Türkçenin Tarihi Gelişimi Ve Devirleri

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-28-2012

Modern Türkçenin Kuzey-Batı Lehçeleri

1

Tatarca

2

Başkurtça

3

Kırgızca

4

Kazakça

5

Karakalpakça

6

Nogayca

7

Karaçay-Balkarca

8

Kumukça

9

Karayimce

10

Kırım Tatarcası

Çağdaş Türk dünyası içinde en kalabalık grup Kıpçak grubudur

Kıpçak Türkleri, coğrafî, kültürel ve sosyal açıdan birçok müşterek unsuru bir arada bulundururlar

Bu Türk boylarının birçoğu aynı kavimden teşekkül etmiştir

Yine bütün bu boyların Kıpçak boyları olarak değerlendirilmesinde coğrafya, tarih ve dil birliğinin mühim rolü olmuştur

Bu saydığımız Kıpçak boylarının bir kısmı tarihte müstakil bir kavim adı, etnonim olarak geçmektedir (Tatar, Kırgız gibi)

Bunun yanında asıl Kıpçak Türk kavminin bünyesinden çıkıp zamanla ayrı boy olarak meydana çıkmış Kıpçak Türk boyları da vardır

Modern Türk dili alanında oldukça geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Kıpçak lehçelerini coğrafî esasta üçe ayırabiliriz: İdil-Ural bölgesinde konuşulan lehçeler, Aral-Hazar gölleri arasında konuşulanlar ve Hazar ve Karadeniz arasında (Kafkaslarda) konuşulan lehçeler

İdil-Ural grubu içinde Tatar Türkçesi, en büyük sayıda Tataristan?da, sonra Başkurdistan, Bulgaristan, Kazakistan, Romanya, Çin, Türkiye, Finlandiya, Ukrayna, Kırgızistan, Azerbaycan, ABD, Tacikistan ve bazı Avrupa ülkelerinde, oldukça geniş bir coğrafyada konuşulmaktadır

Rusya dışında kalan Tatarlar oldukça geniş bir alana yayılmış ve büyük bir diaspora oluşturmuşlardır

Tatarların bir kısmı 18

ve 19

yüzyıllarda İdil-Ural bölgesinden Batı Sibirya?ya göç etmişlerdir

Batı Sibirya ağızları, İrtiş vadisinde, Tobolsk, Tümen, Tomsk ve Barabada konuşulur

Bölgedeki Rusçanın etkisiyle Batı Sibirya lehçeleri üzerindeki Tatarca etkisi azalmıştır

İdil-Ural coğrafyası içinde Tatarlarla komşu olan Başkurtlar vardır

Tatarcaya çok yakın olan Başkurt Türkçesi, büyük çoğunlukla Başkurdistan?da konuşulur

Tatarlar için saydığımız oblastların bir bölümünde de yine Başkurtça konuşulduğu bilinmektedir

Tatarca ve Başkurtça, Kıpçak grubu içinde gösterdikleri dil özellikleri bakımından müstakil bir grup oluştururlar

Tataristan ve Başkurdistan bugün Rusya Federasyonuna bağlı otonom cumhuriyetlerdir

Aral-Hazar gölleri arasında konuşulan Kıpçak Türk lehçelerinden Kazak Türkçesi, Kazakistan?da, Afganistan?da, Çin?de, Moğolistan?da, Türkmenistan?da, Özbekistan?da konuşulmaktadır

26 Ağustos 1920?de SSCB?ye bağlı olarak kurulan Kazakistan, birliğin dağılmasından sonra, 14 Aralık 1991?de bağımsız Türk cumhuriyetlerden biri oldu

Kazakçaya çok yakın olan bu yüzden de Kazakçanın bir diyalekti sayılması gereken Karakalpak Türkçesi, Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur

Bugün çoğunlukla Özbekistan?a bağlı Karakalpak Muhtar cumhuriyetinde ve Kazakistan?da konuşulur

Kıpçak grubu içinde dil özellikleri bakımından Kazak ve Karakalpak Türkçeleriyle benzer özellikleri taşıyan Nogay Türkçesi, Aral-Hazar dışında, Kafkasya bölgesinde konuşulmaktadır

Bugün Nogayca Karaçay-Çerkes Cumhuriyetinde, özellikle Stavropol vilayetinde, Dağıstan cumhuriyetinin çeşitli bölgelerinde konuşulmaktadır

Ayrıca Romanya?da ve Türkiye?de de küçük bir Nogay topluluğu bulunmaktadır

Aral-Hazar coğrafyasında konuşulan bir başka Kıpçak Türk lehçesi de Kırgızcadır

Kırgızistan?da, Özbekistan?da, Tacikistan?da, Çin?de konuşulmaktadır

Kırgızlar adları Orhun yazıtlarında sık geçen eski Türk boylarından biridir

31 Ağustos 1991?de bağımsız Türk cumhuriyetlerinden biri olmuştur

Kırgızca dil özellikleri bakımından Kıpçak grubu içinde müstakil bir yerdedir

16

yüzyıla kadar Altaylarda yaşayan Kırgızlar, bu yüzyıldan sonra bugün yaşadıkları yerlere, Issık göl civarına gelmişlerdir

Kırgızcanın Kuzey-Doğu grubundan Altayca ile yakın benzerlikleri vardır

Kırgızcanın en önemli özelliği, kuvvetli dudak çekimine bağlı (labial attraction) yuvarlaklaşmadır

Aynı özelliği Altaycada da görmek mümkündür

Karadeniz-Hazar alanında (Kafkasya) konuşulan Kumuk Türkçesi, Dağıstan Muhtar cumhuriyeti sınırları içinde (başkent Mahaçkale) konuşulur

Kumukça Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur

Azerilerden sonra Kafkasya?da yaşayan en kalabalık Türk topluluğu Kumuklardır

Bir Kıpçak lehçesi olan Kumukçada Oğuzcanın tesirleri vardır

Yine Kafkasya?da konuşulan bir başka Türk lehçesi de Karaçay ve Balkar Türkçesidir

Karaçay Türkçesi, Karaçay-Çerkes Cumhuriyetinde, Kuban nehri yakınlarında, Balkar-Kabartay cumhuriyetinde konuşulur

Bu iki boy kaynaklarda ayrı zikredilmekle birlikte dil, tarih ve kültür bakımından bir bütünlük gösterir ve birlikte değerlendirilmesi gerekir

Rusya dışında Türkiye?ye göç eden Karaçaylılar da vardır

Karaçayca-Balkarca Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur

Kıpçak grubu içinde yer alan bir başka Türkçe Kırım-Tatar Türkçesidir

Kırım Tatarcası Kırım?da yaşayan Kıpçak kökenli (Tatar, Nogay) Tatarların diline verilen addır

Kırım Tatarcası aynı zamanda Kırımçak adı verilen Kırım Yahudilerinin de dilidir

Romanya?da Köstencenin kuzeyinde konuşulan Dobruca Nogaycası ile aynı kentin güneyinde konuşulan Dobruca Tatarcası da Kırım Tatarcasının ağızlarıdır

2

Dünya savaşı sonlarına kadar Kırım?da 200

000 kadar Tatar yaşıyordu

Savaş sonrasında bazı politik nedenlerle bütün Kırım Tatarları Özbekistan?a sürgün edildiler ve uzun yıllar orada yaşadılar

Bir kısmı Türkiye?ye göç etti

Kırım Tatarlarının anayurtlarına, Kırım?a dönmelerine ancak son yıllarda izin verilmiştir

Ve halen Kırımlıların vatanlarına dönme süreçleri devam etmektedir

Kırım Tatarcası diyalekt açısından karma bir özellik gösterir

Kuzey diyalekti Nogaycanın tesirindedir

Orta diyalekti Tatarcadır

Güney diyalekti ise geçmişteki Osmanlı Türkçesi tesiriyle bugünkü Türkçe gibidir

Literatürde bu Kırım Osmanlıcası olarak da adlandırılır

Kırım bugün Ukrayna?ya bağlı otonom bir cumhuriyettir

Kıpçak grubunun en batısında konuşulan lehçelerinden biri de Karayimcedir

(Karay, im çoğuldur) Bunlar Musevî Türklerdir

Köken bakımından yine Musevi olan Hazar Türklerine bağlanırlar

Litvanya?da, Batı Ukraynada, Kırım?da, Polonya?da konuşulur

Bugün Karayim Türkçesi dil ölümü, dil kaybı tehlikesi ile karşı karşıya kalan Türk lehçelerinden biridir

Konuşur sayıları gittikçe azalan ve yok olmaya yüz tutmuş Türk lehçelerinden biridir

Karaylar dillerini 1930?lu yıllara kadar İbrani, Latin ve Kiril alfabeleri ile yazmışlar

Karayimlere ait eski pekçok dini elyazması metin, doğal olarak İbranî yazısıyla yazılmıştır

1

Tatarca

Rusya Fed

Tataristan (2

000

000)

Bulgaristan (11

000)

Kazakistan (340

000)

Romanya (24

000)

Rusya Fed

Başkurdistan (1

000

000)

Çin (5000)

Türkiye (25

000)

Finlandiya (1000)

ABD (1000)

Avrupa ülkeleri (8000)

Ukrayna (86

000)

Tacikistan (72

000)

Kırgızistan (39

000)

Azerbaycan (28

000)

2

Başkurtça

Rusya Fed

Başkurdistan (1

000

000)

3

Kırgızca

Kırgızistan (2

400

000)

Afganistan (500)

Çin (140

000)

4

Kazakça

Kazakistan (7

300

000)

Afganistan (2000)

Çin (1

000

000)

Moğolistan (100

000)

Türkmenistan (80

000)

Özbekistan (900

000)

5

Karakalpakça

Özbekistan (450

000)

Afganistan (2000)

6

Nogayca

Rusya Fed

Kafkaslar (77

000)

7

Karaçay-Balkarca

Rusya Fed

Kafkaslar (70

000) (Karaçayca)

(40

000) (Balkarca)

8

Kumukça

Rusya Fed

Kafkaslar (300

000)

9

Karayimce

Litvanya (50)

Polonya (20)

Ukrayna (6)

10

Kırım Tatarcası

Kırım (200

000)

Özbekistan (300

000)

10-28-2012	#11
Prof. Dr. Sinsi	Türkçenin Tarihi Gelişimi Ve Devirleri Modern Türkçenin Kuzey-Batı Lehçeleri 1 Tatarca 2 Başkurtça 3 Kırgızca 4 Kazakça 5 Karakalpakça 6 Nogayca 7 Karaçay-Balkarca 8 Kumukça 9 Karayimce 10 Kırım Tatarcası Çağdaş Türk dünyası içinde en kalabalık grup Kıpçak grubudur Kıpçak Türkleri, coğrafî, kültürel ve sosyal açıdan birçok müşterek unsuru bir arada bulundururlar Bu Türk boylarının birçoğu aynı kavimden teşekkül etmiştir Yine bütün bu boyların Kıpçak boyları olarak değerlendirilmesinde coğrafya, tarih ve dil birliğinin mühim rolü olmuştur Bu saydığımız Kıpçak boylarının bir kısmı tarihte müstakil bir kavim adı, etnonim olarak geçmektedir (Tatar, Kırgız gibi) Bunun yanında asıl Kıpçak Türk kavminin bünyesinden çıkıp zamanla ayrı boy olarak meydana çıkmış Kıpçak Türk boyları da vardır Modern Türk dili alanında oldukça geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Kıpçak lehçelerini coğrafî esasta üçe ayırabiliriz: İdil-Ural bölgesinde konuşulan lehçeler, Aral-Hazar gölleri arasında konuşulanlar ve Hazar ve Karadeniz arasında (Kafkaslarda) konuşulan lehçeler İdil-Ural grubu içinde Tatar Türkçesi, en büyük sayıda Tataristan?da, sonra Başkurdistan, Bulgaristan, Kazakistan, Romanya, Çin, Türkiye, Finlandiya, Ukrayna, Kırgızistan, Azerbaycan, ABD, Tacikistan ve bazı Avrupa ülkelerinde, oldukça geniş bir coğrafyada konuşulmaktadır Rusya dışında kalan Tatarlar oldukça geniş bir alana yayılmış ve büyük bir diaspora oluşturmuşlardır Tatarların bir kısmı 18 ve 19 yüzyıllarda İdil-Ural bölgesinden Batı Sibirya?ya göç etmişlerdir Batı Sibirya ağızları, İrtiş vadisinde, Tobolsk, Tümen, Tomsk ve Barabada konuşulur Bölgedeki Rusçanın etkisiyle Batı Sibirya lehçeleri üzerindeki Tatarca etkisi azalmıştır İdil-Ural coğrafyası içinde Tatarlarla komşu olan Başkurtlar vardır Tatarcaya çok yakın olan Başkurt Türkçesi, büyük çoğunlukla Başkurdistan?da konuşulur Tatarlar için saydığımız oblastların bir bölümünde de yine Başkurtça konuşulduğu bilinmektedir Tatarca ve Başkurtça, Kıpçak grubu içinde gösterdikleri dil özellikleri bakımından müstakil bir grup oluştururlar Tataristan ve Başkurdistan bugün Rusya Federasyonuna bağlı otonom cumhuriyetlerdir Aral-Hazar gölleri arasında konuşulan Kıpçak Türk lehçelerinden Kazak Türkçesi, Kazakistan?da, Afganistan?da, Çin?de, Moğolistan?da, Türkmenistan?da, Özbekistan?da konuşulmaktadır 26 Ağustos 1920?de SSCB?ye bağlı olarak kurulan Kazakistan, birliğin dağılmasından sonra, 14 Aralık 1991?de bağımsız Türk cumhuriyetlerden biri oldu Kazakçaya çok yakın olan bu yüzden de Kazakçanın bir diyalekti sayılması gereken Karakalpak Türkçesi, Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur Bugün çoğunlukla Özbekistan?a bağlı Karakalpak Muhtar cumhuriyetinde ve Kazakistan?da konuşulur Kıpçak grubu içinde dil özellikleri bakımından Kazak ve Karakalpak Türkçeleriyle benzer özellikleri taşıyan Nogay Türkçesi, Aral-Hazar dışında, Kafkasya bölgesinde konuşulmaktadır Bugün Nogayca Karaçay-Çerkes Cumhuriyetinde, özellikle Stavropol vilayetinde, Dağıstan cumhuriyetinin çeşitli bölgelerinde konuşulmaktadır Ayrıca Romanya?da ve Türkiye?de de küçük bir Nogay topluluğu bulunmaktadır Aral-Hazar coğrafyasında konuşulan bir başka Kıpçak Türk lehçesi de Kırgızcadır Kırgızistan?da, Özbekistan?da, Tacikistan?da, Çin?de konuşulmaktadır Kırgızlar adları Orhun yazıtlarında sık geçen eski Türk boylarından biridir 31 Ağustos 1991?de bağımsız Türk cumhuriyetlerinden biri olmuştur Kırgızca dil özellikleri bakımından Kıpçak grubu içinde müstakil bir yerdedir 16 yüzyıla kadar Altaylarda yaşayan Kırgızlar, bu yüzyıldan sonra bugün yaşadıkları yerlere, Issık göl civarına gelmişlerdir Kırgızcanın Kuzey-Doğu grubundan Altayca ile yakın benzerlikleri vardır Kırgızcanın en önemli özelliği, kuvvetli dudak çekimine bağlı (labial attraction) yuvarlaklaşmadır Aynı özelliği Altaycada da görmek mümkündür Karadeniz-Hazar alanında (Kafkasya) konuşulan Kumuk Türkçesi, Dağıstan Muhtar cumhuriyeti sınırları içinde (başkent Mahaçkale) konuşulur Kumukça Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur Azerilerden sonra Kafkasya?da yaşayan en kalabalık Türk topluluğu Kumuklardır Bir Kıpçak lehçesi olan Kumukçada Oğuzcanın tesirleri vardır Yine Kafkasya?da konuşulan bir başka Türk lehçesi de Karaçay ve Balkar Türkçesidir Karaçay Türkçesi, Karaçay-Çerkes Cumhuriyetinde, Kuban nehri yakınlarında, Balkar-Kabartay cumhuriyetinde konuşulur Bu iki boy kaynaklarda ayrı zikredilmekle birlikte dil, tarih ve kültür bakımından bir bütünlük gösterir ve birlikte değerlendirilmesi gerekir Rusya dışında Türkiye?ye göç eden Karaçaylılar da vardır Karaçayca-Balkarca Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur Kıpçak grubu içinde yer alan bir başka Türkçe Kırım-Tatar Türkçesidir Kırım Tatarcası Kırım?da yaşayan Kıpçak kökenli (Tatar, Nogay) Tatarların diline verilen addır Kırım Tatarcası aynı zamanda Kırımçak adı verilen Kırım Yahudilerinin de dilidir Romanya?da Köstencenin kuzeyinde konuşulan Dobruca Nogaycası ile aynı kentin güneyinde konuşulan Dobruca Tatarcası da Kırım Tatarcasının ağızlarıdır 2 Dünya savaşı sonlarına kadar Kırım?da 200000 kadar Tatar yaşıyordu Savaş sonrasında bazı politik nedenlerle bütün Kırım Tatarları Özbekistan?a sürgün edildiler ve uzun yıllar orada yaşadılar Bir kısmı Türkiye?ye göç etti Kırım Tatarlarının anayurtlarına, Kırım?a dönmelerine ancak son yıllarda izin verilmiştir Ve halen Kırımlıların vatanlarına dönme süreçleri devam etmektedir Kırım Tatarcası diyalekt açısından karma bir özellik gösterir Kuzey diyalekti Nogaycanın tesirindedir Orta diyalekti Tatarcadır Güney diyalekti ise geçmişteki Osmanlı Türkçesi tesiriyle bugünkü Türkçe gibidir Literatürde bu Kırım Osmanlıcası olarak da adlandırılır Kırım bugün Ukrayna?ya bağlı otonom bir cumhuriyettir Kıpçak grubunun en batısında konuşulan lehçelerinden biri de Karayimcedir (Karay, im çoğuldur) Bunlar Musevî Türklerdir Köken bakımından yine Musevi olan Hazar Türklerine bağlanırlar Litvanya?da, Batı Ukraynada, Kırım?da, Polonya?da konuşulur Bugün Karayim Türkçesi dil ölümü, dil kaybı tehlikesi ile karşı karşıya kalan Türk lehçelerinden biridir Konuşur sayıları gittikçe azalan ve yok olmaya yüz tutmuş Türk lehçelerinden biridir Karaylar dillerini 1930?lu yıllara kadar İbrani, Latin ve Kiril alfabeleri ile yazmışlar Karayimlere ait eski pekçok dini elyazması metin, doğal olarak İbranî yazısıyla yazılmıştır 1 Tatarca Rusya Fed Tataristan (2000000) Bulgaristan (11000) Kazakistan (340000) Romanya (24000) Rusya Fed Başkurdistan (1000000) Çin (5000) Türkiye (25000) Finlandiya (1000) ABD (1000) Avrupa ülkeleri (8000) Ukrayna (86000) Tacikistan (72000) Kırgızistan (39000) Azerbaycan (28000) 2 Başkurtça Rusya Fed Başkurdistan (1000000) 3 Kırgızca Kırgızistan (2400000) Afganistan (500) Çin (140000) 4 Kazakça Kazakistan (7300000) Afganistan (2000) Çin (1000000) Moğolistan (100000) Türkmenistan (80000) Özbekistan (900000) 5 Karakalpakça Özbekistan (450000) Afganistan (2000) 6 Nogayca Rusya Fed Kafkaslar (77000) 7 Karaçay-Balkarca Rusya Fed Kafkaslar (70000) (Karaçayca) (40000) (Balkarca) 8 Kumukça Rusya Fed Kafkaslar (300000) 9 Karayimce Litvanya (50) Polonya (20) Ukrayna (6) 10 Kırım Tatarcası Kırım (200000) Özbekistan (300000)