Kömürün Oluşumu-Türkiyede Kömürün Tarihçesi

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-28-2012

• KÖMÜRÜN OLUŞUMU;
Kömür bünyesinde değişik oranlarda organik ve inorganik yapıcı ve bileşenler bulunur

Bataklıklarda bozulma ve çürümeye uğramayan bitkilerin zamanla biyokimyasal ve fiziksel etkilerle değişimi sonucunda kömür oluşur

Biyokimyasal evrede turbolaşma ve dinomokimyasal evrede kömürleşme söz konusudur

• TURBA;
Bataklıklarda yüzen bitkilerin 0,5 m derinliğine kadar aerobik bakteriler ve daha altta 10 m derinliğine kadar da an aerobik bakteriler etkilerler

Su seviyesinin azalması, turba yüzeyinin kuruması ile hümatlar oluşur

Karbon oranı %40 ile %60 arasında değişir

Turbadan sonra linyit oluşur

Turba ile linyit arasındaki farklar;

Turba Linyit
Rutubet % 75 75
Karbon % 60 60
Serbest selüloz Var Yok
Kesilebilirlik Evet Hayır

• LİNYİT;
Ülkemizde 8,305 milyar ton linyit rezervi olup %14’ünün rutubet miktarı %20 altındadır ve ortalama rutubet %41,8 civarındadır

Linyitlerimizin %85’inin kül miktarı %20’nin üzerinde ve %66’nın kükürt miktarı %2 den fazladır

Linyitlerimizin ısıl değerleri 600-6000 kcal/kg arasında değişip %66,5’inin ısıl değeri 2500 kcal/kg dan azdır

Linyitlerimiz sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır

Sert linyitlerin rutubeti %20’nin altında, yumuşak linyitlerin rutubeti %40’ın üzerindedir

Elbistan linyitleri dışındaki linyitlerimizin tozlanma oranı %30-40 arasındadır

Linyitler stoklama sırasında yanma özelliği gösterdiğinden dikkat edilmesi gerekir

Isınma gayesiyle yakıt gereksiniminin 1987’de %19’u 1990’da %26’sı linyit ile karşılanmıştır

Linyitlerin daha verimli yakılması için önlemler alınmalıdır

Tuvenan kömürler soba ve kalorifer kazanlarında yakılınca içindeki %40-50 civarındaki suyun buharlaşarak atılması enerji kaybıdır

Pirit kömürden ayrılmadığı için yanma sonucunda SO2 artmakta ve hava kirliliği tehlikeli boyutlara gelmektedir

• TAŞ KÖMÜRÜ;
Ülkemizde 1991de 5 milyar ton ve 2000 yılında ise 7,5 milyar ton taş kömürü üretimi hedeflenmiş olup ithalat mecburiyeti vardır

Taş kömürü tüketiminin %12-13 miktarı ısıtmaya kullanılmaktadır

• KOK;
Kömürün havasız bir ortamda ısıtılması sonucu uçucu maddelerin bünyesinden atılarak geriye kalan gözenekli ve sert yapıdaki karbon yüzdesi yüksek olan kısmına ok adı verilir

Sıcaklık 900o C nin üstünde ise yüksek sıcaklık, 700o C civarında ise orta sıcaklık ve 550o C civarında ise düşük sıcaklık koklaşması denir

700o C nin altında elde edilen kok yarı kok olarak adlandırılır

Kok, demir çelik fabrikalarındaki kok fabrikalarında elde edilir

Ayrıca hava gazı fabrikalarında yan ürün olarak elde edilir

Kokun gerçek özgül ağırlığı 1,87-2,9 gr/cm3, gözenek oranı %48-52, boyutu 10-100 mm, rutubeti %1-7,7, kül içeriği %7,4-17,7 ortalama uçucu madde miktarı %0,5-1,8 kükürt miktarı en fazla %1 ortalama 0,8, C-karbon-miktarı %87,1-89,8 ısıl değeri 7800-8260 kcal/kg ortalama 7950 kcal/kg dır

• BRİKET;
Ülkemizde yakacak olarak kullanılan linyitlerin çabuk ufalanmaları ile tozlu olması yanında rutubetli olmaları sebebiyle yanma verimli olmaz

Briketlenme yapılarak bu mahzurlar giderilir

Briket üretiminde bağlayıcı olarak;
 organik bağlayıcılar (kömür,katran,zift,petrol bitümü,odun katranı,selüloz bileşikleri,sebze sapları,kazein vs

)
 inorganik bağlayıcılar (çimento,kil,kireç,magnezyum oksit, bentonit,kireç taşı vs

)
 kombine bağlayıcılar (zift,katran emülsiyonu + sülfit likörü + su, asfalt + kil,sebze sapları + katran vs

) kullanılır

Şekilleri genellikle yumurta ve yastık gibidir

İyi briketin ısıl değerinin 4000-5600 kcal/kg, rutubetinin %10,5-18, kül miktarının %4-15 arası olması gerekir

• KÖMÜRLERİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ;

Kömür Uçucu madde içeriği (%) kuru baz 30oC’taki ısı iletim katsayısı kcal/mhC Ortalama özgül ısı 20-100oC kcal/kgC
Linyit (%46,7 H2O) 52,1 0,283 0,618
Linyit (%12,1 H2O) 52,1 0,142 0,360
Linyit (%3,4 H2O) 52,1 0,133 0,297
Linyit (%0 H2O) 52,1 - 0,306
Uzun alevli kömür 36,9 0,2 0,3

10-28-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Kömürün Oluşumu-Türkiyede Kömürün Tarihçesi • KÖMÜRÜN OLUŞUMU; Kömür bünyesinde değişik oranlarda organik ve inorganik yapıcı ve bileşenler bulunur Bataklıklarda bozulma ve çürümeye uğramayan bitkilerin zamanla biyokimyasal ve fiziksel etkilerle değişimi sonucunda kömür oluşur Biyokimyasal evrede turbolaşma ve dinomokimyasal evrede kömürleşme söz konusudur • TURBA; Bataklıklarda yüzen bitkilerin 0,5 m derinliğine kadar aerobik bakteriler ve daha altta 10 m derinliğine kadar da an aerobik bakteriler etkilerler Su seviyesinin azalması, turba yüzeyinin kuruması ile hümatlar oluşur Karbon oranı %40 ile %60 arasında değişir Turbadan sonra linyit oluşur Turba ile linyit arasındaki farklar; Turba Linyit Rutubet % 75 75 Karbon % 60 60 Serbest selüloz Var Yok Kesilebilirlik Evet Hayır • LİNYİT; Ülkemizde 8,305 milyar ton linyit rezervi olup %14’ünün rutubet miktarı %20 altındadır ve ortalama rutubet %41,8 civarındadır Linyitlerimizin %85’inin kül miktarı %20’nin üzerinde ve %66’nın kükürt miktarı %2 den fazladır Linyitlerimizin ısıl değerleri 600-6000 kcal/kg arasında değişip %66,5’inin ısıl değeri 2500 kcal/kg dan azdır Linyitlerimiz sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır Sert linyitlerin rutubeti %20’nin altında, yumuşak linyitlerin rutubeti %40’ın üzerindedir Elbistan linyitleri dışındaki linyitlerimizin tozlanma oranı %30-40 arasındadır Linyitler stoklama sırasında yanma özelliği gösterdiğinden dikkat edilmesi gerekir Isınma gayesiyle yakıt gereksiniminin 1987’de %19’u 1990’da %26’sı linyit ile karşılanmıştır Linyitlerin daha verimli yakılması için önlemler alınmalıdır Tuvenan kömürler soba ve kalorifer kazanlarında yakılınca içindeki %40-50 civarındaki suyun buharlaşarak atılması enerji kaybıdır Pirit kömürden ayrılmadığı için yanma sonucunda SO2 artmakta ve hava kirliliği tehlikeli boyutlara gelmektedir • TAŞ KÖMÜRÜ; Ülkemizde 1991de 5 milyar ton ve 2000 yılında ise 7,5 milyar ton taş kömürü üretimi hedeflenmiş olup ithalat mecburiyeti vardır Taş kömürü tüketiminin %12-13 miktarı ısıtmaya kullanılmaktadır • KOK; Kömürün havasız bir ortamda ısıtılması sonucu uçucu maddelerin bünyesinden atılarak geriye kalan gözenekli ve sert yapıdaki karbon yüzdesi yüksek olan kısmına ok adı verilir Sıcaklık 900o C nin üstünde ise yüksek sıcaklık, 700o C civarında ise orta sıcaklık ve 550o C civarında ise düşük sıcaklık koklaşması denir 700o C nin altında elde edilen kok yarı kok olarak adlandırılır Kok, demir çelik fabrikalarındaki kok fabrikalarında elde edilir Ayrıca hava gazı fabrikalarında yan ürün olarak elde edilir Kokun gerçek özgül ağırlığı 1,87-2,9 gr/cm3, gözenek oranı %48-52, boyutu 10-100 mm, rutubeti %1-7,7, kül içeriği %7,4-17,7 ortalama uçucu madde miktarı %0,5-1,8 kükürt miktarı en fazla %1 ortalama 0,8, C-karbon-miktarı %87,1-89,8 ısıl değeri 7800-8260 kcal/kg ortalama 7950 kcal/kg dır • BRİKET; Ülkemizde yakacak olarak kullanılan linyitlerin çabuk ufalanmaları ile tozlu olması yanında rutubetli olmaları sebebiyle yanma verimli olmaz Briketlenme yapılarak bu mahzurlar giderilir Briket üretiminde bağlayıcı olarak;  organik bağlayıcılar (kömür,katran,zift,petrol bitümü,odun katranı,selüloz bileşikleri,sebze sapları,kazein vs)  inorganik bağlayıcılar (çimento,kil,kireç,magnezyum oksit, bentonit,kireç taşı vs)  kombine bağlayıcılar (zift,katran emülsiyonu + sülfit likörü + su, asfalt + kil,sebze sapları + katran vs) kullanılır Şekilleri genellikle yumurta ve yastık gibidir İyi briketin ısıl değerinin 4000-5600 kcal/kg, rutubetinin %10,5-18, kül miktarının %4-15 arası olması gerekir • KÖMÜRLERİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ; Kömür Uçucu madde içeriği (%) kuru baz 30oC’taki ısı iletim katsayısı kcal/mhC Ortalama özgül ısı 20-100oC kcal/kgC Linyit (%46,7 H2O) 52,1 0,283 0,618 Linyit (%12,1 H2O) 52,1 0,142 0,360 Linyit (%3,4 H2O) 52,1 0,133 0,297 Linyit (%0 H2O) 52,1 - 0,306 Uzun alevli kömür 36,9 0,2 0,3