|
Prof. Dr. Sinsi
|
Güneşten Gelen Güç:Dış Kuvvetler...Rüzgar-Akarsular-Yerlatı Suları
Akarsular ve Oluşturduğu Şekiller
Yağışlarla yeryüzüne düşen suların yüzeysel akışa geçme-siyle akarsular oluşur Akarsuyun doğduğu yere kaynak döküldüğü yere ise ağız adı verilir
Akarsuyun kollarıyla beraber sularını topladığı alana havza denir Havzaları birbirinden ayıran dağ doruklarından ge-çen doğal sınıra ise su bölüm çizgisi denir
Akarsu havzalarından sularının tamamını denize ulaştırabilenlere açık havza, sularını çeşitli nedenlerle denizlere ulaştıramayanlara ise kapalı havza denir
Akarsuyun herhangi bir kesiminden 1 saniyede geçen su miktarına akım (debi) adı verilir Akım m3/sn olarak ifade edilir Akarsuyun akımını; havzaya düşen yağış miktarı, hav-zanın genişliği, arazinin geçirimliliği, bitki örtüsü, sıcaklık ve buharlaşma gibi faktörler etkiler
Akarsuların akımı, yıl boyunca aynı miktarda değildir Özel-likle iklimin etkisiyle akımlarında alçalma ve yükselmeler olur Akarsuyun akımında yıl içinde meydana gelen bu de-ğişim akarsu rejimi ile ifade edilir
Yıl içinde akım miktarı fazla değişen akarsuların rejimi dü-zensiz, akımı az değişen akarsuların rejimi düzenlidir
Akarsuyun rejimini; yağış rejimi, akarsuyun beslenme havzasının genişliği, yağış şekli (kar veya yağmur), sıcak-lık rejimi, bitki örtüsü, barajlar gibi faktörler etkiler
1 Akarsularda Aşındırma ve Aşındırmayla Oluşan Yer Şekilleri
Akarsular yataklarındaki kayaları ve çeşitli materyali, fiziksel ve kimyasal olarak aşındırırlar Ancak akarsulardaki aşındır-ma daha çok fiziksel yollarla gerçekleşir
Akarsuyun yatağındaki kayaçların eriyerek çözünmesine akarsuyun kimyasal aşındırması denir Kimyasal aşındırmanın şiddetini kayaçların yapısı ile suyun sıcaklığı belirler
UYARI: Suyunda bol miktarda eriyik hâlde kireç bulunan akarsular, kimyasal aşındırmanın etkili olduğu akarsulardır
Akarsuyun, taşıdığı kum ve çakıl gibi malzemeleri yatağın dibine ve yanlarına çarpmasıyla yaptığı aşındırmaya fiziksel aşındırma denir
Fiziksel aşındırmanın şiddetini akarsu yatağının eğimi, taşı-dığı su ve yük miktarı, akarsu yatağını oluşturan kayaçların direnci, akarsuyun hızı gibi etkenler belirler
Akarsularda aşındırma ağızdan kaynağa doğru olur Buna geriye doğru aşındırma adı verilir
UYARI: Aşındırmanın ağızdan başlayıp kaynağa doğru olmasının nedeni, akarsuyun ilk oluştuğu dönemlerde aşındırma üze-rinde en fazla etkili olan akış hızı ve taşıdığı su miktarının en fazla ağız kısmında olmasıdır
Akarsu yatağını geriye doğru aşındırırken aynı zamanda ya-tak eğiminin arttığı yerlerde derine, yatak eğiminin azaldığı yerlerde ise yana doğru aşındırma yapar Akarsu aşındır-masının son bulduğu deniz seviyesine kaide (taban) seviyesi adı verilir
Akarsuyun yatak seviyesinin kaide seviyesine yaklaşmasıy-la ortaya çıkan profile ise Denge Profili adı verilir
Denge profiline ulaşan bir akarsuyun kaynağı ile ağız kısmı arasındaki yükselti farkı azaldığından; yatak eğimi, akış hızı ve hidroelektrik potansiyeli azalmıştır Bu nedenle bu akarsu-lar taşımacılığa elverişlidir
UYARI: Akarsuların denge profiline ulaşması çok uzun bir zaman alır Bu nedenle eski jeolojik zamanlarda oluşan arazilerdeki akar-suların bir çoğu denge profiline ulaşmıştır
Akarsuların aşındırmasıyla oluşan başlıca yer şekilleri şunlardır:
a Çağlayan ve Dev Kazanı
Akarsu yatağındaki farklı dirençlere sahip tabakalar, farklı se-viyelerde aşındırıldıklarından yatak üzerinde basamaklar olu-şur Bu basamaklara çağlayan adı verilir Çağlayandan düşen suların düştükleri yerde oluşturduğu çukurluklara ise dev kazanı denir
b Vadi
Sürekli iniş gösteren, akarsuyun yatağı ile birlikte içine yer-leştiği, uzun oluklara vadi denir
Vadiler; akarsuyun çığırına, yer şekillerine, kayaların direncine ve akarsuyun aşındırma gücüne bağlı olarak fark-lı şekiller alırlar
Çentik Vadi
Aşınmaya karşı direnci fazla olan eğimli arazilerde derine aşındırmayla meydana gelen, profili "V" şeklindeki vadilerdir
Boğaz Vadi
İki düzlük arasındaki sert kütlelerin, akarsu tarafında derin bir şekilde aşındırılmasıyla oluşan vadilere Boğaz (yarma) vadi denirbu tip vadilerin profili “U” şeklindedir Dağları enine yardığı için ulaştırma (Yol geçirilmesi) bakımından önemlidir
Asimetrik Vadi
Akarsuyun, yatağınının bir yamacını da derine doğru aşın-dırması diğer yamacını yana doğru aşındırmasıyla oluşan vadilerdir
Kanyon Vadi
Genellikle eriyebilen kayaçların bulunduğu arazilerde, vadi yamacını oluşturan yatay tabakaların dirençlerinin farklı ol-ması nedeniyle, farklı seviyede aşınmayla oluşan basamak-lı yamaçlara sahip vadilerdir
Geniş Tabanlı Vadi
Akarsu yatağında eğimin azaldığı yerlerde yatağın yana doğ-ru aşındırılmasıyla oluşan vadilerdir Vadi tabanlarında eğim azaldığı için aynı zamanda biriktirme alanları oluşur
c Peri bacası
Dirençli ve dirençsiz volkanik kayaçların bir arada bulunduğu bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçlarda, selinti sularının dirençsiz kayaçları aşındırması, dirençli kayaçlar ile bunların altındaki dirençsiz kayaçların aşınamamasıyla ortaya çıkan, bacayı andıran sütunlara peri bacası denir
d Kırgıbayır (Badlans)
Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerindeki bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçlarda, selinti sularının oluşturduğu yarıklı yüzeylere kırgıbayır adı verilir
e Peneplen (Yontukdüz)
Milyonlarca yıl süren aşındırma sonucunda, arazi deniz seviyesine kadar aşınarak hafif dalgalı düzlükler hâline gelir Akarsu aşındırmasının son safhası olan bu düzlüklere peneplen adı verilir
Peneplen hâline gelen araziler epirojenik hareketlerle tekrar yükselebilir Bunun sonucunda akarsular tekrar aşındırma faaliyetine geçerek peneplen hâline gelen ara-zileri yararak plato adı verilen yer şekillerini oluştururlar
2 Akarsularda Biriktirme ve Biriktirmeyle Oluşan Baş-lıca Yer Şekilleri
Akarsularca biriktirilen irili ufaklı malzemeler alüvyon adı verilir Akarsuyun biriktirme yapabilmesi yatak eğiminin ve akış hızının azalması ile yük miktarının artmasına bağlıdır Akarsular önce iri ve ağır malzemeleri biriktirirken, daha sonra asılı hâldeki küçük malzemeleri biriktirir
Birikmenin meydana geldiği yerlerde, farklı boyuttaki materyallerin tabakalar şeklinde tortulaşmaları akarsuyun rejimi hakkında bilgi verir Akımın yüksek olduğu dönem-lerde akarsular iri materyalleri daha fazla biriktirirken, akım azaldıkça kil ve mil gibi daha küçük materyalleri biriktirirler
Biriktirme kesiti incelendiğinde, biriktirilen malzemenin bo-yutunun kış mevsiminden yaz mevsimine kadar sürekli kü-çüldüğü, sonbahar mevsiminde biriktirilen malzemenin bo-yutunun büyümeye başladığı görülür Bu durum, akarsu-yun akımının kıştan yaza kadar düşmesinin, sonbaharda akımın tekrar artmaya başlamasının sonucudur
Akarsu biriktirmesiyle oluşan başlıca birikim şekilleri şunlardır:
a Birikinti Konisi ve Yelpazesi
Dağ yamaçlarından inen suların, eğimin azaldığı dağ eteklerinde taşıdıkları alüvyonları biriktirmesiyle oluşan birikinti konileri oluşur Birikinti konileri eğimin fazla olduğu yerlerde biriken malzemelerle oluşur
Birikinti konilerinin genişleyerek daha yayvan bir şekil almasıyla birikinti yelpazeleri oluşur Eğmin azaldığı dağ yamaçlarında oluşur
b Dağ Eteği Ovası
Dağ yamacında, birikinti yelpazelerinin genişleyerek bir-leşmesiyle oluşan dalgalı düzlüklerdir
c Dağ İçi Ovası
Dağ içlerindeki dağ eteği ovalarının genişleyerek birbirine bağlanmasıyla oluşan ovalardır
d Taban Seviyesi Ovası
Genellikle deniz seviyesine yaklaşan akarsuların yana aşın-dırma ile genişleyen vadi tabanına taşıdığı malzemeleri biriktirmesiyle oluşan ovalardır Bu ovalar üzerindeki akarsular büklümler yaparak denize dökülürler
e Delta Ovası
Akarsular, taşıdıkları malzemelerin tamamını eğimin azaldı-ğı yerlerde biriktirmezler, bir kısmını deniz kıyısına kadar ta-şırlar Deniz kıyısına kadar gelen malzemeler buralarda bi-rikmeye başlar Biriken malzemeler zamanla karadan deni-ze üçgen şeklinde genişler
Bir kıyıda delta ovasının oluşabilmesi için;
*Kıta sahanlığının geniş olması
*Akarsuyun bol alüvyon taşıması
*Akarsuyun ağız kısmında şiddetli dalga, akıntı ve gel-gitin etkili olmaması gerekir
f Irmak Adası
Akarsu yatağının genişlediği yerlerde taşıdığı alüvyonları yatağının içinde biriktirmesiyle oluşan adacıklardır Akarsu-yun akımının arttığı dönemlerde kaybolurlar
3 Oluşumunda Akarsu Aşındırması ve Biriktirmesinin Birlikte Etkili Olduğu Yer Şekilleri
a Menderes
Yatak eğiminin azaldığı yerlerde akarsuyun yaptığı büklüm-lere menderes adı verilir
Akarsu, mendereslerin dış bükey kısımlarına çarparak yana doğru aşındırma yapar Bu kısma çaprak adı verilir Aşındırılan malzemenin biriktiği menderesin iç bükey kısmına ise yığınak adı verilir
b Seki (Taraça)
Vadi yamaçlarında meydana gelen basamak şeklindeki düzlüklere seki adı verilir Sekiler, vadi tabanını alüvyonlarla dolduran bir akarsuyun tekrar canlanarak yatağını derine aşındırmasıyla oluşur
Akarsuyun derine doğru yeni bir aşındırma yapabilmesi için;
1İklim değişikliği
2Yerkabuğunun yükselmesi
3Akarsuyun döküldüğü deniz yada göl seviyesinin alçalması etkiler
|