Halk Şiirinde Nazım Biçimleri

HALK ŞİİRİNDE NAZIM BİÇİMLERİ


Halk şiirinde ,mani ve koşma tipi olmak üzere iki ana biçim vardırDiğer biçimler, bu iki ana biçimden çıkmıştırHalk şiirinde, dizelerin kümelenişi, dizelerin hece sayısı ve uyak düzenine biçim adı verilir

Halk şiirinde bazı türlerde dize sayısı üçe inmekte veya dörtten çok olmaktadır Fakat, bu durum halk şiirinin dörtlüklerden oluştuğu ilkesine ters düşmez Türü belirleyen, onun ezgisi olduğu için, halk şiirinde belirli kurallara bağlı nazım biçimlerinden çok, belirli ezgilere bağlı türler vardır Halk şiirinde nazım biçimlerinin sayısı çok azdır Bazıları, çok az farklılıkla birbirinin içinden çıkmıştırMesela,türkü ve varsağı nazım şekilleri koşmadan doğmuştur Halk şiirindeki başlıca nazım biçimleri ise şunlardır:

1-Mani

2-Türkü

3-Koşma

4-Destan

5-Semai

6-Varsağı

Bunlardan mani ve türkü anonim halk edebiyatının, diğerleri ise aşık edebiyatının nazım şekilleridir

MANİ

Türk halk şiirinin en küçük nazım şeklidir Mani kelimesinin kökü ve kaynağı hakkında çeşitli görüşler ortaya atılmıştır Ahmet Vefik Paşa“Lehçe-i Osmani” adlı eserinde “ mani, maani, usulsüz, darpsız, elhan ile teganni olunan vezinsiz, manasız güfte” şeklinde tanımlar Niyazi Eset ,“Mukayeseli Maniler” adlı kitabında mani kelimesinin adam, soy sop anlamına gelen “ man ” kelimesine “ i ” nispet eki getirilerek insani, beşeri anlamlarına gelen bir kelime olduğunu söyler Fuat Köprülü ve Veled Çelebi ise, mani kelimesinin Arapça “mana” dan bozulduğunu ileri sürerler Bütün bu görüşler, mani kelimesinin kökeni konusunda kesin bir bilgi vermemekle birlikte, Arapça ma’na kelimesinden geldiği fikrine ağırlık kazandırmaktadır

Maninin çeşitli kaynaklarda şu şekilde tanımı yapılmaktadır:

“Türk Halkı Edebiyatı’nda yarayıcısı adsız halk sanatçıları olan, dörtlük şeklindeki şiir türü”“Genellikle birinci, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı olan, daha çok hecenin yedili ölçüsüyle söylenen halk şiiri”“Man, Sözlü Halk Edebiyatı ürünlerindendir Dört dizeden oluşan nazım şeklidir”

Mani çok geniş bir coğrafi alana yayılmıştır Türkiye sınırları içinde Denizli’de mana, Urfa’da kadınlar arasında me’ani, erkekler arasında hoyrat (veya horyat), Doğu Karadeniz bölgesinde ise karşı-beri kavramları kullanılmaktadır Karşı-beri’lerde karşılıklı olarak ve sıra ile kişiler iki dize söylerler; ikinci dizeler kendi arasında kafiyelidir Türkiye dışında Azerbaycan’da hayatı, Irak’taki Türkler arasında hoyrat, Kazan ve Kırgız Türkleri arasında aytipa, kayım öleng veya ülenek, Tatarlar arasında çinik, cinig, cink, şın, Kırım Tatarlarında mane, Özbek Türkleri arasında koşuk, aşula kelimeleri kullanılmaktadır

Mani yerine kullanılan diğer sözcükler ise şunlardır:

1-Acem Manisi: Bu sözü Evliya Çelebi kullanmıştır Acem Sözü Azeri anlamda kullanılmıştır
2-Akışta: Kars yöresinde zincirleme mani metinlerinin eklenmesiyle oluşan şekillere bu ad verilir
3-Ala Gözlüm-Kömür Gözlüm: Eğin yöresinde 11 heceli düz manilere bu ad verilir
4-Arandak-Aşule: Saadettin Nüzhet Ergun, islamiyetten önce maninin bu adlarla adlandırıldığını belirtir
5-Bayatı: Doğu Anadolu yöresinde kullanılır ve Türk boylarından türemiştir
6-Berete: Halay çekilirken karşılıklı söylenen mani yapılı türkülerdir
7-Cır: Kırım Türkleri arasında kullanılır
8-Döndürme: Doğu Anadolu’nun bazı yörelerinde kullanılır
9-Dörtleme: Mani dört dizeden oluştuğu için bu ad da verilir
10-Peşrevi: Kars yöresinde halk hikayelerinin türkü bentleri arasına sıkıştırılan manilere bu ad verilir
11-Şın: Gagavuz Türkleri arasında kullanılır

Mani halkın ortak malı olduğu için yaratıcısı belli değildir Maniyi genelde kadınlar söyler Karşılıklı manilerde kadınlarla erkekler karşılıklı da söyleyebilirler Aşıklar, maniciliği meslek edinmemişler ara sıra, gerektikçe mani söylemişlerdir Mani söyleyene manici; mani söylemeye de mani yakmak, mani düzmek, mani atmak denir

Mani, anonim halk şiirinin en yaygın şeklidir 7 heceli, dört dizelidir Uyak düzeninin diğer şekillere uymaması ve tek dörtlükten oluşması en belirgin özelliğidir

Rubailerin bu nazım şeklinden ortaya çıktığı ve 14-15 yüzyılda görülen “tuyuğ” nazım şeklinin de mani etkisiyle oluştuğu sanılmaktadır

Uyak düzeni ise; birinci, ikinci ve dördüncü dizeler birbiriyle uyaklı, üçüncü dize serbest şekildedir (a a x a) Birinci ve üçüncü dizeleri serbest, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı maniler de vardır ( x a x a) Manilerde asıl anlam üçüncü ve dördüncü dizeler üzerindedir İlk iki dize ise, asıl anlamı veren son iki dizeye bir hazırlık yapılmasını sağlayan, somut nesneler, genellikle doğa ile ilgili görüntüler, manicinin çevre ile ilgili gözlemlerini vb anlatan doldurma dizelerdir İlk iki dize, maninin bütünlüğü içerisinde herhangi bir anlam tamamlamaz, ancak bazen bu anlam bütünlüğüne, katkıda bulunabilir İlk iki dize, çeşitli manilerde değiştirilebildiği halde üçüncü ve anlamın bütün yükünü üzerinde toplayan dördüncü dize hemen hemen hiç değiştirilemez

Maniler sadece dörtlüklerden oluşmaz, 7 heceli manilerin dışında kesik mani, artık mani, deyiş adı verilen manilerde vardır Bunlarda dize sayıları 14’e kadar çıkabilir Dize sayısı 4’ten fazla olan manilerde hece sayısı ilk dizede 7’den azdır Uyak düzeni ise a x a x a şeklindedir 6 ve 6’dan fazla dizeye sahip manilerin uyak düzeni ise; aa x a x a şeklindedir

YAPILARINA GÖRE MANİLER

Yapılarına göre başlıca dört tip mani vardır Bunlar; düz mani, kesik mani, artık mani ve deyiş adı verilen manilerdir
1-Düz Mani: Dört dizeden oluşan, yedi heceli, kafiye düzeni a a x a olan ve kafiyeleri genellikle cinassız olan manilerdir Bunlara “tam mani”de denir
ÖRNEKLER

Bahçelerde saz olur

Gül açılır yaz olur

Ben yarime gül demem

Gülün ömrü az olur

Uzaklar seçilmiyor

Gönüldür geçilmiyor

Gönül bir top ibrişim

Dolaşmış açılmıyor

2-Kesik Mani: Birinci dizenin hece sayısı yediden az olan, uyakları cinaslı olduğu için “cinaslı mani” de denilen manilerdir Birinci dizedeki sözcük cinaslı uyağı oluşturur İlk dizedeki sözcük ya da söz öbeği düşünceye giriş ve uyağa başlangıç niteliğini taşır Maninin yapısında ve anlamında bir aksaklığa yol açmaz Kesik manilerde anlam birimi beyit üzerinde toplanmıştır Her beyitin kendi içerisinde bir anlamı vardır Aradan bir beyit çıkarılsa dahi maninin anlamında ve yapısında bir bozukluk olmaz

Kesik maniler, kesik dizeler de hesaba katılarak en az 4 en çok 18 dizedir Bu tür manilerin kafiye şeması iki türlüdür: a a x a x a x a

a x a x a x a x
ÖRNEKLER

Ak sadeler

Giyinir ak sadeler

Gözlerimin yaşları

Mermere aksa deler

Yara sızlar

Ok değmiş yara sızlar

Yaralının halinden

Ne bilsin yarasızlar

3-Artık Mani: 4 dizeli düz maninin sonuna, aynı uyakta başka dizeler eklenerek söylenen manilerdirYedekli mani de denilen artık manileri ,kesik manilerle karıştırmamak gerekir; kesik manilerde cinaslı uyağın kullanılmasına karşılık artık manilerde cinaslı uyak kullanılmaz Eklenen dizeler ya dört dizelik genel maninin anlamını pekiştirir ya da kendi içinde bir anlam bütünlüğü oluşturur Kafiye şeması ise şu şekillerde olabilir:

aaxaxa ya da axaxax

ÖRNEKLER

İlkbahara yaz derler

Şirin söze naz derler

Kime derdim söylesem

Bu dert sana az derler

Kendin ettin kendine

Yana yana gez derler

4-Deyiş: İki kişinin karşılıklı olarak söyledikleri manilere deyiş adı verilir Bu tür manilere “Karşılıklı mani” de denir Sorulu cevaplı şekilde düzenlenir Bazen maninin kimin tarafından söylendiği de belirtilir Bu maniler genelde kızlar arasında, delikanlı-kız, ana-oğul, baba-oğul arasında söylenir Bazı deyişler soru cevap şeklinde değil de belirli bir konu üzerine söylenir Bu tür manilerde, genellikle konu ile ilgili bir sözcük ya da söz öbeği her manide tekrarlanır
ÖRNEKLER

Kadın- Altınım alma beni

Dillere salma beni

Götür sarrafa göster

Kalp isem alma beni

Erkek- Altınsın aldım seni

Dillere salmam seni

Sarraf seni neylesin

Beğendim aldım seni