer bazıları birbirinden uzaklaşıyor Plakaların birbirine yaklaştığı sınırlara, yakınsak, uzaklaştığı sınırlara ise, ıraksak sınır denir Plakaların bir de, sınır boyunca birbirlerine göre, kayma hareketi var ki, buna da muhafazakâr (conservative) sınır deniyor
Kuzey Anadolu ve Kaliforniya'daki San Andreas fay hatları, bu sonuncusuna bir örnektir Pasifik ve Atlantik okyanuslarının, ortasından geçen, birer ıraksak sınır vardır Örneğin Atlantik ortası sınırın, altında yer alan, sıcak noktadaki mantodan kabaran magma, Avrupa ve Amerika plakalarını dışarıya doğru iterek, birbirinden uzaklaştırıyor
Okyanus kabuğu, kıtasal bir plakaya karşı ilerlediğinde, daha yoğun olduğundan, alta dalarak, bir çukur oluşturuyor Derine indikçe, ısınıp eriyor ve bu arada bulduğu çatlaklardan, geri fışkırıp, ada yaylarını meydana getiriyor Dalmaya devam eden parçaları ise, soğuk kütleler halinde, mantonun derinliklerine doğru yol alıyor Bazen de, İki kıtasal plaka, yakınsak sınırda buluştuğunda, biri diğerine göre ağır basıp, alta dalamadığından, birbirlerini omuzlayarak, kırılmalara ve yükselmelere yol açıyorlar Asya plakasıyla, Hint plakasının çarpışma sürecinde oluşan Himalayalar da olduğu gibi
|