|
Prof. Dr. Sinsi
|
Türkçe İle İlgili Geniş Bilgiler
Eylemler 2
Çatılarına Göre Eylemler :
Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özelliklere, girdikleri biçime çatı denir
Çatı, eylem kök ya da gövdelerine getirilen çatı ekleri dediğimiz eylemden eylem yapıp eklerine bağlı olarak oluşur
UYARI : Çatı, yalnızca eylem cümleleri üzerinde yapılan bir incelemedir Ad cümlelerinin çatısı olmaz
ü Onda paranın yanında akılda vardı ( Ad cümlesi çatısı olmaz)
ü Karanlık çökmeden evine vardı (Eylem cümlesidir)
Çatı İki Bölümde İncelenir :
Nesne – Yüklem İlişkisi :
Nesne – Yüklem İlişkisi Yönünden Eylemler Dört Grupta İncelenir :
Geçişli Eylemler : Öznenin yaptığı işi, başka varlıklar üzerine geçirebilen, nesne alan eylemler geçişlidir
Örnek : Çocuk, yazılı kağıdını dikkatlice inceledi
Belirtili Nesne
Ona doğum günü için yün kazak aldık
Belirtisiz Nesne
Geçişli eylemler, “Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi?” sorunlarına yanıt veren eylemlerdir
Örnek : Adam, elindeki ekmeği bir yabancıyla paylaştı (Neyi paylaştı?)
Ahmet’in en küçük kardeşini yolda gördüm (Kimi gördüm?)
Yemeğe tuz attım (Ne attım?)
UYARI : Geçişli eylem, nesne alabilen eylemdir Ama kimi durumlarda da cümlede nesne olmasa bile, o eylem geçişlilik özelliği gösterebilir Örnek :
ü Saatlerce durakta bekledim (Neyi bekledim? Otobüsü; Kimi bekledim? Seni)
ü Televizyonda Müzeyyen Senar söylüyordu (Neyi söylüyordu? Şarkıyı)
ü Tekrar tekrar okudum (Neyi okudum? Romanı, öyküyü, şiiri)
Geçişsiz Eylemler : Nesne almayan eylemler, geçişsizdir
Örnek : Bütün gün tembel tembel oturduk (Neyi, kimi oturduk? Nesne almaz)
Yüklem
Yağmur bütün gece durmadan yağdı (Neyi yağdı? Nesne almaz)
Yüklem
Soğuktan hepimiz üşümüştük (Neyi üşümüştük? Nesne almaz)
Yüklem
UYARI : Kimi eylemler, cümledeki kullanıma göre geçişlilik veya geçişsizlik özelliği gösterir
ü Bütün gün, çarşıda gezdik (geçişsiz)
ü Turistler, şehirdeki müzeleri gezdiler (geçişli)
Oldurgan Eylemler : Geçişsiz bir eyleme “-t, -r, -dır” eklerinden biri getirilerek geçişli yapılmasına oldurgan eylem denir Örnek :
Geçişsiz Oldurgan
Uyu Uyu-t Çocuğu ben uyuttum
Belirtili Nesne
Yat yat-ır Çocuğu erkenden yatırdım
Belirtili Nesne
Gül gül-dür Çocuğu güldürdüm
Belirtili Nesne
Ettirgen Eylemler : Geçişli bir eyleme “-t,-r, -dır” eklerinden biri getirilerek eylemin yeniden geçişli yapılmasına ettirgen eylem denir
Ettirgen eylemde özne işi yapmaz, bir başkasına yaptırır Örnek :
Geçişli Ettirgen
Yıka Yıka-t Arabayı yıkattım
Belirtili Nesne
İç İç-ir Çocuklara süt içirdim
Belirtisiz Nesne
Yaz Yaz-dır Askerdeki oğluna mektup yazdırdı
Belirtisiz Nesne
UYARI : Oldurgan eylemler, ettirgen eylem durumuna getirilebilir Ancak bu geçişli bir eylemin yeniden geçişli olması, birinci dereceden ettirgenlik meydana getirir
Geçişsiz Oldurgan Ettirgen
Öl(mek) öl-dür(mek) öl-dür-t(mek)
Yat(mak) yat-ır(mak) yat-ır-t(mak)
Geçişli bir eyleme birden çok ettirgenlik eki getirildiğinde, geçişlilik derecesi artmış, katmerli ettirgenlik meydana gelmiş olur
Geçişli Ettirgen Katmerli Ettirgen
Kır(mak) kır-dır(mak) kır-dır-t(mak)
Oku(mak) oku-t(mak) oku-t-tur(mak)
Bazı eylem köklerine oldurganlık ya da ettirgenlik eki getirildiğinde, kökte ses değişmesi meydana gelir
Gel-ir ® getir (l sesi, t’ye dönüşmüş)
Git-ir ® götür (i sesi, ö’ye dönüşmüş)
Özne – Yüklem İlişkisi :
Eylemler özneyle ilişkisi yönünden dört grupta incelenir :
Etken Eylemler : Yüklemin bildirdiği eylemi yapan, yerine getiren belliyse (gerçek özne varsa), o cümlenin eylemi etken çatılıdır Örnek :
Yaşlı adam bir hamlede merdiveni tırmandı
Gerçek Özne Etken
Kaymakam gelecek diye köy halkı yollara döküldü
Gerçek Özne Etken
Vücudum, kaskatı olmuştu, kulaklarım duymuyordu
Gerçek Özne Etken Gerçek Özne Etken
Edilgen Eylemler : Eylemi, yapan ve gerçekleştirenin belli olmadığı (gerçek öznenin olmadığı) eylemler edilgen çatılıdır Bir eylemin edilgen çatılı olabilmesi için “-ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” eklerinden birini alması gerekir Örnek :
Buz olmasın diye yollara tuz döküldü (Döken belli değil)
Sınav sonuçları açıklandı (Açıklayan belli değil)
Anadolu’nun ücra bir kasabasına atanmış (Atayan belli değil)
Edilgen Eylemlerle İlgili Uyarılar
ü Nesne alabilen bir eylem edilgen yapıldığında nesne, sözde özne görevi yapar Sözde özne, yüklemde belirtilen eylemi yapan değil, yapılan eylemden (nesne) etkilenendir Örnek : Belediye, kokmuş etleri imha etti (etken)
Gerçek Özne Belirtili Nesne Yüklem
Kokmuş etler imha edildi (edilgen)
Sözde özne Yüklem
Ona yeni bir kazak ördüm (ben) (etken)
Belirtisiz Nesne Yüklem Gerçek özne
Ona yeni bir kazak örüldü (edilgen)
Sözde Özne Yüklem
ü Nesne almayan (geçişsiz) bir eylem edilgen yapıldığında sözde özne de olmaz Örnek : Akşama kadar çarşıda gezildi (Gezen belli değil, gezilen de yok)
Evde bir süre oturuldu (Oturan belli değil, oturulan da yok)
ü Kimi durumlarda eylemi yapanın (gerçek özne) sonuna ya “tarafından, nedeniyle, etkisiyle” sözcükleri ya da “-ca, -ce, -dan, -den” ekleri getirilerek örtülü (mantıksal) özne meydana gelir Bu tür eylemler edilgen çatılıdır Örtülü özne, cümle içinde zarf tümleci veya edat tümleci görevi yapar Örnek :
Yağmur nedeniyle bahçenin duvarı yıkıldı (Edilgen)
Adam mahkemece suçlu bulundu (Edilgen çatılı)
Sözde Özne Zarf Tümleci
ü “-ıl,-il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” ekini alan her eylem edilgen olmaz Edilgenliği cümle içindeki kullanım belirler Örnek :
Mahalleye yeni bir market açıldı (edilgen)
Sözde Özne
Ateşi düşünce hasta açıldı (etken)
Gerçek Özne
Bayram nedeni ile sınıf süslendi (edilgen)
Sözde Özne
Düğüne gitmek için Ayşe süslendi (etken)
Gerçek Özne
Dönüşlü Eylemler : Bir eylemin dönüşlü çatılı olabilmesi için biçimsel olarak eylemden eylem yapan “-n” ekini alması; anlamsal olarak da eylemi yapanın da, eylemden etkilenenin de özne olması gerekir
Örnek :
Kadın, dizlerine vurarak dövündü
Gerçek Özne
( O ) Yorgunluğunu atmak için güzelce yıkandı
(Gizli) Gerçek Özne
Zavallı kuş, son bir defa çırpındı
Gerçek Özne
UYARI :”-n” ekinin edilgenlik anlamı da kattığına dikkat edilmeli bu etkin edilgenlik mi dönüşlülük mü yarattığını anlamak için cümleye bakılmalıdır Örnek :
Üşümemek için battaniyeye sımsıkı sarındı (dönüşlü çatılı)
Yerler iyice silinmiş (edilgen çatılı)
Dönüşlü eylemlerle kurulu cümlelerde cümle nesne almaz Çünkü nesne, öznenin yaptığı eylemden etkilenendir Bu nedenle dönüşlü eylemler geçişsizdir Çok az örnekte dönüşlü eylem geçişli olabilir Örnek :
Çocuk koskoca çuvalı sırtlandı (Dönüşlü – geçişli)
Ayşe küpeler, kolyeler takındı (Dönüşlü – geçişli)
Belirtisiz nesne
İşteş Eylemler : İşteş Eylem, eylem kök ya da gövdelerine “-ş” ekinin getirilmesiyle yapılır
İşteş eylemler iki ayrı anlamda kullanılır :
Örnek :
Kadınlar cenazede ağlaşıyordu (Ağlama eyleminin birlikte yapılması anlamı vardır)
Çocuklar bir süre sessizce bekleştiler (Bekleme eyleminin beraber yapılması anlamı vardır)
Eylemin birden çok özne tarafından karşılıklı yapılması anlamı :
Örnek :
Sinemanın önünde arkadaşlarıyla buluşacak (Buluşma eylemi karşılıklı yapılmıştır)
Yolda eski bir arkadaşıyla selamlaştı (Selamlaşma karşılıklı yapılan bir eylemdir)
UYARI : “-an, -en” ekiyle türeyen sıfat-eylemler geniş zamanın yanında şimdiki zaman ve geçmiş zaman anlamı da taşıyabilir
Çocuk giden arabaya el salladı (şimdiki zaman)
Kaçan balık büyük olur (geçmiş zaman)
Eylemsiler (Fiilimsiler) : Eylem olma özelliğini tam olarak yitirmemesine karşın, çekime giremediği için tam eylem olmayan; getirilen eklerle ad, sıfat ve zarf görevlerinde bulunan; temel cümle içinde yan cümle kurma özelliği taşıyan sözcüklere eylemsi denir
Eylemsilerin Özellikleri :
ü Kip ve kişi ekleriyle çekimlenemezler Bu yönleriyle tam eylem sayılmazlar
ü Olumsuzluk eki “-ma, -me” ile çekime girerek eylem olma yanlarını sürdürürler
ü Eylem tabanlarına getirilen birtakım eklerle ad, sıfat ve zarf görevinde kullanılırlar
ü Bir temel cümle içinde yan cümle kurarlar ve yan cümlenin yüklemi olurlar
Eylemsiler, Görevleri Yönünden Üç Grupta İncelenir :
Ad-Eylemler (İsim-Fiiller) :Eylem tabanlarına getirilen “-mak, -mek, -ma, -me, -ış, -iş” ekleriyle türeyen ve eylem adı olarak kullanılan sözcüklerdir
Örnek : Oraya gitmek ve bir süre dinlenmek istiyorum
Ders çalışmayı ve kitap okumayı seviyor
Dağa çıkış zor, oradan iniş kolay olur
Ad-Eylemlerin Özellikleri :
ü “-mak, -mek, -ma, -me, -ış, -iş” eklerini alan sözcükler eylem anlamlarını yitirip varlık ya da nesne adı türetirse, ad-eylem olarak alınamazlar Örnek :
Bakkaldan ekmek aldım
Çocuklar dondurma yiyor
Yeni bir görüş öne sürdü
Ben de kuşlar gibi uçmak istiyorum
Bahçede yürümeye ne dersin?
Salondaki bağırışlar yüzünden kimse kimseyi duymuyor
ü Ad-eylemler, ad görevli sözcükler oldukları için çoğul eki ve ad durum ekleriyle çekime girer Ayrıca bir adla birleşerek ad tamlaması kurarlar Bu tamlamada tamlayan ya da tamlanan sözcük olarak kullanılırlar Örnek : Çalışmalar, bakışlar, gülmeyi, okumaya, oturmamda, gülmesinden, atların koşması, çalışmanın yararları, çocuğun gülüşü, okumanın kuralları
ü Ad-eylemler, ek-eylem olarak yüklem görevinde kullanılabilir ve ad cümlesi kurabilirler Örnek : Bütün amacımız üniversiteyi kazanmaktı (Ad cümlesidir)
Yüklem
Beni üzen ansızın gidişiydi (Ad cümlesidir)
ü Ad-eylemler cümle içinde özne nesne ve dolaylı tümleç görevinde kullanılır Örnek :
Gitmek, sorumluluktan kaçtığımı göstermez
Özne
Okumayı çok seviyorum
Nesne
Artık çalışmaya başlayalım
Dolaylı Tümleç
Sıfat Eylemler (Ortaçlar) : Eylem tabanlarından türeyerek sıfat görevinde kullanılan sözcüklerdir Ancak diğer sıfatlardan farklı olarak, adları hareket yönüyle nitelerler ve eylem olan yanlarını tam yitirmemiş olurlar Ad-eylemlerde herhangi bir zaman kavramı olmamasına karşın, sıfat-eylemler şöyle sınıflanabilir
Geniş Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Eylemler : “-an, -en, -r, -maz, -mez” ekleriyle yapılan sıfat-eylemler geniş zaman anlamı taşır Örnek :
Gören gözün görmez oldu Her zaman gören
Akarsu pislik tutmaz Sürekli akan
Çekilmez adamı kim çekecek Hiçbir zaman çekilmeyen
UYARI : Eylemsilerin kökünde bir eylem olduğu için bunlar da çatı eki alabilir Çatıları yönünden bir eylemin gösterdiği (etken, edilgen, dönüşlü, işteş, oldurgan, ettirgen) bütün çatı özelliklerini gösterir Örnek :
Pazarda unutulan çanta, polise teslim edildi (Edilgen çatılı)
Yan Cümle
Süslenen kızlar, neşe içinde düğüne gittiler (Dönüşlü çatılı)
Yan Cümle
Dövüşen çocukları, zor ayırdık (İşteş çatılı)
Yan Cümle
Gelecek Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Eylemler : -acak, -ecak, -ası, -esi ekleriyle türeyen sıfat-eylemler gelecek zaman anlamı taşırlar Örnek :
Yapılacak işleri sırasıyla gözden geçirdi (gelecek zaman)
Yaşanası güzellikler, bizi bekliyordu (gelecek zaman)
Geçmiş Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Eylemler : Eylemlere getirilen “-dık, -dik, -mış, -miş” ekleriyle türetilen sıfat-eylemler geçmiş zaman anlamı taşır Örnek :
O bildik tavrıyla şöyle bir gülümsedi (geçmiş zaman)
Çözülmüş testleri tek tek dosyaladı (geçmiş zaman)
Pişmiş aşa su katılmaz (geçmiş zaman)
Sıfat-Eylemlerin Özellikleri :
ü “-acak, -ecak, -r, -maz, -mış, -miş” eklerinin kip eki olduğuna da dikkat edilmeli, sıfat eylemle kip eki karıştırılmamalıdır Örnek :
Dönülmez akşamın ufkundayım, vakit çok geç (sıfat-eylem)
Dönülmez bir daha bu sözden (geniş zaman kipi)
Yüklem
Görür gözüm görmez oldu (sıfat eylem)
Görür, gözüm; söyler dilim (geniş zaman kipi)
Yüklem Yüklem
Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer (sıfat-eylem)
Atmış çantasını sırtına, gidiş o gidiş (geçmiş zaman kipi)
Yüklem
ü Sıfat-Eylemler, kendilerinden sonra gelen adın yerini tutacak şekilde kullanılırlarsa, tür yönünden adlaşır ve adlaşmış sıfat oluştururlar Örnek :
Gelmeyen öğrenci var mı? Gelmeyen var mı?
Sıfat Adlaşmış Sıfat
Tekkeyi bekleyen derviş çorbayı içer
Sıfat
Tekkeyi bekleyen çorbayı içer
Adlaşmış Sıfat
ü Eylemden-sıfat türeten bütün ekler, sıfat-eylem eki değildir Sıfat-eylem eylem anlamını tam olarak yitirmediği için “-ma, -me” olumsuzluk ekeriyle çekimlenebilirler Örnek :
Yırt-ıcı kuş
Yor-gun insan Sıfat-eylem ekleri değildir
Yan-ık ekmek
Bit-me-y-en aşk
Beklen-me-dik soru Sıfat-eylem ekleridir
Görün-mez kaza
ü “-dık ve –acak” ekiyle türeyen sıfat-eylemler, üçüncü tekil kişi iyelik eki alarak –“dığı ve –acağı” biçiminde kullanılabilir Örnek : bildik ® bildiği kişi
yapılacak işler ® yapacağı işler
Bağ-Eylemler (Ulaçlar) : Eylem köklerinden türeyerek getirildiği eylemle yüklem arasında anlam bağlantısı kuran ve zarf görevinde kullanılan eylemsidir
Başlıca bağ-eylem ekleri şunlardır :
-ıp, ip : Tahtaya bakıp soruyu çözdü (Nasıl çözdü?)
-arak, -erek: Koşarak yanıma geldi (Nasıl geldi?)
-ken : Televizyon izlerken uyumuş (Ne zaman uyumuş?)
-madan, -meden : Adam bilmeden konuşuyor (Nasıl konuşuyor?)
-ınca, -ince : Bunu gelince konuşuruz (Ne zaman konuşuruz?)
-dıkça, -dikçe : Yürüdükçe yol tükenir (Nasıl tükenir?)
-alı, -eli : Buraya geleli huzurum kaçtı (Huzurum ne zaman kaçtı?)
-ir, -mez : Gelir gelmez uyudu (Ne zaman uyudu?)
-asıya, -esiye : Atları öldüresiye kırbaçladı? (Nasıl kırbaçladı?)
-a, -a : Koşa koşa gitti (Nasıl gitti?)
-e, -a : Düşe kalka büyüdü (Nasıl büyüdü?)
-e, -e : Güle güle gidin (Nasıl gidin?)
Eylemsilerin Yan Cümle Kurmaları : Eylemsiler, bir temel cümle içinde yan cümle kurma özelliği gösterir ve temel cümleye herhangi bir öğe olarak bağlanır Eylemsiler, yan cümlenin yüklemi olurlar Temel cümlenin yüklemini oluştururlarsa yan cümle kuramazlar Örnek :
Yan Cümle Temel Cümle
Sora sora Bağdat bulunur
Zarf tümleci
Atılan ok geri dönmez
Özne
Bu gidişi hiç beğenmiyorum
Belirtili Nesne
Pencereye çıkana taş atıyorlardı
Dolaylı Tümleç
|